Kardasz Krystyna

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1134

4 lutego 2020, Słupsk

2:25

Danuta Krystyna Kardasz z d. Bystrzyńska (ur. 1924, Janowiec Wielkopolski) po wybuchu wojny została wysiedlona wraz z rodziną z Janowca Wielkopolskiego na tereny Generalnej Guberni do miejscowości Końskie. Podczas okupacji niemieckiej była łączniczką w lokalnej placówce AK (ps. „Mała”). Jesienią 1945 roku osiedliła się w Słupsku, gdzie pracowała w Urzędzie Likwidacyjnym, a następnie była pracownicą kulturalno-oświatową w klubie oficerskim w Słupsku. Przyjaźniła się z ks. Janem Zieją – byłym kapelanem Szarych Szeregów oraz Michałem Issajewiczem ps. „Miś”, który zlikwidował Franza Kutscherę 1 lutego 1944 roku. Była też wieloletnią działaczką Civitas Christiana oraz Koła Pierwszych Słupszczan. Zmarła w 2020 roku.

00:00:10 Autoprezentacja boh. urodzonej w 1924 r. w Janowcu Wielkopolskim, przedstawienie rodziców: Marii i Franciszka Bystrzyńskich.
00:00:35 Wakacje w 1939 r. boh. spędzała u babci w Gąsawie i o wybuchu wojny dowiedziała się z radia.
00:01:05 W połowie października tata zabrał mamę i dwie córki do domu w Janowcu. 5 grudnia 1939 do domu wtargnęli żandarmi, którzy wyrzucili rodzinę z mieszkania, zabierając wszystkie pieniądze. Ojciec, uczestnik Powstania Wielkopolskiego i wojny 1920 r. miał dużą bibliotekę. Rodzina została umieszczona w obozie przejściowym zorganizowanym w budynku teatru – rozkaz wyjazdu z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa. [+]
00:05:34 Rodzina nie miała krewnych w Polsce centralnej – pomoc żony burmistrza, wyjazd rodziny do Końskich. Powitanie na dworcu – rodzina zamieszkała w domu państwa Panków – warunki mieszkaniowe. Po kilku dniach rodzina otrzymała z Urzędu Miasta mieszkanie pożydowskie przy ul. Dworcowej – pomoc sąsiadów. [+]
00:08:00 Wigilia w nowym mieszkaniu – nastrój przy stole. [+]
00:08:49 Tata, który był krawcem, zorganizował warsztat w domu. Boh. była opiekunką Tomka Górki, syna dyrektora szpitala Zygmunta Górki. Działalność konspiracyjna w szpitalu – złożenie przysięgi przez boh. [+]
00:10:52 W kwietniu 1941 r. mama dowiedziała się, że jej brat uciekł z Organizacji Todt i zatrzymał się w Warszawie u kuzyna Teofila Tyblewskiego.
00:12:05 Rodzina spędziła Wielkanoc w Warszawie, po powrocie do Końskich boh. dowiedziała się, że Niemcy odkryli szpitalną siatkę konspiracyjną i wiele osób aresztowano. [+]
00:12:54 Boh. ukończyła kurs stenografii i maszynopisania Ireny Szamowskiej i została zatrudniona w szkole handlowej w Końskich jako nauczycielka stenografii – wplatanie wątków patriotycznych w prowadzone lekcje. [+]
00:16:16 Uliczne łapanki w Końskich, wywożenie do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe. Boh. uniknęła łapanki chowając się w sklepie.
00:17:40 Organizacja tajnego nauczania. Boh. zdała egzamin ukończenia IV klasy gimnazjum, co przydało się jej w powojennej edukacji.
00:19:08 Boh. była łączniczką – przekazywanie tajnych materiałów. Łączność podczas powstania warszawskiego.
00:20:30 Ktoś doniósł na boh. pracującą w szkole i została przeniesiona do Schulamtu (Urząd do Spraw Szkolnych). Zabawy taneczne urządzane przez Niemców, którzy zapraszali Polki do tańca.
00:21:45 Działalność konspiracyjna pod groźbą wykrycia przez Niemców.
00:22:26 Wyzwolenie Końskich 17 stycznia 1945 r. Po wyzwoleniu Poznania boh. pojechała do Janowca, by zobaczyć, czy rodzina może wrócić do domu. Ojciec zadecydował o powrocie do Janowca – przydział mieszkania, otwarcie zakładu krawieckiego przez ojca.
00:24:06 Zachęcanie do wyjazdu na Ziemie Odzyskane – boh. z siostrą i ojcem pojechali do Szczecina – pijani czerwonoarmiści na ulicach. Rodzina pojechała do Słupska, gdzie w Urzędzie Repatriacyjnym boh. spotkała znajomego z konspiracji Włodzimierza Rogozińskiego – propozycja pracy dla boh. Pierwsze wrażenia ze Słupska – zniszczenia miasta. Rodzina zatrzymała się u państwa Waraczów. Przeprowadzka rodziców na Pomorze. [+]
00:27:30 Boh. pracowała w Urzędzie Likwidacyjnym i dostała mieszkanie przy ul. Kołłątaja. Pracownicy urzędu mieli zbierać czynsz od mieszkańców – boh. przydzielono ulicę Małachowskiego – przygoda z czerwonoarmistami. Boh. poprosiła o przydział mieszkania w centrum miasta i przeprowadziła się na ulicę Poetów. Tu 15 grudnia przyjechała rodzina boh. Radosne święta Bożego Narodzenia. Po świętach tata otworzył zakład krawiecki. [+]
00:30:01 Boh. i siostra poszły do liceum i zdały maturę w 1947 r., dyrektorką szkoły była Leonia Strzelczyk. Choroba ojca – śmierć rodziców w lipcu 1947 r. Boh. i siostra musiały pójść do pracy.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
00:32:28 Mąż boh. był przez pięć lat w niemieckiej niewoli, pracował w Sławnie jako miejski architekt. Ślub w 1948 r. – boh. przez rok mieszkała w Sławnie, potem rodzina wróciła do Słupska, gdzie mąż pracował w Starostwie Powiatowym. Pan Jaroszewicz zaproponował rodzinie mieszkanie przy ul. Arciszewskiego – stan lokalu, w którym wcześniej mieszkali Rosjanie. Urodzenie córki w styczniu 1950 r. Kolejne miejsca pracy męża.
00:36:13 Po urodzeniu córki boh. zatrudniła opiekunkę, Niemkę, a potem sama zajmowała się wychowaniem dziecka.
00:37:02 Boh. usiłuje sobie przypomnieć, gdzie pracowała.
00:37:38 W 1935 r. boh. chodziła do szkoły powszechnej – w dzień śmierci Józefa Piłsudskiego nie było lekcji tylko uroczystości, akademie, pogadanki o działalności Marszałka, przedstawienie w janowieckim teatrze.
00:38:58 Stosunki polsko-żydowskie w Janowcu przed wojną. Wkroczenie Niemców do Janowca i ich stosunek do Żydów. W klasie boh. była jedna Żydówka, córka kantora – wpływ nauczycieli na postępowanie uczniów.
00:41:39 Postawa wychowawczyni pani Marchlewskiej. Wysoki poziom nauczania w szkole, wspomnienie nauczyciela języka polskiego Kazimierza Wiśniewskiego. Dyrektorem szkoły był pan Janas, nauczyciel matematyki. Boh. należała do drużyny siatkarskiej.
00:44:20 Przed wojną czytano Ignacego Krasickiego – boh. recytuje „Hymn do miłości ojczyzny” oraz wiersz Władysława Bełzy.
00:46:22 Boh. nie zna losów córki kantora Izy, prawdopodobnie zabrano jej rodzinę do getta.
00:47:25 Wakacyjne wyjazdy do babci mieszkającej w Gąsawie – rodzinne spotkania. Jeden z wujków był komendantem policji w Gnieźnie. Kolacje w towarzystwie miejscowej elity – śpiewanie pieśni patriotycznych, tata grał na skrzypcach. Wyjazd wujka na wakacje do Krynicy – jego powrót z prezentami.
00:49:56 Podczas łapanek w czasie okupacji strzelano do uciekających.
00:50:26 Boh. chodziła do liceum z Jadzią Issajewicz (Grocholską), której brat Michał brał udział w zamachu na Kutscherę. Sylwester 1946/47 w mieszkaniu Issajewiczów – rankiem 1 stycznia wszyscy poszli na mszę do kościoła św. Ottona, którą odprawiał ksiądz Jan Zieja.
00:51:30 Wspomnienie Michała Issajewicza.
00:52:03 Ksiądz Jan Zieja lubił spotkania z młodzieżą, boh. żałowała, gdy przeniesiono go do innej parafii.
00:52:46 Warunki w obozie przejściowym, do którego zabrano rodzinę po wkroczeniu Niemców.
00:53:39 Ludność żydowska Końskich była w getcie, gdy rodzina przyjechała do miasta. Podawanie żywności do getta, wyprowadzanie żydowskich dzieci. Boh. nie była w getcie i nie wie, co się stało z jego mieszkańcami.
00:55:13 Stan pożydowskiego mieszkania w Końskich, do którego wprowadziła się rodzina.
00:55:58 Moment składania przysięgi w AK. – boh. przyjęła pseudonim „Mała”, zadania łączniczki.
00:57:12 Boh. spędzała Wielkanoc w Warszawie – wtedy Niemcy zrobili kocioł w szpitalu w Końskich. Boh. nie wiedziała, co stało się z aresztowanymi osobami – jedną z koleżanek wywieziono na roboty.
00:58:06 Nauka na kursie u Ireny Szamowskiej – profil szkoły.
00:59:04 Ucząc się na kursach boh. mieszkała w podwarszawskich Włochach u rodziny ojca. Wujek mieszkający w Warszawie działał w konspiracji. Poruszając się po mieście należało zachować ostrożność ze względu na łapanki.
01:00:06 Po ukończeniu kursu boh. uczyła stenografii w Końskich – relacje z uczniami, podtrzymywanie patriotycznego ducha. Jeden z uczniów doniósł na boh., którą przeniesiono do kuratorium. Postawa uczniów i dyrektora szkoły Jana Walewskiego. 01:02:02 Reakcja boh. na wiadomość o wybuchu powstania warszawskiego. Od 1934 r. boh. była harcerką i prezentowała postawę patriotyczną. Opinie mieszkańców miasta na temat powstania.
01:03:56 Działalność kin podczas okupacji – boh. ani razu nie była w kinie.
01:04:21 Po wyzwoleniu Końskich i Poznania boh. pojechała do Poznania. Wyzwolenie Końskich: radość i owacje – reakcja ojca.
01:05:42 Zachowanie czerwonoarmistów – napady na młode kobiety. Stosunek Polaków do polskiego wojska idącego razem z Armią Czerwoną.
01:06:31 W Szczecinie przebywało wielu Niemców i radzieckich żołnierzy. Wyjazd do Słupska – incydent z czerwonoarmistami.
01:07:18 Po wojnie Niemcy, którzy nie wyjechali, pracowali u Polaków. Opinia boh. na temat Niemców. Boh. zbierała czynsz w domach przy ul. Małachowskiego, gdzie mieszkali Polacy, ale także Niemcy.
01:08:44 Pierwsze mieszkanie boh. było przy ul. Kołłątaja, ale nie chciała w nim sama mieszkać. Boh. pracowała w Urzędzie Likwidacyjnym i nie chciano jej nikogo dokwaterować do mieszkania.
01:09:45 Wyjazdy Niemców ze Słupska. Działalność Urzędu Likwidacyjnego – spisywanie dobytku Niemców. Sprzedaż poniemieckiego mienia. Mieszkanie boh. było częściowo umeblowane, ale kupiła pianino.
01:11:55 Życie kulturalne w Słupsku – przedstawienia w teatrze, którego dyrektorką była Jadwiga Subocz. Boh. widziała m. in. „Halkę” Moniuszki. Działalność kina „Milenium”, w którym boh. widziała „Zakazane piosenki”.
01:14:54 Boh. była na balu maturalnym, ale jej tata był wtedy w szpitalu, więc nie bawiła się zbyt dobrze.
01:15:38 Spotkania towarzyskie i dancingi w restauracji „Franciszkańskiej” prowadzonej przez państwa Olszewskich (tam odbyło się wesele boh.) oraz w Domu Kolejarza.
01:16:58 Boh. była pracownicą kulturalno-oświatową w garnizonowym Klubie Oficerskim, którego kierownikiem był mjr Jan Ciechański – organizowała spotkania autorskie, m. in. z poetką Martą Aluchna-Emelianow, Tadeuszem Jureniem. Dwa razy w tygodniu w klubie odbywały się fajfy i dancingi, na które przychodził także mąż boh., więc po pracy mogła tańczyć. Organizacja dancingu – zapraszanie gości. Na zabawach grał orkiestra wojskowa.
01:20:35 Boh. została główną księgową w Klubie Oficerskim – współpraca z wojskowymi.
01:21:30 Pierwsza opiekunka córki – Niemka, wyszła za mąż za Polaka. Druga opiekunka Niemka niezbyt dobrze zajmowała się dzieckiem i została zwolniona.
01:22:31 Boh. nie przypomina sobie strajków w grudniu 1970 r.
01:23:22 Powstanie Solidarności – reakcja boh. i jej otoczenia, opinia na temat Wałęsy.
01:23:56 Wprowadzenie stanu wojennego – syn był na studiach w Gdańsku. Wprowadzenie godziny milicyjnej. Mąż wyrobił przepustkę i pojechał do Gdańska, by odwiedzić syna.
01:25:17 Wkroczenie Niemców do Janowca w 1939 r., nastroje przed wybuchem wojny. Boh. zobaczyła niemieckich żołnierzy przez okno – reakcja ojca, powstańca wielkopolskiego, który bał się represji ze strony Niemców. Wysiedlenie rodziny na początku grudnia.
01:27:49 Zachowanie rodziny podczas wysiedlenia – ojciec i boh. zajmowali się chaotycznym pakowaniem. Rodzina nie zabrała dokumentów ani jedzenia, Niemcy odebrali im wszystkie pieniądze.
01:29:38 Rodzinie pomogła burmistrzowa Maria Łuczak.
01:29:58 Porównanie Janowca i Końskich – bieda w Końskich, opinia boh. na temat mieszkańców miasta. Pomoc sąsiadów, gdy tata otwierał zakład krawiecki w Końskich. Boh. wiedziała o egzekucji Żydów po wkroczeniu Niemców do miasta.
01:31:50 Z zakładu krawieckiego taty korzystali Niemcy. Maszyny do szycia zostały w Janowcu, ale wujek Tadeusz rozebrał swoją maszynę i przyniósł jej główkę na dworzec, gdy rodzina wyjeżdżała. Stolarz w Końskich dorobił resztę i tata mógł szyć. [+]
01:33:48 Praca taty między niemieckim młotem i akowskim kowadłem. Tata znał niemiecki i dlatego Niemcy korzystali z jego zakładu. Warunki materialne rodziny do śmierci ojca.
01:35:25 Pierwsza okupacyjna Wigilia – dwa wigilijne dania przynieśli znajomi, wspomnienia przedwojennych Wigilii – postawa taty.
01:36:47 Tata nie zabrał skrzypiec z domu. Niemcy pozwolili zabrać poduszkę i coś do przykrycia. Pozostawienie dorobku rodziców.
01:37:30 Wejście Armii Czerwonej – zabijanie przez Rosjan własowców wziętych do niewoli. Niemiecki nalot na miasto przed wkroczeniem Armii Czerwonej – ukrywanie się rodziny w piwnicy.
01:39:51 Wyzwolenie Końskich – reakcja taty.
01:40:23 Poszukiwanie folksdojczy, boh. słyszała, że na jej ulicy zabito dwie osoby.
01:41:21 Babcia w Gąsawie czekała na powrót dzieci. Dwaj wujkowie Tadeusz i Michał uciekali z Bydgoszczy. Ucieczka rodziny z Janowca po wkroczeniu Niemców do Polski – ostrzelanie kolumny uciekinierów, śmierć koleżanki Gieni Janickiej i jej matki.
01:42:33 Wujkowie Michał i Tadeusz zostali złapani w Mogilnie – dziesiątkowanie złapanych Polaków, ale udało im się dotrzeć do Gąsawy. Wujek, który był komendantem policji w Gnieźnie, zginął w Katyniu – według relacji kolegi po dotarciu grupy policjantów do Kowla miejscowi proponowali im cywilne ubrania – wuj Józef [Wróblewski] nie chciał się przebrać i dostał się do sowieckiej niewoli, więziony w Ostaszkowie zginął w Twerze. Ciotka Zofia po miesiącu dotarła do Gąsawy.
01:45:11 Wujkowie Michał i Tadeusz byli świadkami krwawej niedzieli w Bydgoszczy i dlatego uciekali z miasta. Po przyjeździe najmłodszej córki Zofii do Gąsawy, babcia czekała na syna Józefa. Śmierć babci w 1952 r.
01:46:30 Boh. chodziła do getta w Końskich, ale słyszała, że były osoby pomagające Żydom i ratujące żydowskie dzieci.
01:47:25 Słuchanie radia – wiadomości o walce 2 Korpusu we Włoszech.
01:48:24 Do Końskich nie dotarły wieści o zbrodni Katyńskiej – boh. dowiedziała się o niej po wojnie.
01:49:00 Boh. wiedziała o powstaniu w getcie warszawskim. Wśród Polaków krążyły gazetki konspiracyjne, m. in. „Wolność”, słuchanie radia w konspiracji.
01:50:28 Gruzy Szczecina i pijani czerwonoarmiści – tata zadecydował o wyjeździe z miasta. Znajomy pan Rogoziński namówił boh. na pozostanie w Słupsku – pierwsze wrażenia po przybyciu do Słupska 15.10.1945 r.
01:51:50 Życie w Słupsku po wojnie, praca i zabawy, spotkania towarzyskie w kawiarniach „Stefanka” i „Czar”.
01:53:01 Mąż był narciarzem – wspólne wyjazdy na narty do Szczyrku, Wisły i Zakopanego, wakacyjne podróże po kraju. Mąż pochodził z Mościsk w dawnym województwie lwowskim – porozumienie w rodzinie. Wyjazdy nad morze – barak dla pracowników Urzędu Likwidacyjnego w Rowach.
01:55:38 Zakup „Syrenki” i podróże nią w Polsce. Wyjazd „Syrenką” do Lwowa, przejazd pociągiem z Przemyśla – kontrola graniczna, pytanie o „świętości” – reakcja syna boh. Ojciec męża był wójtem w Mościskach, rodzina miała przed wojną gospodarstwo – wizyta w rodzinnym domu, przyjęcie przez mieszkańców domu.
01:57:43 Mąż trafił do niemieckiej niewoli w 1939 r., był więźniem Stalagu na terenie Niemiec, potem został wywieziony do Norwegii, gdzie ciężko pracował. Po powrocie z wojny zatrzymał się w Sławnie, gdzie inż. Paśniewski zatrudnił go w Powiatowym Zarządzie Dróg Publicznych. Na imieninach u siostry inżyniera, Bronki, boh. poznała męża.
01:59:34 Teść repatriował się do Polski i mieszkał w Cieszynie.
01:59:57 W Słupsku byli repatrianci zza Buga. Boh. przeżyła z mężem 56 lat, śmierć męża – wspomnienie wspólnego życia.
02:01:30 Mieszkańcy Słupska po wojnie – boh. miała w liceum wielu kolegów z Kresów. Na spotkaniach towarzyskich śpiewano pieśni patriotyczne. Boh. od dwóch lat nie wychodzi z domu, więc urządzała u siebie spotkania, które kończyły się wspólnym śpiewaniem pieśni patriotycznych, harcerskich i biesiadnych.
02:03:25 Wysiedlanie Niemców ze Słupska. Stosunek boh. do Niemców. Po wyjeździe Rosjan ze Słupska boh. dostała mieszkanie, w którym Rosjanie mieszkali – stan lokalu, zniszczenia. Boh. nie miała potem kontaktu z Rosjanami.
02:06:01 Przymusowy udział w referendum 3xTAK i defiladach z okazji 1 Maja.
02:06:53 Boh. nie miała poczucia, że mieszka w Słupsku tymczasowo, czuła się bezpiecznie.
02:08:19 Odsłonięcie pomnika Powstańców Warszawskich – miejsce spotkań. Boh. zdobyła uprawnienia przewodnika turystycznego i oprowadzała grupy po Słupsku, w czym pomagała jej dobra znajomość miasta. Pilotowanie wycieczek po kraju.
02:10:38 Podczas wycieczki do Malborka w mieście był obraz Matki Boskiej, który mieszkańcy przyjmowali w domach – wycieczki nie wpuszczono do miasta. Ograniczenia narzucone przez władze podczas pobytów wycieczek w Częstochowie.
02:11:44 Wyjazdy na festiwale piosenki żołnierskiej do Kołobrzegu. Boh. oprowadzała grupy młodzieży szkolnej, żołnierzy i wycieczki indywidualne. Podczas jednej z wycieczek boh. towarzyszył kilkuletni syn, który poprawił matkę.
02:13:32 Pomnik Powstańców Warszawskich był w planie wycieczek i można go było oglądać. Podczas odsłonięcia pomnika byli przedstawiciele władz, ksiądz. Przyczyny postawienia pomnika w Słupsku – komitet budowy pomnika zbierał składki od mieszkańców miasta.
02:14:48 Boh. poznając Michała Issajewicza znała jego wojenną przeszłość – Sylwester w domu Issajewiczów. Michał Issajewicz nie chciał opowiadać o zamachu na Kutscherę, jego komentarzem było, że wykonał rozkaz.
02:16:28 Przyjazdy szabrowników, którzy okradali mieszkania – działalność Urzędu Likwidacyjnego, który starał się ich powstrzymać na terenie miasta i okolic. Sprzedaż poniemieckiego mienia z magazynów Urzędu.
02:18:39 Targ na Starym Rynku – sprzedaż płodów rolnych przez okolicznych chłopów, sprzedaż dobytku przez Niemców, handel wymienny. W dni targowe na Rynku grała orkiestra – atmosfera zakupów.
02:19:52 Wspomnienie księdza Jana Ziei, który był proboszczem parafii św. Ottona – pierwszego kościoła w mieście.
02:20:42 Społeczne odgruzowywanie miasta – rywalizacja między ekipami. Wywożenie cegieł do odbudowy Warszawy. Mąż nadzorował rozbiórki budynków i wywożenie cegieł – propozycja korupcyjna. Wspomnienie uczciwości męża.
02:22:50 Boh. nie słyszała o działalności Werwolfu w okolicach Słupska.
02:23:30 Oprowadzanie wycieczek – boh. pokazywała Zamek Książąt Pomorskich, mury obronne, kościoły. Odgruzowywanie kościoła Mariackiego. Boh. podkreślała piastowski rodowód Pomorza. Postać społecznika Kazimierza Świderskiego.

more...
less

Suchanowski Łukasz
Gleb Tomasz

Latusek Adam

Instytut Pileckiego

Film