Jerzy Oględzki (ur. 1923, Warszawa) w 1941 roku rozpoczął pracę w fabryce hamulców kolejowych „Zakłady Mechaniczne inż. St. Nehring, P. Jasiński i B. Domaracki Sp. z o. o.” przy ul. Płockiej 44. W 1942 i 1943 roku był więziony na Pawiaku. W konspiracji od lutego 1942 r. w 222 plutonie Zgrupowania „Żyrafa”, dowodzonym przez ppor. Edwarda Bołbotowskiego ps. „Bródka”.
[00:00:07] Boh. urodził się w 1923 r. w Warszawie.
[00:00:17] Mama Zofia z domu Marcinowska pochodziła z Myszyńca, ojciec Bolesław był warszawiakiem.
[00:00:40] Rodzina ojca pochodziła ze wsi Oględów koło Pułtuska. Dziadek, ranny w powstaniu styczniowym, został zesłany na Sybir. Po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej [1877] sformowano z zesłańców oddział kawalerii, który wyróżnił się podczas zdobywania jednego z miast. Ranny dziadek został odznaczony orderem św. Anny. Boh. miał pięć lat, gdy dziadek zmarł – pamięta go w mundurze.
[00:05:52] Datowanie rodowego herbu Jastrzębiec. Tradycje wojskowe w rodzinie.
[00:06:27] Podczas I wojny ojciec boh. walczył w Legionie Puławskim, potem w 5 Dywizji Syberyjskiej – droga do Polski przez Japonię. Po powrocie ojciec zatrudnił się w tartaku w Sędziszowie.
[00:09:10] Ojciec mamy był rzeźnikiem w Myszyńcu, w powstaniu styczniowym stracił rękę.
[00:10:30] Opinia boh. o Napoleonie i stosunku do Polaków, Francuzów, Anglików i Amerykanów.
[00:11:28] Zakopanie przez dziadka Marcinowskiego dwóch garnków złotych rubli.
[00:12:08] Ojciec był kierownikiem tartaku w Sędziszowie do połowy lat 20. Potem mama wróciła do Myszyńca i założyła mleczarnię. Przywiezienie krów holenderek na Kurpie.
[00:14:25] Stare rody w Myszyńcu: rzeźnicy i piekarze. Odległości między miejscowościami na Kurpiach.
[00:15:50] Zebranie gospodarzy w Myszyńcu, założenie mleczarni przez mamę, zakup urządzeń.
[00:16:20] Boh. był najstarszy z rodzeństwa. Szesnastoletnia siostra Irena zginęła 23 czerwca 1941 podczas sowieckiego nalotu na Warszawę, którego celem było m. in. zbombardowanie mostów na Wiśle. [+]
[00:17:55] Rodzina mieszkała przy ul. Dzikiej, boh. patrzył przez lornetkę na samoloty zrzucające bomby. Znalezienie w prosektorium przy Chałubińskiego zwłok siostry, która zginęła w trafionym przez bombę tramwaju [koło kościoła św. Floriana]. Żałoba w rodzinie. [+]
[00:19:54] Sytuacja materialna rodziny: ojciec jako inwalida wojenny miał koncesję na alkohol i współpracował z restauracją w Pruszkowie. Mama handlowała alkoholem.
[00:21:04] We wrześniu 1939 część oddziałów po bitwie nad Bzurą przedarła się na Powązki.
[00:21:17] Dom przy ul. Dzikiej 28 należał do Drukarni Państwowej, w której ojciec pracował przed wojną. Przy Dzikiej znajdowały się magazyny papierów wartościowych. Opis budynku, w którym mieszkała rodzina, najbliższy przystanek tramwajowy.
[00:22:30] Utworzenie getta po drugiej stronie ulicy Dzikiej.
[00:22:40] Zima 1939-40 – kradzieże węgla z ciężarówek.
[00:23:20] Edukacja boh. – szkoły: polska i żydowska przy ul. Stawki 4. Targowisko na Stawkach, cena parówek.
[00:24:48] Metody kradzieży węgla z ciężarówek, ostrzelanie boh. przez niemieckiego konwojenta, ucieczka z ciężarówki. [+]
[00:25:45] Zabudowa okolic Stawek i ulicy Dzikiej, zakłady przemysłowe, hala targowa. Zniszczenia w 1939 r.
[00:26:42] Wydzielenie getta, mur po drugiej stronie ul. Dzikiej. Trasa tramwaju nr 8.
[00:27:19] Boh. miał dwóch kolegów Żydów, którzy pochodzili z zamożnych rodzin, uważali się za Polaków i chodzili do polskiej szkoły. Polska służba w żydowskich domach.
[00:29:14] Kampania wrześniowa – przedarcie się pułków poznańskich na Powązki, postój oddziału na podwórku przy Dzikiej – boh. dostał lornetkę od porucznika. Zakup przez żołnierzy cywilnych ubrań u żydowskiego kupca Abrama, u którego zostawiono mundury. [+]
[00:31:34] Boh. znalazł na sąsiedniej posesji amunicję oraz granaty i schował je.
[00:32:48] Dowódcą konspiracji w rejonie Powązek był przedwojenny starszy sierżant ps. „Bródka”.
[00:33:40] Bandycki napad na Powązkach. Ranny syn piekarza przybiegł do ciotki mieszkającej przy ul. Konarskiego, która zawiadomiła „Bródkę”. Zasadzka na bandytów na ul. Burakowskiej, zastrzelenie ich przez „Bródkę”.
[00:35:55] Przerzucanie worków z mąką za mur getta z jadącego tramwaju.
[00:36:52] Ceny mąki w mieście i getcie. Denuncjacja boh. przez Żyda, który zażądał łapówki, zatrzymanie przez niego tramwaju koło posterunku przy wejściu do getta. Przeszukanie boh. przez niemieckiego żandarma – droga na Plac Parysowski, by w fabryce części podwodnych sprawdzić umiejętności tokarskie boh. (pracował w zakładach „Nehring, Jasiński, Domaracki” przy ul. Płockiej, gdzie produkowano hamulce kolejowe). Spotkanie znajomego majstra, który kupował od boh. mięso. Próba przy tokarce. Zabijanie konfidentów przez Żydów. [+]
[00:42:28] Znajomość z niemieckim sierżantem, od którego boh. kupił pistolet. Sierżant był przyjacielem „Czarnej Mańki”, wdowy po oficerze, która mieszkała przy ul. Młocińskiej. Zakup większej ilości broni, umówienie spotkania przy alkoholu u „Czarnej Mańki”. [+]
[00:46:37] Sklepy w okolicy getta. Boh. „skakał” z kolegami na pociągi na rogu ul. Tatarskiej. Namówił go do do tego Władek (syn profesora wyrzuconego z Uniwersytetu za komunistyczne sympatie), który mieszkał w barakach na Powązkach. Napady na pociągi z węglem – wyrzucanie ładunku, ceny opału podczas mroźnej zimy. Dostawy węgla do getta. [+]
[00:49:17] Edukacja boh. w latach 1938-39 – gimnazjum mechaniczne na Okęciu, przy wytwórni płatowców. Rozważania o decyzjach przedwojennych władz, społeczne zbiórki funduszy na uzbrojenie wojska.
[00:50:52] Rozważania o polskich samolotach – prototypie myśliwca Jastrząb, artylerii przeciwlotniczej, produkcji i eksporcie dział.
[00:52:15] Dywagacje na temat postrzegania Słowian przez inne nacje.
[00:52:44] Sąsiedzi w domu przy ul. Dzikiej 28: major Rogowiński, Maszczyk i Helena Ossowska, Kowalski (dowódca taboru w czasie kampanii wrześniowej, historia „poddania się” taboru Niemcom, wyjazdy po ukryte rzeczy: konserwy, amunicję). [+]
[00:56:49] Zakupy chleba w piekarni przy ul. Młocińskiej – przerzucanie boh. przez parkan. Pomoc sąsiadce Irenie Kowalskiej.
[00:58:06] Sąsiad Kowalski brał udział w obronie Lwowa, chłodzenie karabinów maszynowych, odsiecz kawalerii. Rozważania na temat roli kawalerii w czasie wojny polsko-bolszewickiej.
[01:00:43] Przyjęcie do szkoły zawodowej przy ul. Konopczyńskiego, egzamin u dyr. Domaradzkiego, zajęcia w tokarni.
[01:01:39] Wejście do kanału z rannym porucznikiem „Szczerbą”. Boh. czyta fragment z książki – wyjście z kanału przy na rogu ul. Wareckiej i Nowy Świat.
[01:03:06] Słowo na temat złożenia obietnicy. Dykteryjka: postępowanie Stalina wobec Ordżonikidze.
[01:04:46] Droga kanałami z rannym por. „Szczerbą”, uratowanie mu życia, gdy chciał się zastrzelić. Książka „Żołnierze Starówki”.
[01:06:42] Handel z gettem, wyrzucanie worków z jadącego tramwaju.
[01:07:21] Sąsiad Kowalski pracował w fabryce hamulców kolejowych przy ul. Płockiej, zatrudnienie boh. w tokarni.
[01:09:32] Szkoła w Państwowych Zakładach Lotniczych – trzy dni nauki i trzy dni warsztatów. Specyfika pracy przy maszynie tokarskiej. Ukończenie szkoły przy Konopczyńskiego w maju 1944 r.
[01:12:12] Zdobycie zawodu przydało się boh. po wojnie. Powstanie przeżyło tylko pięciu kolegów ze szkoły. Bogdan Orzechowski wyjechał do Kanady i tam pracował jako tokarz - gdy obcięto mu zarobki, napisał list z prośbą o papiery do zakładu przy Płockiej. Działalność fabryki Lilpopa. Proces wytwarzania hamulców, żeliwne odlewy, sezonowanie żeliwa. Fabryka przy Płockiej była zniszczona, ale w magazynach znajdowały się półprodukty. Powrót tokarzy do pracy.
[01:16:54] Specyfika pracy tokarza, picie alkoholu w pracy, interwencja dyrektora Wacława Domaradzkiego. Wykonanie zamówienia dla Pafawagu.
[01:22:08] Dowódcą boh. był Edward Bołbotowski ps. „Bródka”. Zastrzelenie bandytów, którzy wymordowali rodzinę na Powązkach.
[01:24:10] Spotkanie kilkanaście lat po wojnie z mężczyzną postrzelonym przez bandytów – wiadomość o sądzeniu „Bródki” za ich zabicie. Udział w rozprawie w sądzie na Lesznie. Odstąpienie prokuratora od oskarżenia.
[01:27:12] Przed wojną w stolicy było 6 strzelnic, szkolenia młodzieży. Spotkanie z generalicją na strzelnicy w 1938 r., próba strzelecka boh., który pokonał generała. Najlepszy w strzelaniu był Zdzisław Owczarski, którego ojciec miał strzelnicę na rogu Powązkowskiej i Duchnickiej. Instrukcja obsługi broni, jakość niemieckiej amunicji z 1941 r. Amunicja dla myśliwych.
[01:31:46] Powstanie Warszawskie – efekty postrzelenia kulą dum-dum.
[01:32:00] Przed wojną boh. był w harcerstwie, potem w Orlętach. Pobyt na obozie w Puszczy Knyszyńskiej w sierpniu 1938 r., intensywny trening młodzieży. Boh. śpiewa piosenkę. I drugą, którą śpiewano stojąc na warcie. Bieg rzeki Sokołdy.
[01:36:58] Podczas jednej z nocnych wart boh., zbierając rosówki, wszedł na pole truskawek. Właściciel majątku major Korsak nie wiedział, że to odmiana, która owocuje dwa razy. Boh. najadł się truskawek, nazbierał rosówek i nałowił ryb: karpi i jazi. [+]
[01:40:45] Major Korsak zobaczył ryby i powiedział, że karpie są z hodowli. Podział połowu: karpie dla majora, jazie dla boh. [+]
[01:41:45] Objaśnienie terminu „bór”. Zwolnienie z zajęć u komendanta obozu por. Stanisława Srzednickiego, wyjazd na ryby z majorem Korsakiem. Boh. miał dwie wędki i kłusowniczy sznurek z haczykami – obfity połów ryb. Sprzedaż przez majora ryb w Knyszynie, zaopatrzenie stołówki obozu Orląt. [+]
[01:46:35] Wieś Straż w Puszczy Knyszyńskiej. Różnice między szlachtą a chłopami. Boh. powiedział majorowi o truskawkach – zbiór owoców przez chłopców z obozu.
[01:48:54] Sprzedaż ryb przez majora Korsaka, podział zarobionych pieniędzy. Rodzice mieli sklep, w którym boh często pomagał.
[01:51:20] Sposoby przyrządzania ryb. Zupa rybna gotowana przez mamę.
[01:51:50] Po powstaniu i wyjściu z niewoli boh. pojechał z Hanoweru do rodziców w Karlsruhe. W obozie dla dipisów kucharzem i magazynierem byli chłopcy z Oświęcimia.
[01:52:45] Przekazywanie ubrań przez niemieckie rodziny – boh. pracował w magazynie odzieżowym. Organizacja wydawania ubrań.
[01:54:00] Odnowienie się ran boh., przewiezienie do szpitala w Heidelbergu, którego szefem był Johann von Kochowski, wnuk powstańca z 1863 r. – historia znalezienia się rodziny w Niemczech. Dziadek dowodził obroną lazaretu podczas wojny francusko-pruskiej [1870-71]. Przewaga kawalerii nad piechotą.
[02:00:30] Rola kawalerii w Bitwie Warszawskiej. Zemsta Stalina na Polakach, otrucie go przez współpracowników.
[02:03:26] Patriotyczne wychowanie młodzieży przed wojną. Brak pomocy dla powstańców ze strony Armii Czerwonej. Prace porządkowe w zbombardowanym Berlinie, boh. wraz z innymi więźniami odgruzowywał Friedrichstraße.
[02:05:30] Podział Afryki „od linijki” – rozważania na temat granic, stosunek boh. do Anglików i Amerykanów. Przyłączenie Szczecina do Polski na prośbę Wandy Wasilewskiej.
[02:07:32] Przyjazd kuzyna boh. do Szczecina po wyzwoleniu, rozprawa z dezerterami z Armii Czerwonej.
[02:08:35] Boh. miał w piwnicy amunicję, granaty i broń z czasów kampanii wrześniowej.
[02:09:50] Zajęcia na strzelnicach dla młodzieży. Konspiracja podczas okupacji niemieckiej.
[02:10:25] Dykteryjka o cesarzu rzymskim, wyjaśnienie sentencji „Pecunia non olet”.
[02:10:54] Wyjazdy po zaopatrzenie na Lubelszczyznę, niemieckie kontrole w Dęblinie. Boh. dostawał towar od żydowskiego kupca Abrama i objeżdżał z nim lubelskie wsie, sprzedając rzeczy i kupując żywność. Po kontroli w Dęblinie został mu tylko połeć słoniny i puszka papierosów „Mewa” – poczęstowanie papierosami niemieckiego porucznika, który oddał boh. zarekwirowany towar. Reakcja Niemca na wręczoną mu gotówkową łapówkę – boh. uratowała łacińska sentencja, a porucznik okazał się nauczycielem z Heidelbergu. Ustalenie zasad dalszej współpracy. [+]
[02:16:25] Wagony z żywnością. Dostarczanie jedzenia do getta. Broń dla żydowskich kolegów. W magazynach przy Górczewskiej znajdowała się polska broń z 1939 r. – znajomy sierżant wydał broń za wódkę, jedzenie i dolary. Wjazd dwóch wozów z bronią przykrytą workami z mąką do getta. [+]
[02:18:40] Zachowanie żydowskiej policji w getcie. Postawa Janusza Korczaka. Żydowski proletariat.
[02:20:25] Śmierć obrzezanego polskiego porucznika w celi na Pawiaku.
[02:21:44] Pobyt boh. w więzieniu na Pawiaku. Osoba Ludwika Kalksteina.
[02:23:05] W domu przy Dzikiej sąsiadką rodziny była Helena Ossowska, której brat walczył w Twierdzy Modlin podczas kampanii wrześniowej.
[02:24:18] Magazyny amunicji w Dęblinie. Walki podczas kampanii wrześniowej. Opinia boh. o gen. Bortnowskim.
[02:26:14] Po aresztowaniu ojca Ludwik Kalkstein został konfidentem gestapo. Sowiecki nalot na Warszawę i zbombardowanie miasta w sierpniu 1942 r., celem były magazyny paliw przy Górczewskiej. Tej samej nocy aresztowano część mieszkańców domu przy ul. Dzikiej, w tym boh. – ubranie, które założył podczas aresztowania. [+]
[02:30:32] Znajoma Niemka miała przyjaciela gestapowca. Łapówka za uwolnienie boh. miała wynieść 60 tys. Pobyt w celi na Pawiaku, paczki dla więźniów. Rada fryzjera Siwka, który wcześniej siedział na Pawiaku – jedzenie w więzieniu.
[02:32:51] Spotkanie z kolegą Władkiem Brzozowskim. Przed wojną rodzina boh. miała sklep w Płocku, potem w Warszawie na rogu Białej i Elektoralnej. Prowadzenie rachunków przez mamę.
[02:33:56] Pobyt na Pawiaku, pchły dręczące więźniów. Spotkanie w celi ze szkolnym kolegą Władkiem Brzozowskim. Wpływ ubrania boh. na traktowanie go przez współwięźniów. Paczka z domu: suchary moczone w tłuszczu, czosnek i cebula oraz 100 papierosów w proszku do prania. W celi był rosyjski kapitan, uciekinier z obozu jenieckiego, ponownie złapany przez Niemców – podarowanie boh. koszuli przed zabraniem go na rozstrzelanie. [+]
[02:37:32] Boh. miał w mieszkaniu schowek i gromadził w nim kapitał bez wiedzy rodziców. Podczas dezynfekcji więzienia z powodu pcheł i pluskiew, które dokuczały także Niemcom, boh. spotkał dziewczynę, która powiedziała mamie o schowku. Wykupienie go z więzienia przy pomocy znajomej Niemki. [+]
[02:40:34] Wykupowanie innych więźniów Pawiaka: dr Pazyry, harcmistrza Lange, Żebrowskiego. Masowe łapanki w styczniu 1943 – wysyłanie więźniów na Majdanek.
[02:41:44] Przepełnienie więzienia po łapankach w styczniu 1943, tyfus na Pawiaku, zapchanie kanalizacji. Boh. został przeniesiony na 3 oddział roboczy, gdzie przebywali lekarze, szewcy, krawcy, kucharze. Starostą celi był pilot por. Urbański.
[02:43:18] Boh. zjadł budyń przeznaczony dla jednego z dozorców. Zamiast budyniu wytargował w kuchni kawałek tortu przeznaczonego dla komendanta Pawiaka. [+]
[02:45:22] Kogel-mogel dla dozorcy, który był śpiewakiem, liczenie skorupek od jajek. W magazynie z żywnością pracował Kania, wejście do kuchni z Rottenführerem, który usłyszał, co Kania myśli o Niemcach. [+]
[02:48:06] Wejście z Rottenführerem na Serbię, spotkanie z Heleną Ossowską, która przekazała boh. gryps dla męża. [+]
[02:48:30] Robienie kogla-mogla dla Rottenführera.
[02:49:05] Wielkanoc 1943, walka bokserska boh., opieka lekarska – środki przeciwbólowe. Bicie Jan Bytnara, który dostawał środki przeciwbólowe.
[02:50:58] Boh. dostał gryps od mamy i wiedział, że stara się o jego uwolnienie. Wielkanoc 1943, trwało już powstanie w getcie – ostrzelanie Pawiaka i ranienie jednego z dozorców. Uwolnienie boh. w Wielką Sobotę – rozdanie kolegom świątecznej paczki. Wysadzenie uwolnionych więźniów w Alei Szucha, ostrzeżenie ze strony konwojenta. [+]
[02:52:34] Boh., ostrzeżony przez konwojenta, nie nocował w domu – przyjście Niemców szukających boh. [+]
[02:53:10] Jazda tramwajem z doliniarzem Heńkiem Jankowskim, który ukradł broń niemieckiemu oficerowi i dał ją boh. [+]
[02:53:39] Powstanie Warszawskie – boh. został ciężko ranny, ostatnie namaszczenie, odgniecenia od broni w kieszeni, gdy leżał nieprzytomny. Opatrywanie ran, śmierć lekarza podczas bombardowania. [+]
[02:54:35] Boh. odzyskał przytomność na ul. Barokowej, pobyt w szpitalu polowym przy ul. Długiej 15, w nocy z 19 na 20 sierpnia boh. nie mógł zasnąć i czytał „Romans kasztelanówny”, a potem uciekł ze szpitala do 2 kompanii szturmowej, która zajmowała budynek przy Długiej 16. Przyjście lekarza, który rozkazał boh. wracać do szpitala – odmowa wykonania rozkazu. Walka w pierwszej linii, bo tam nie bombardowano. Zbombardowanie szpitala polowego, śmierć rannych i personelu. [+]
[02:56:43] Ocalenie jednej z sanitariuszek, która karmiła boh. rannego w twarz podczas jego pobytu w szpitalu. Szpital polowy w podziemiach kościoła garnizonowego – doktor ortopeda nastawiła mu połamaną szczękę. Sanitariuszka ocalała, bo podmuch wybuchu wyrzucił ją przez okno. [+]
[02:57:38] Przejście kanałami do Śródmieścia z porucznikiem, który chciał się zastrzelić.
[02:58:08] Rozstrzelanie powstańców na ul. Okólnik. Walki na ul. Chmielnej, ostrzelanie Niemców przez boh. i Kmiecika. Kpt. „Gozdawa” nawoływał Niemców przez tubę do poddania się – zastrzelenie przez swojego dowódcę Niemca, który się poddał. Obrzucenie granatami niemieckich żołnierzy z dachu budynku, razem z Kamińskim ps. „Szatan”, skutki wybuchu granatów.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.