Kruszewski Zbigniew cz. 1

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/0123

17 września 2018, Warszawa

1:33

Zbigniew Antoni Kruszewski (ur. 1928, Warszawa) podczas okupacji niemieckiej uczęszczał na tajne komplety Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego. Od 1943 w Szarych Szeregach (ps. „Jowisz”), gdzie brał udział w akcjach „małego sabotażu” oraz wypełniał zadania wywiadowcze. W powstaniu warszawskim walczył w Śródmieściu Południowym, a następnie został przeniesiony do Komendy Głównej Szarych Szeregów, gdzie powierzono mu organizację poczty polowej. Aresztowany przez Gestapo w Wilanowie, zbiegł podczas transportu i przedostał się na Mokotów, skąd przeniósł meldunki na Siekierki i Sadybę. Po powrocie do Śródmieścia został awansowany do stopnia kaprala i przydzielony do kompanii dowodzonej przez por. Kazimierza Leskiego ps. „Bradl” na odcinek „Sławbor” batalionu „Miłosz”. Po kapitulacji opuścił Warszawę razem z 72 pułkiem piechoty Armii Krajowej. Trafił do stalagu X B w Sandbostel, gdzie pracował w kopalni torfu. Po wyzwoleniu dostał się do Holandii, gdzie wstąpił do 1 Dywizji Pancernej Polskich Sił Zbrojnych. Następnie przedostał się do Włoch, gdzie walczył w szeregach 2 Korpusu Polskiego. Po demobilizacji wyjechał do Londynu, gdzie podjął studia w Wyższej Szkole Nauk Politycznych. Aktywnie działał w polskim harcerstwie i Polskim Ruchu Wolnościowym Niepodległość i Demokracja. Od 1952 w USA. Studiował na Wydziale Stosunków Międzynarodowych w Northwestern University, a następnie na University of Chicago, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie pracy o powojennej zmianie polskich granic. W 1972 uzyskał stopień profesora zwyczajnego na Wydziale Stosunków Międzynarodowych University of Texas w El Paso. Zaangażowany w działalność Kongresu Polonii Amerykańskiej, Polskiego Związku Akademików i innych organizacji polonijnych, działał w radiu polonijnym, promował polską kulturę i wiedzę o Polsce. Od ponad 50 lat jest wykładowcą politologii na Uniwersytecie Teksaskim w El Paso ze specjalnością Rosji i Europy Wschodniej, współtwórcą American Associacion for Border Studies. Wielokrotnie odwiedzał Polskę, prowadził działalnośc naukową i wspierał polskich naukowców. Mieszka w El Paso.
więcej...
mniej

[00:00:03] Boh. ur. 27 czerwca 1928 r. w Warszawie w rodzinie inteligenckiej, patriotycznej. Zainteresowanie historią i polityką, ojciec pracował w banku rolnym, zmarł w 1930 r. na gruźlicę, której nabawił się podczas pobytu w Rosji. Trzeci brat też zmarł na gruźlicę. Hoża 42, mieszkanie dziadka, Antoniego Grabowskiego, poety esperanckiego, przyjaciela Zamenhoffa. Przetłumaczył na esperanto m.in. „Pana Tadeusza”. Był inżynierem chemikiem, pracował w fabryce tekstyliów w Iwanowo-Wozniesieńsku, opatentował metodę malowania na tkaninach. Nauczył się esperanto sam.
[00:03:08] Idea esperanto: braterstwo ludzi mówiących wspólnym językiem, brak nacjonalizmów. Antysemici z ONR raz w tygodniu bili gazeciarza przed domem, wywracali mu kiosk – boh. pomagał mu zbierać gazety. Idee tolerancji i humanizmu w domu. Po ś,ierci ojca matka pracowała jako nauczycielka na dwóch etatach – poznała nędzę i nierówności II RP, bo była komisarzem spisowym podczas spisu powszechnego w 1931 r., chodziła po Pradze i Powiślu, gdzie w mieszkaniach mieszkało 15 osób w jednym pokoju.
[00:05:26] Po wybuchu wojny matka uczyła dzieci, boh. poszedł do szkoły prywatnej w Kolonii Staszica, brat do Szkoły Inżynierskiej im. H. Wawelberga i S. Rotwanda. Boh. przed powstaniem warszawskim uzyskał tajną maturę w gimnazjum im. Czackiego. Gdy Niemcy szykowali się do walk z Rosjanami, szkołę na Powiślu im. Poniatowskiego zaanektowali na szpital.
[00:07:46] Za każdego zabitego Niemca mordowano 100 Polaków – wyciagano z tramwajów i mordowano na miejscu. Przystąpienie boh. do Szarych Szeregów w 1943 r., tuż przed powstaniem warszawskim został hufcowym. Prowadzili akcję dezinformacji – zmieniali znaki drogowe i sygnalizację, żeby zmylić Niemców, wsypywali piasek do baków samochodów. Boh. dostał zadania szpiegowskie – obserwacja ruchu oddziałow niemieckich na Al. Jerozolimskich, blok „Zamek” zsynchronizowany z rejonem Starego Miasta AK.
[00:10:46] Podczas odprawy kadr przed wybuchem powstania zadecydowano, że najmłodsi harcerze, zawiszacy, 14-15 latkowie, nie zostaną powołani do walk. Obawy przed aresztowaniem przez Rosjan.
[00:12:00] 1 sierpnia 1944 w południe boh. zastąpił chorego kolegę na posterunku przy Rondzie Waszyngtona. Wjazd do Parku Skaryszewskiego Fallschirm-Panzer-Division 1. Hermann Göring. Gdy boh. wracał mostem Poniatowskiego, rozpoczęła się strzelanina. Decyzja o przejściu na lewą stronę miasta. Bunkier przy szpitalu na Solcu, kryjówka w domu przy Dobrej, dołączenie do oddziału „Krybara”. Niedobór broni. Barykada w budynku Akademii Sztuk Pięknych.
[00:16:10] Rzucanie koktajlami Mołotowa, spalenie dwóch czołgów. Zbieranie trupów z Wybrzeża Kościuszkowskiego. Szaber w opuszczonych mieszkaniach dokonywany przez żołnierzy AK na Powiślu. Braki w uzbrojeniu. Wyprawa po benzynę – w tym czasie reszta oddziału zginęła. Decyzja boh. o odejściu z oddziału, przejście do Komendy Szarych Szeregów do organizowania poczty polowej. W ciągu całego powstania poczta polowa przesłała ok. 200 tys. listów, było 6-7 stanic.
[00:20:19] Trudne warunki w piwnicach, negatywne nastroje cywilów w stosunku do powstańców. Zadanie w Komendzie Głównej AK: 16 sierpnia przeniesienie rozkazu od gen. „Bora” Komorowskiego, zaszytego w ramieniu marynarki, by oczekujący w Puszczy Kampinoskiej żołnierze płk Jachiecia ruszyli na pomoc powstaniu i zaatakowali oddziały Heinza Reinefartha, które dokonywały rzezi Woli. Droga przez kanały. Kanał kurierski (przepustka do przejścia kanału), barykada przy Mokotowskiej 14 (pl. Zbawiciela).
[00:24:35] Dziadek Grabowski stracił majątek w I wojnie światowej, wszystko wydał na publikację wierszy w esperanto. Przed wojną mama odnajmowała 6 pokoi w mieszkaniu po nim przy Hożej, a cała rodzina z babcią mieszkała w siódmym. Przeprowadzka do mieszkania przy ul Długiej 25 w żydowskiej dzielnicy. Przed wojną i w czasie wojny tam też mama wynajmowała pokoje głównie oficerom, byłym białoarmistom, Gruzinom. Ukrainiec porucznik Drażba z Wojskowego Instytutu Geograficznego nauczył boh. czytać mapy. Zginął w Sarobielsku. [+]
[00:27:22] W drugim pokoju mieszkania przy Długiej zamieszkał żydowski student prawa Adam Tepper, skończył podchorążowkę AK, został dowódcą barykady przy pl Zbawiciela. Zginął po 4 dniach powstania. Wejście boh. do kanału, najgorsze przeżycie życia, przejście na Mokotów. [+]
[00:30:27] Zmiennik do niesienia rozkazu – drugi łącznik. Napisy patriotyczne w kanałach [+], smród, pływające trupy, szambo sięgające pod brodę. Zjadanie chleba i cukru nasączonego odchodami. Spotkanie z ppłk. „Karolem” Józefem Rokickim, przejście na Czerniaków. Ostrzał na Siekierkach, ranny zmiennik, brak pomocy od mieszkańców. [+] Zostawienie rannego w szpitaliku przy Chełmskiej.
[00:33:47] Zdemaskowanie boh. przez Niemca, aresztowanie, zatrzymanie w budynku, gdzie dziś mieści się restauracja „Wilanów” – w pokoju byli żołnierze złapani po ataku oddziału płk „Grzymały”. Rozmowa ze starym żołnierzem niemieckim, który ostrzegł, że boh. będzie rozstrzelany. Kopanie okopów nad Wisłą za Wilanowem, strażnik węgierski. Ucieczka boh. do piwnicy. [+]
[00:38:36] Dojście do punktu kontaktowego w Powsinie (dyrektor Monopolu Solnego), po dwóch dniach - do Milanówka. Płk „Roman” nie zdecydował się na udzielenie wsparcia – nie miał ludzi ani broni. Boh. postanowił wrócić i zdać raport z zadania. Droga przez Las Kabacki, Królikarnię, kanały. Wyczerpanie, załamanie psychiczne. Łączniczka Marta uratowała mu życie. Raport dla AK. [+]
[00:42:00] Powitanie przez harcerzy ze stanicy harcerskiej. Przeniesienie do batalionu „Miłosz” na skarpie przy Sejmie, który utworzył pułkownik „Bradl”. Silny ostrzał niemiecki z budynku dzisiejszej kancelarii prezydenta. [++]
[00:45:43] Po kapitulacji powstania ppłk „Sławbor” stanął na czele Obszaru Zachodniego AK, „Bradla” skierowano do Bydgoszczy. Boh. poszedł do niewoli. Odwiedziny płk „Montera” przy Sejmie, głód, marmolada w kinie Napoleon, zupa „plujka”. Boh. zastrzelił kota, żeby było czym podjąć „Montera”. [+]
[00:48:00] Przejazd pojmanych powstańców przez Poznań, śpiewali piosenki wojskowe i legionowe. W grupie jechał Julian Skokowski ps. „Zaborski”, „Sulima”, legionista Piłsudskiego, dowódca prokomunistycznej [Polskiej Armii Ludowej] i współpracownik rządu lubelskiego. Postój na stacji Stęszew, przejazd przez Frankfurt, pasażerowie pociągu z Berlina napluli boh. w twarz i zwyzywali „Polnische Banditen”.
[00:50:10] W Kostrzyniu byli głównie jeńcy wojenni z całej Europy, po wojnie 7 razy przechodził z rąk do rąk i został całkowicie zniszczony. Przejazd do zbombardowanego Berlina, po pięciu dniach dojazd do Sandbostel do obozu jenieckiego Stalag X B. Niektórzy wciąż mieli przy sobie broń i granaty, po drodze to wyrzucali. Boh miał w obozie niemiecką encyklopedię z rozszabrowanego mieszkania niemieckiego. Pobyt w niewoli 9 miesięcy, do 29 kwietnia 1945 r. Jeńcy stalagu pracowali przy odgruzowywaniu Bremy, wielu zginęło w bombardowaniach alianckich.
[00:53:14] Po drugiej stronie był oflag. Boh. zgłosił się tam do pracy jako „fajfus”, czyli ordynans, polskiego generała Ludwika Kmicic-Skrzyńskiego. W oflagu od 6 lat przebywali polscy oficerowie z września 1939 r. Musiał im wszystkim salutować, poniewierano nim. Atmosfera „jak w domu wariatów”. Oficerowie prowadzili wykłady i odczyty. [++] Powrót do stalagu. Naloty dywanowe amerykańskie i brytyjskie. Radio i gazetka obozowa.
[00:55:53] Koniec wojny. 20 kwietnia (w dniu urodzin Hitlera) większość Niemców uciekła. Po 9 dniach wyjechały z lasu brytyjskie czołgi z kanadyjskimi żołnierzami. W obozie było 30 tys. jeńców, z czego 20 tys. zagłodzonych Rosjan, których przestano karmić. Na cmentarzu w Sandbostel spoczywa 7 tys. więźniów polskich. Przybycie więźniów ze zlikwidowanego obozu KL Neuengamme w Hamburgu, umierali karmieni przez jeńców. [+] Francuzi. Cmentarze jenieckie w Sandbostel.
[00:58:24] Żołnierze kanadyjscy zarządzili kwarantannę, boh. zorganizował ucieczkę do Amsterdamu, by tam nawiązać kontakt z działaczami harcerskimi. Droga przez zaminowane pola i drogi, zdewastowane Niemcy. Zabranie rowerów esesmanom. Złapanie Göringa przez oddział Kanadyjczyków. [+] Strach Niemców przed więźniami. Popas u bauera, nocleg w sianie.
[01:01:40] Czołg I Dywizji Pancernej gen. Maczka przed stogiem siana, płk Szymczak szukał syna-powstańca. Przykaz od mamy, żeby boh. skończył studia [+], odmowa wstąpienia do dywizji Maczka. Z płk brytyjskim [Opernherbert?] służącym w 24 pułku ułanów I dywizji PSZ boh. pojechał do Paryża. W ambasadzie polskiej rozmowa z ambasadorem Morawskim, który wysłał boh. do armii w Wlk. Brytanii.
[01:03:57] Obóz w Lille/Pas-de-Calais. Po belgijskiej stronie granicy był obóz zorganizowany przez przedstawicieli polskich władz w kraju. Uznanie rządu PRL przez rząd Francji, boh. skierowany do Awinionu, gdzie były polskie licea.
[01:05:22] Zapalenie płuc w obozie. Utworzenie polskiej agencji konsularnej w Nicei, która zażądała od Francuzów wydania 50 akowców jako „zbrodniarzy wojennych winnych spalenia Warszawy”. Książka [Beaty Halickiej] o losach boh. Potajemne wywożenie Polaków na dworzec w Nicei, a następnie do Włoch do 2 Korpusu. Codziennie przez 5 dni wywożono 10 akowców. [++]
[01:07:50] Przydział do 12 Pułku Ułanów Podolskich podlegającego bezpośrednio gen. Andersowi w Ankonie. Żołnierze z tego pułku zdemolowali po pijanemu konsulat PRL w Ankonie, pisano o nich: „bandyci z 12 Puku Ułanów”. Brat boh., który w powstaniu służył w batalionie „Baszta”, cudem uniknął śmierci podczas odbijania radiostacji na Służewcu z rąk Niemców. Wrócił po wojnie na studia politechniczne, boh. bał się pisać do niego listy. Korespondencja z bratem przez znajomego Zbigniewa Malinowskiego z Melbourne, brat odradzał powrót do Polski.
[01:10:00] Wyjazd do Londynu (po 1,5 roku we Włoszech), rozpoczęcie pracy i nauki. Szkoła wieczorowa, matura w gimnazjum wojskowym przy 2 Korpusie dzięki pomocy Janusza Zawodnego. Niewielu żołnierzy (ok. 10 tys.) 2 Korpusu wróciło do Polski, wrogość wobec planujących powrót, dyskredytowanie i szykany w Korpusie, propaganda antykomunistyczna. [+] Boh., by mieć własną opinię o sytuacji w Polsce, zabrał z polskiej ambasady gazetę „Żołnierz wolności” i czytał ją potajemnie pod kocem, oglądał polskie filmy. Spór z oficerem oświatowym, straszącym III wojną światową. Poznanie członków polskiego rządu na uchodźstwie dzięki nauce w Szkole Nauk Politycznych i Społecznych w Londynie przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych, gdzie wykładali wybitni specjaliści (np. szpieg ps. „Ryszard Wraga”), gen. Tadeusz Kasprzycki. Elity wojskowe nie interesowały się losem młodych żołnierzy. Kpt.Tadeusz Łaszewski zogranizował stypendia na studia w Stanach Zjednoczonych, czym rozdrażnił Andersa, który chciał utworzyć nową armię na wypadek III wojny światowej. [+]
[01:15:54] Odmowa wizy amerykańskiej, bo nieżonaty. Zawodny pojechał. Po 4 latach Kongres Polonii Amerykańskiej (KPA) uzyskał zgodę na przyjęcie 18 tys. dipisów z PSZ. Przyjazd do Stanów Zjednoczonych w 1952 r. z 51 dolarami w kieszeni. Poznanie demokracji w Wlk. Brytanii. Za namową attaché gospodarczego ambasady amerykańskiej przyjazd do Chicago. Brak perspektyw dla polskiej młodzieży wojskowej w Wielkiej Brytanii.
[01:19:30] Inkluzywne społeczeństwo amerykańskie. Polska dzielnica w Chicago – poznanie prezesa KPA Rozmarka, boh. został tłumaczem jego przemówień. Brak zrozumienia między członkami różnych fal emigracji z Polski (stara, wojskowa-niepodległościowa, solidarnościowa-zarobkowa). Działalność w KPA od przyjazdu. Studia w ciągu dnia, praca wieczorem, stypendium naukowe na Uniwesytecie Chicago. Pięciu wykładowców było noblistami. Pożyczka na studia spłacana jeszcze w latach 70.
[01:23:17] Założenie Związku Akademików Polskich w Ameryce (programy radiowe, walka z cenzurą, zapraszanie polskich intelektualistów: Miłosza, Jandy, Kuncewiczowej). Boh. musiał przedstawiać swoje programy radiowe do akceptacji przez cenzurę amerykańską [++]. Działalność w organizacjach polonijnych w najważniejszych ośrodkach miejskich. Sprowadzanie polskich uczonych (prof. UWr Jonca badał Alaskę).
[01:26:02] Założenie Katedry Literatury Polskiej, wykładowcami byli Kuncewiczowa i Terlecki (lata 60.). Boh. był doktorantem na politologii, pracował dla rektora, kontaktował się w jego imieniu ze wszystkimi codzoziemcami, m.in. oprowadzał po mieście radzieckiego ambasadora i Indirę Gandhi. Doping żony do pracy. Powstanie katedry polskiej literatury pomogła sfinansować amerykańska polonia, Włada Chałko szefowała Legionowi Młodych Polek, który częściowo opłacał pensje polskich wykładowców. Maria Kuncewiczowa podbila Chicago, gdy wróciła do Polski, zastąpił ją teatrolog Tymon Terlecki.
[01:29:27] Praca po studiach na granicy z Montrealem w Plattsburgh – wykłady dla żołnierzy w bazie lotniczej Plattsburgh Air Force Base. „Lotnictwo, które latało naokoło świata z bombami atomowymi”. Po dwóch latach znalazł pracę na innej granicy, amerykańsko-meksykańskiej w El Paso. Wykładał po hiszpańsku i angielsku, wprowadził nowe kierunki i kursy (m.in. marksizm). Został 50 lat, emerytura w wieku 87 lat, huczne pożegnanie. Przyznanie tutułu profesora emeritusa, dalsze wykłady w wieku 91 lat, tematyka: Rosja i Putin. Założenie Instytutu Rosji i Europy Wschodniej.
więcej...
mniej

Gleb Tomasz

Latusek Adam

Instytut Pileckiego

Film