Krystyna Lewoc z d. Macutkiewicz (ur. 1940, Kosów Poleski) – w latach 1980-1989 działaczka Komisji Okręgowej NSZZ „Solidarność” Pracowników Oświaty i Wychowania w Legnicy, w stanie wojennym współpracowniczka podziemia solidarnościowego, m.in. pism „Tygodnik Wojenny” i „Samorządna Rzeczpospolita”. Opisuje dorastanie na Ziemiach Odzyskanych – biedę i niepewność, zastraszenie przez UB. Ojciec boh., członek Polskiego Stronnictwa Ludowego, wielokrotnie zmieniał miejsce zamieszkania w obawie przed represjami. Przed referendum ludowym w 1946 r. został aresztowany, pobity i przetrzymywany z innymi członkami ruchu oporu na stadionie w Górze śląskiej. Boh. i jej siostra Irena zostały wychowane w duchu przedwojennego patriotyzmu, antykomunizmu i katolicyzmu. Podkreśla rolę książek, które wywarły silny wpływ na całe jej pokolenie: Cywińskiego, Brandysa, Konwickiego. Opowiada o odkrywaniu najnowszej historii Polski zafałszowanej przez oficjalny przekaz PRL, przede wszystkim zbrodni stalinowskich, a także o radości odwilży październikowej oraz mrocznym marcu roku 1968 r. We wspomnieniach ważne miejsce zajmuje Legnica jako miasto wyjątkowe – baza wojsk radzieckich – gdzie działalność opozycyjna wymagała szczególnej odwagi. Opisuje kontakty z żołnierzami radzieckimi, intensywną wymianę handlową i wzajemną ludzką pomoc. Nie ukrywa swoich wahań i słabości ‒ opowiada o podpisaniu „lojalki”. W działalności opozycyjnej boh. zajmowała się kolportażem prasy podziemnej i wydawnictw książkowych. Była świadkiem najważniejszych wydarzeń schyłku PRL: powstania KOR-u, strajków sierpniowych, o których dowiedziała się na wczasach w Bułgarii, utworzenia NSZZ „Solidarność”, karnawału „Solidarności” i w końcu wprowadzenia stanu wojennego, a wraz z nim utraty nadziei na zmianę. Opisuje swoją pierwszą podróż na Zachód – luksusowym statkiem w odwiedziny do kuzynki z Caracas. Wspomina też wizytę w Norwegii, gdzie robotnicy ofiarnie wspierali „S” i gdzie miała okazję zobaczyć funkcjonowanie obywatelskiej samorządności.
more...
less
00:00:27 Prezentacja, boh. urodzona na Kresach, 40 k, od Pińska, w czasie pierwszych wywózek. Ojciec był kierownikiem placówki pocztowej, rodzina pochodzi z Grodzieńszczyzny. Tuż po urodzeniu groźba wywózki, silne mrozy. W 1945 r. rodzina przeniosła się do Owsiszcza – rodzinnej posiadłości. W maju 1945 r. przejazd na Śląsk, częste zmiany miejsca zamieszkania. Ojciec zapisał się do Stronnictwa Ludowego, w czasie referendum został uwięziony.
00:03:18 Zarówno w czasie wojny, jak po wojnie co roku zmieniał miejsce zamieszkania, strach. W nocy przed referendum 1946 r. ubecy aresztowali go i przetrzymywali na stadionie w Górze Śląskiej – było tam wiele osób. Pobity podczas aresztowania. Radio w domu, nasłuch Madrytu, Londynu, Wolnej Europy. Dzieci nie rozmawiały o tym, co się dzieje w domu. Strach z powodu sąsiedztwa katowni UB w Świdnicy, wyczuwalne niebezpieczeństwo.
00:07:13 Wizyty ciotki z Chocianowa, rozmowy z mamą. Ojciec mawiał „za polskich czasów”, wychowanie w duchu niechęci do władzy ludowej. Boh. była nauczycielką w liceum ekonomicznym – jej uczennice zachwycone dobrodziejstwem władzy ludowej.
00:09:48 Przenikanie stalinizmu do szkół. Zarówno boh, jak i siostra należały do ZMP. Dyrektor szkoły był Sybirakiem. Akcja zapisywania dzieci do ZMP (7 klasa).
00:11:20 Koleżanka z klasy Żydówka [Dorka Guździecka?] – poważne rozmowy nt. historii – nieufność między koleżankami, ostrożność.
00:13:24 W latach 1954‒56 nauka w liceum ogólnokształcącym w Legnicy. Dyrektor Franciszek Pałka, żołnierz gen. Andersa, antyklerykał. W klasie było wielu Żydów: Sara Gelberg, Icek Len/ Lehn, prof. Uniwersytetu w Hajfie – repatriant z ZSRR, nieurodziwy i obdarty, ale miał rewelacyjną pamięć i świetnie się uczył.
00:16:07 Lekcje historii. W 1955 r. przyszedł nowy nauczyciel historii, Zakrzeński, który znęcał się nad Ickiem – koledzy nie umieli go obronić ‒ został potem szefem milicji w Kielcach. Wstyd boh. z powodu własnego tchórzostwa. [+]
00:18:51 W 1956 r. wszyscy Żydzi jednocześnie wyjechali bez słowa – wyludnienie klas, szok dla dzieci. Od tej pory nie było w otoczeniu boh. Żydów.
00:20:58 List od Icka sprzed kilku lat po polsku , wspomnienia wspaniałej nauki w Polsce, wysokiego poziomu edukacji. [+]
00:22:55 Śmierć Stalina w 1953 r., pogodny „cudowny dzień”, przypływ nadziei, pewność, że teraz już będzie lepiej, radość. Represje w szkołach za niepoważne zachowania podczas „żałoby”, podobna atmosfera po śmierci Bieruta w 1956 r. [+]
00:25:00 Odwilż październikowa – ogromne zmiany, także w życiu osobistym – lektury Sartre’a, otwarcie ludzi. Wstyd z powodu nędzy. Czytanie „Na przełaj”, słuchanie jazzu, filmy włoskie i amerykańskie, moda – otwarcie na świat zachodni.
00:27:05 Wiec w Legnicy na pl. Słowiańskim – dużo ludzi, wrogie nastawienie do stacjonujących żołnierzy radzieckich. Świadomość okupacji radzieckiej w mieście – oficerowie radzieccy na ulicach, w szpitalach, zamieszkiwali w najlepszych budynkach.
00:30:35 Mąż inż. mechanik kierował warsztatami mechanicznymi, naprawiał uszkodzone w wypadkach samochody. Rosjanie, którzy spowodowali wypadek, byli automatycznie odsyłani na Syberię – zależało im na dobrych układach z mężem. Znajomość z oficerami radzieckimi – poczucie, że oni zazdroszczą Polakom życia. Mąż mógł korzystać ze sklepów dla Rosjan, bywali też w domu boh. Kobiety rosyjskie – całkowicie podległe swoim mężom. Boh. pracowała jako nauczycielka historii, zajęcia popołudniowe, praca społeczna (opozycyjna) u franciszkanów.
00:34:45 Sklep dla żołnierzy radzieckich – mąż kupił tam dywan, świńską tuszonkę, cukierki, kawior. Potem jeździł na handel do Austrii.
00
36:23 Stosunki polsko-radzieckie w Legnicy, publikacje książkowe. Handel Polaków z Rosjanami. Uczennice boh. pracowały jako ekspedientki w sklepach z materiałami, w których kupowały zamożne Rosjanki i wywoziły bele materiałów do ZSRR. Pociągi bezpośrednio z Legnicy do Moskwy. [+]
00:38:13 Studia historyczne, egzamin wstępny na Uniwersytet Wrocławski, wielu Greków na studiach. Profesorowie i wykładowcy: Marian Orzechowski, postać „ambiwalentna”, Karol Maleczyński, prof. Marek Czapliński, Adam Galos, prof. Jacek Zieliński – „przyzwoity” partyjny, prowokacyjne pytania od studentów z Kielc, gdzie były silne wpływy konspiracji antykomunistycznej – obiektywizował kłamstwa propagandy. Zamordowany na spacerze z psem. Trudne studia, dużo lektur. Zamieszkanie u sióstr urszulanek.
00:44:30 Warsztat pracy historyka wtedy i teraz. Praca w bibliotece, staż w Ossolineum. Koledzy ze studiów: Marek Czapliński, Roman Gelles, Józef Puciłowski. Pobyt w szpitalu pod koniec studiów. Kłopoty ze znalezieniem pracy, praca w bibliotece szkolnej. Odmowa przynależności do partii, poczucie wolności osobistej.
00:47:58 Praca bibliotekarki w szkole: zaprzyjaźniała młodzież z literaturą. Naciski na zakup odpowiednich książek do księgozbioru (np. przemówień Gomułki). Praca z młodzieżą.
00:53:01 Ważna książka: Rodowody niepokornych – lektura odkrywcza dla kilku pokoleń, nowe spojrzenie na historię najnowszą.
00:55:03 Zmiana postawy boh. z konformistycznej na niepokorną, głośne wypowiadanie sądów. W 1968 r. aresztowania studentów studium nauczycielskiego. Atak na Pawła Jasienicę, odebranie wychowawstwa germanistce, Żydówce, koleżance z pracy i „prawdziwej damie”. Wystąpienie boh. w jej obronie. Represje wobec rodziców niepokornych uczniów.
01:00:15 Narastająca potrzeba sprzeciwu wobec władz. W latach 70. pojawiły się nowe lektury: „Listy do pani Z.” i „Miesiące” Kazimierza Brandysa, Konwicki. [+]
01:02:14 Kuzyn studiujący na Politechnice Warszawskiej, Aleksander Dąbrowski, dostarczał wydawnictwa podziemne – rodząc syna w 1975 r. boh. czytała „Archipelag Gułag” wydany przez paryską „Kulturę”.
01:03:42 Starania o paszport na wyjazd do Wenezueli, kontakt z UB, pomoc męża. Podróż do kuzynki z Caracas, Haliny Szumkowskiej, córki profesora Uniwersytetu w Caracas. Wenezuela – ówczesna awangarda Ameryki Południowej. Lektura „Doktora Żywago”. Podróż statkiem m/s „Stefan Żeromski” Polskich Linii Oceanicznych.
01:08:00 Zmiana optyki po podróży na Zachód. Polonia w Wenezueli. Zwrot paszportu, rozmowa z ubekiem, relacja z uroczystości 11 listopada. Nie było propozycji współpracy, w kartotece boh. miała wpis, że pochodzi ze „środowiska klerykalnego”.
01:11:46 Powstanie KOR-u. Żona kuzyna Dąbrowskiego, Małgorzata Dąbrowska, współtworzyła Radio „Solidarność”, aresztowano ją i pobito podczas przesłuchań. Cukier na kartki, procesy robotników, spory o KOR. Macierewicz – opozycja wewnątrz opozycji, więzienie dla Michnika i Modzelewskiego, informacje z Radia Wolna Europa. Ezopowy język wobec młodzieży.
01:15:23 Powstanie NSZZ „Solidarność”, pobyt na wczasach w Bułgarii, przeczytane w „Trybunie Ludu”, że związki zawodowe domagają się niezależności. Powrót do Polski, w Bułgarii w tym czasie kierowcy wciąż mieli zatknięte za szybą portrety Stalina. W pokoju hotelowym zbiór przemówień Stalina, rozmowa przy wódce z Bułgarami.
01:17:54 Powrót do Polski, powstanie „Solidarności” nauczycielskiej 5 września 1980 r. Zaangażowanie Krystyny Sobierajskiej, która potem wyjechała do Norwegii. Pobyt boh. w Norwegii przez 6 tygodni, szpitale w Norwegii.
01:19:14 Początki „Solidarności” oświaty w Legnicy. Sobierajska była kierowniczką internatu, tam organizowano zebrania „Solidarności” bibliotekarzy i polonistów. Karnawał „Solidarności”, wypełniona aula liceum, artykuły do pisma „Edukacja”, siedziba „S” przy ul. Jordana.
01:21:40 Nawiązanie kontaktu z Mateuszem i Joanną Wyrwich. Rola biblioteki – boh. otrzymywała od siostry Ireny niezależne wydawnictwa z Warszawy (Alek Dąbrowski przywoził w walizkach: Miłosz, Herbert, Czapski, Czapska), informowała o tym, co się dzieje w strukturach „S” w Legnicy. Gdy Krystyna Sobierajska została przeniesiona do Solidarności Zagłębia Miedziowego, jej miejsce w edukacji zajęła Alicja Kopestyńska.
01:24:16 Komórka „Solidarności” w szkole: 6 września wywieszono listy „S” – wpisali się prawie wszyscy pracownicy, poza dyrektorem. Akcja zdobywania mieszkania dla rodziny milicjanta. Walka o poprawę warunków bytowych w szkole.
01:26:7 Wprowadzenie stanu wojennego – męczące życie, ciągłe strajki prowokowane przez UB, organizacja „Grunwald”. Przesłuchania 10 działaczy „S” nauczycielskiej, podpisanie „lojalki”.
01:29:50 Nienawistne nastroje w „Solidarności”, boh. nie załuje podpisania lojalki. Poczucie złamania, mama była niezbyt zachwycona, a lekarz Witold Gilas [?] ‒ tak. Internowanie Krystyny Sobierajskiej w Gołdapi. Droga do Gołdapi w nieopalanych wagonach, jechały przekonane, że jadą na Syberię. Rozejście się dróg z K. Sobierajską, potępienie jej przez część środowiska.
01:33:32 Boh., Stanisław Kot i Zygmunt Urban wyjechali na zaproszenie K.Sobierajskiej do Norwegii. Nauka samorządności, spotkania z Polakami w Norwegii, Solidaritet Norge Polen, norwescy działacze związkowi, socjaliści. Powrót z ośmioma walizami i plecakami pełnymi książek, samizdatów i części do maszyn drukarskich, prowokator szwedzki odciągnął uwagę celników. Odzież używana.
01:40:45 Współpraca z działaczami związkowymi, pomoc rodzinom aresztowanych robotników, zbieranie danych nt. czystości powietrza w Legnicy, nastrojów wśród robotników. Kontakt z Wyrwichami (Mateusz, Joanna), sentyment do Warszawy. Nastroje antyrosyjskie.
01:44:00 Śmierć górników w Lubinie, aresztowania 31 sierpnia 1982 r. Ciężkie więzienie w Strzelcach Opolskich. W Legnicy w działalność opozycyjna był zaangażowanych niewiele osób, obecność armii radzieckiej ograniczała swobodę działań.
01:46:11 Poznanie Grzegorza Czyża, drukarza. Rozprowadzanie, kolportaż książek (m.in. Normana Daviesa), prasy oraz znaczków, dokładanie z własnych pieniędzy. W kolportażu pomagały Alicja Kopestyńska i Elżbieta Witek – „Solidarność” w Jaworze, duży obieg, wiele tytułów książek.
01:50:14 Walka o niezatruwanie powietrza przez Hutę Miedzi Legnica – aresztowania robotników. Wzbogacające kontakty w „Solidarności”, zaufani ludzie w Legnicy. Alicja Kopestyńska tworzyła struktury dolnośląskiej Unii Wolności.
01:53:39 Przemiany roku 1989 r., „cudowny czas” – boh. była mężem zaufania Komitetu Obywatelskiego „Solidarności”. Wybory 4 czerwca 1989 r. ‒ ekscytujący moment, wygrana. Praca u franciszkanów , atmosfera jedności narodu. Spotkania u franciszkanów - projekcje filmowe (m.in. „Przesłuchanie” Bugajskiego), prelekcje, dyskusja z Karolem Modzelewskim o średniowieczu. Duszpasterstwo Ludzi Pracy przy parafii św. Trójcy, działacz Stanisław Obertaniec, spotkania z najważniejszymi działaczami opozycji (m.in. Ryszard Bugaj, Ewa Szumańska) – przyjmował ich ksiądz Maćków [Władysław Jóźków?], niewykształceni inni księża.
02:01:00 Wiktor Woroszylski jeździł na spotkania w parafiach o całej Polsce. Żal po roztrwonieniu tego potencjału.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.