Saturnina Makowska z d. Wójcik (ur. 1929, Warszawa) wychowała się w podwarszawskiej wsi Raków, położonej tuż obok lotniska Okęcie. Jej ojciec pracował jako tokarz w pobliskiej fabryce Skody. We wrześniu 1939 opuścili dom i uciekli do Lesznowoli. Gdy wrócili po kilku miesiącach, zastali zgliszcza. Rodzina zmuszona była musiała zamieszkać w naprędce skleconym domku. Podczas okupacji pani Saturnina pracowała na lotnisku przy sprzątaniu oraz czyszczeniu butów w hotelu dla niemieckich lotników. Była świadkiem dwóch egzekucji ulicznych przeprowadzonych w okolicy. Podczas powstania warszawskiego rodzina ponownie opuściła dom i schroniła w Lesznowoli, gdzie w styczniu 1945 powitali wkraczające polskie jednostki pancerne. Dom na Okęciu ponownie spłonął i rodzina zamieszkała w prymitywnie skleconej chatce, przebudowanej na dom dopiero kilka lat później. Pani Saturnina skończyła gimnazjum, a w 1949 roku wyszła za mąż za pilota wojskowego. Pracowała w wojskowym sklepie i kasynie, zamieszkując z rodziną na osiedlu wojskowym na Okęciu. Tu mieszka do dziś. W swojej relacji opowiada m.in. o latach okupacji niemieckiej, funkcjonowaniu lotniska na Okęciu oraz o swoim życiu codziennym w PRL jako żony pilota wojskowego (m.in. potajemnym ochrzczeniu dzieci).
więcej...
mniej
00:00:12 Prezentacja boh., rodowita warszawianka z Okęcia. Szczęśliwe dzieciństwo, ojciec tokarz w fabryce Skody, mama zajmowała się 3 dziećmi. Edukacja, szkoła przy ul. Szkolnej [dziś Ruchliwa]. Szkołę zamknięto w 1942.
00:01:43 Ojciec na trzy dni przed wybuchem wojny nie przyszedł z pracy – wrócił dopiero na Boże Narodzenie 1939. Uciekające aleją Krakowską wojsko polskie ostrzegało przed Niemcami. Mama z dziećmi (boh. i dwóch młodszych braci) uciekła do Dąbrówki, a potem do Lesznowoli – do swoich braci.
00:03:06 Pobyt w Lesznowoli u wujka do 1940 r., tam ich zastał ojciec, gdy wrócił. Spalone oba domy rodzinne na Okęciu. Prowizoryczna odbudowa domu, przeprowadzka jesienią 1940. Powrót do szkoły na Okęciu (do 5 klasy).
00:05:10 Płot szkoły sąsiadował z lotniskiem. Zamknięcie szkoły w 1942, dzieci zabrane do pracy w fabryce Skody. Boh. miała 12 lat, była chuda i mała, zamiatała hale produkcyjne razem z innymi dziećmi. Potem skierowana do czyszczenia butów w hotelu dla Niemców. Kradzież cukierka z pokoju Niemca, naderwał jej ucho za karę. Tam pracowała 2,5 roku.
00:08:18 1943-1944, tajne nauczanie przez kuzynkę: polski, geografia. Wszy w głowie i ubraniach, głód w 1942-43. Mama zajęła się handlem przy stacji kolejki EKD „Lotnisko”. Sprzedawała jedzenie, które zdobyła w Warce. Udało się to raz, za drugim razem Niemcy jej wszystko zabrali. Część jedzenia mieli z pola (ziemniaki, fasola, pomidory).
00:11:28 Restauracja niemiecka w ocalałym domu babci przy al. Krakowskiej. Pijani Niemcy wracali z niej obok domu boh. – strach, pobicia ojca. Ulica 17 Stycznia to przed wojną al. Lotników, było tam kasyno niemieckie. Pijany oficer niemiecki w domu boh. Zagrodzenie pola przez Niemców, podkradanie plonów z pola pilnowanego przez folksdojcza.
00:16:19 Niemiecka kuchnia polowa – dokarmianie mieszkańców (zupa, chleb) na pokaz, do fotografii.
00:17:20 Ucieczka do wuja w Lesznowoli kilka dni przez wybuchem powstania warszawskiego – schroniło się tam ponad 40 osób. Głód, zbieranie kłosów z pola. Niemcy i Węgrzy stacjonujący w Lesznowoli.
00:19:47 Obława niemiecka – ukrycie dziewcząt na strychu pod szmatami. Zabranie dwóch chłopców z rodziny Zwierzów.
00:20:56 Noc z 16 na 17 stycznia 1945 – ucieczka Niemców z Lesznowoli, schronienie się mieszkańców w piwnicy. Cisza. Polscy żołnierze na czołgach jadący znad Pilicy. Dowódca krzyczał: „Niech żyje wolność”. Radość i wzruszenie. Listy do rodzin. [++]
00:24:47 ponownie zrujnowany dom na Okęciu, zniszczone całe Okęcie, bieda, wspólne buty z bratem. Sklecona naprędce szopa do spania – tak mieszkali 5 lat. Najmłodszy brat urodzony po wyzwoleniu.
00:26:42 Po wojnie praca ojca w zakładach WSK „Okęcie”. W 1951 dostali pozwolenie na budowę domu – rodzice odbudowali mały domek, tam mieszkali do końca lat 80-tych, potem ziemię zabrano na poszerzenie ulicy. Dziedzic [Piotr] Bagniewski. Wysiedlenie ulicy.
00:29:28 W 1949 roku boh. wyszła za mąż za oficera, pilota wojskowego. Zamieszkali w służbowym pokoju przy rodzinie szewca. Szafa, łóżko, wyposażenie z wojska. Kolejne mieszkanie w 1951, kolejka na zapisy na meble w biurze na pl. Zbawiciela. Samodzielne mieszkanie, wyposażanie (pierzyna itp.).
00:31:43 Zakaz ślubu kościelnego, ślub cywilny w urzędzie gminy. Dwoje dzieci potajemnie ochrzczonych (córka w 1953, syn w 1959) – rodzice nie byli przy chrzcie. Pierwsza Komunia córki – szli 4 km piechotą do kościoła w Raszynie, a i tak ktoś złożył donos do dowódcy. Nieprzyjemności męża, nagana.
00:32:09 Śmierć męża w 1968 r. – wysiedlenie z mieszkania służbowego, zdezelowane mieszkanie na Woli w „Pekinie” [kamienica przy skrzyżowaniu ulic Żelaznej i Złotej], interwencja w sztabie generalnym, powrót do mieszkania, w którym mieszka do dziś.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania] 00:37:11 Rodzice boh. Mama prowadziła dom i uprawiała ogród. Brat Jerzy, siostra Jadwiga. Ulica zamieszkania zmieniała zazwę: Skrzydlata, Sekundowa na Okęciu/Rakowie. Była tam fabryka Skody, lotnisko, kino, poczta. Każdy miał pole. Dziedzic Bagniewski zatrudniał okolicznych mieszkańców.
00:39:12 Pierwszy dom drewniany rodziców w latach 30-tych. W czasie okupacji ojciec pracował na lotnisku. Został złapany na ktradzieży kawałka węgla i skatowany.
00:41:55 W 1942 i 1943 naloty aliantów na lotnisko i fabrykę, zniszczenie cywilnego domu przy ul. Łopuszańskiej. Przywiezienie „budami” 10 zakładników z Pawiaka, rozstrzelanie przy domu p. [Feliksa] Księżyka [9 grudnia 1943]. Moczenie ścierek we krwi pomordowanych – relikwia rodzinna przechowywana latami. Modlitwy, palenie świec w miejscu zbrodni.[+]
00:45:37 Pokazowe powieszenie przez Niemców 5 osób na lotnisku [15 sierpnia 1942] – wśród nich zaprzyjaźnionego [Jana] Nowaka. Na szyjach mieli kartki z napisem „zdrajca”.[+]
00:47:00 Naloty, zrzuty „lamp” rozświetlających na spadochronach – zapędzanie ludzi do rowów. Gospodarstwo dziadka 7 mórg, sąsiedzi pp. Gruszkowie. Rodzice mieszkali po sąsiedzku, znali się od małego. Gospodarstwo pokawałkowane, przecięte torami kolejowymi. Obecnie w miejscu domu stoi komisariat policji. W 1944 r. spłonął dom babci.
00:52:25 Powrót życia w okolicy domu boh., w latach 50-tych budki i szopy zostały zastąpione przez murowane budynki i sklepy. Przeobrażenia i rozwój Okęcia (Rakowa). „W mojej wsi tramwaj chodzi i latają samoloty”.
00:54:03 Przed wojną boh. z siostrą chodziły z ojcem na poranki do kina naprzeciwko zakładów Skody [odbudowane jako WSK „Okęcie”]. Po wyzwoleniu kino przestało istnieć. Po wojnie potańcówki przy orkiestrze, przyjeżdżała karuzela. „Palladium”, pierwsze kino w Warszawie po wojnie. Pierwszy spektakl teatralny – „Cyd” Wyspiańskiego z Niną Andrycz [Teatr Polski].
00:56:02 Prowizorka życia po wojnie. Rozwój w latach 60., pojawiły się sklepy. Ojciec uczył tokarstwa w warszatach przy fabryce, podupadł na zdrowiu po skatowaniu w czasie wojny przez Niemców. W latach 70. kino „Lotnik”, szkoła.
00:58:36 Wybuch wojny – widok idących do Warszawy polskich żołnierzy. Ucieczka mamy z 3 dzieci (boh. 10 lat, starszy brat 8, młodszy brat 6 lat). Żołnierze szli, na wozach wieźli armaty, bez czołgów, nisko latały samoloty niemieckie, strzelały do ludzi. Brak informacji, strach, panika. Pierwszy raz widok Niemców w 1942 r. w domu. Strach na widok munduru niemieckiego.
01:04:55 Zakładnicy z Pawiaka rozstrzelani przez esesmanów, nie wolno było przyglądać się egzekucji. Powieszenie sąsiada babci, Jana Nowaka, którego żona była krawcową. Wszyscy mieszkańcy musieli iść oglądać to wieszanie.
01:07:38 Niemcy rozwozili wodę beczkami na wozach zaprzężonych w woły. Ślązak w mundurze Wermachtu przywiózł mamie wór węgla w beczce na wodę. „Dobry Niemiec”.
01:10:36 W opuszczonych po powstaniu domach stacjonowali partyzanci. 31 sierpnia 1944 Niemcy wysadzili lotnisko i fabrykę. Po powstaniu warszawskim majątek dziedzica i pałac spalony, został ogród i stawy (ojciec tam łowił karasie), dziś zabudowane. Kilka grobów niemieckich z hełmami na krzyżach – w r. 1947-48 groby zniknęły.
01:13:20 Wojskowy Ośrodek Sportowy, gdzie dzieci boh. uczyły się pływać.
01:14:05 Po powstaniu na całej ulicy zachował się jedyny budynek pp. Piecyków [Jan Piecyk].
01:15:58 Ojciec tuż przed wybuchem wojny wywoził maszyny z fabryki Skody. Wrócił na Boże Narodzenie 1939 zabiedzony, chudy i obdarty – nigdy nie powiedział, co się z nim działo. Nigdy nie był wojsku (z powodu „platfusa”).
01:17:00 Całowanie w rękę starszych ludzi. Radość z powrotu ojca. Dziadek ze strony mamy wyposażył na życie synów, kupując im gospodarstwa po 6 mórg + zabudowania, córki dostawały po 2 tys. zł. Mama nie zdążyła ich wydać, bo wybuchła wojna. Wujowie w Lesznowoli: Roman i Karol Falkowscy.
01:20:01 Hotel, w którym pracowała boh.w czasie wojny, mieścił się na lotnisku, miał 2 piętra. Pracowało tam kilkoro dzieci. Bieda i głód (czarny chleb, sacharyna, kawa „Turek”), mama miała kozę, rozwadnianie mleka. Placki z mąki kasztanowej.
01:24:23 Duże bezrobocie przed wojną, tylko pracujący na państwowych posadach mieli pewność zatrudnienia. Ojciec się nie angażował w żadną działalność. Przed wojną w domu hodowano kury, świniaka, kaczki – żyło się dostatnio. Mleko kozy Basi było podstawą wyżywienia podczas okupacji. Brukiew z pola dziedzica.
01:26:22 [W czasie wojny] Wszy w szwach ubrań, maść ichtiolowa na wrzody. Za pracę w hotelu dziewczynki nie otrzymywały pieniędzy ani odszkodowania po wojnie. Opiłki żelaza w hali produkcyjnej.
01:29:43 Restauracja w domu babci, w którym przed wojną babcia miała sklep. Niemcy przechodzili przez podwórko.
01:31:10 Dym z płonącego getta warszawskiego było czuć i widać na Okęciu. Ojciec po skatowaniu wszystkiego się bał. Okłady z liści kapusty na jego rany.
01:32:13 Powstanie warszawskie – ostrzeżeni przez kuzyna, pod koniec sierpnia wyjechali do wuja w Lesznowoli. W Lesznowoli uciekinierzy z Warszawy opowiadali o powstaniu.
01:35:46 Nie było wielu wieści z frontu
powiedzenie „Im słoneczko wyżej, tym Sikorski bliżej”. W styczniu 1945 we wsi polskie wojsko – zaniedbani, schorowani, głodni Kościuszkowcy. Bimber w menażkach dla żołnierzy. Radość i euforia, oglądanie polskich czołgów.
01:40:43 Powojenna bieda, brak domów, odbudowa w latach 50. Brat urodzony w kwietniu 1945 r. w piwnicy niewykończonego domu. Był potem w marynarce wojennej.
01:44:12 Po wojnie życie w rozsypce, tramwaj nie kursował, dojazd do gimnazjum ciężarówką do pl. Narutowicza. Po wyzwoleniu ucieczka młodzieży ze wsi do miast.
01:47:20 Poznanie męża na potańcówce w 3 klasie gimnazjum. Na Okęciu nie było młodych chłopaków. Skromne wesele na 15 osób przy ul. Szkolnej.
01:50:48 Kilkukrotne nocne przesłuchania męża-pilota w sprawie działalności w czasie wojny. Śmierć pierwszego dziecka. W latach 50. trudności w ochrzczeniu dzieci, chrzest i I komunia córki pod nieobecność męża, donos na męża, nagana i brak awansu (z kapitana) przez rok.
01:55:11 Na początku na lotnisku było wyłącznie dowództwo radzieckie, mieszkali po sąsiedzku z rosyjskimi rodzinami. N apoczątku mąż latał dwupłatowcem, potem został dowódcą pułku, latał na iłach-18, potem były „tutki” Tu-134. W 1959 mąż pojechał do Uljanowska na półroczne szkolenie z pilotażu. Często wyjeżdżał, prawie go nie było w domu. Zmarł w 1968 r.
02:00:08 W czasie wojny zginęli trzej bracia męża. Parcelacja ziemi, reforma rolna, walka z kułactwem. W Bychawie starszy brat męża Adam Grabczyński na oczach rodziny zastrzelony przez dwóch polskich żołnierzy razem z ośmioma beneficjentami parcelacji ziemi.
02:03:20 Podczas pogrzebu potyczka wojska z partyzantami. Przestrzelona furażerka męża. Drugi brat męża był policjantem – poszatkowany kulami przez niewiadomych sprawców. Trzeci brat został zastrzelony przez Niemców – wszyscy zginęli w jednym roku.
02:06:14 Strach przed odwiedzinami u teściów, których nękali partyzanci z Lasu Janowskiego po wojnie: grabież krów, pierzyn, bieda przez wiele lat.
02:08:10 Rosjanie opuścili lotnisko i budynki wojskowe na Okęciu w 1956 r., uroczystość pożegnalna w jednostce.
02:09:39 Koniec wojny – wielka radość na ulicach. Jedność ludzi, pomagali sobie, powrót z Lesznowoli. Urodziny braciszka – pretensje do rodziców o niefrasobliwe poczęcie dziecka w trudnej sytuacji. Bujanie brata w kołysce. Najsilniejsza więź z bratem młodszym o 2 lata.
02:13:20 Niezadowolenie rodziców z wyboru męża – starszy o 7 lat i wojskowy, nie znali rodziny. Teściowie też przeżywali, że nie było ślubu kościelnego.
02:17:20 Boh. leciała 2 razy samolotem. Boi się latać i pływać statkiem. Syn jest marynarzem. Wieczorny lot nad Warszawą, oblot 20 min. Mąż woził dygnitarzy rządowych.
02:21:15 Budowa nowego budynku jednostki wojskowej na Okęciu (kino, kasyno, kuchnia wojskowa, koszary). Wszystko zamknięto po katastrofie smoleńskiej. Mąż latał po całym świecie. Zmarł we śnie.
02:24:08 Po skończeniu edukacji boh. pracowała przez rok w sklepie wielobranżowym na Okęciu. Potem nie pracowała przez 10 lat, opiekowała się dziećmi. Zaoczne technikum ekonomiczne. Trzy lata po śmierci męża powtórne małżeństwo, też z wojskowym.
02:26:00 Potem mąż mniej latał, był technikiem lotniczym. Wychowywanie wnuka Romana. Praca w kasynie przez 7 lat, emerytura w 1990 r. Niewiele kontaktów z cywilami, życie we wspólnocie rodzin wojskowych. Ostracyzm rodzin matki i ojca z powodu braku ślubu kościelnego.
02:29:53 Obowiązkowe pochody pierwszomajowe, w jednostce pokazy wojskowe. 22 lipca uroczyste defilady na lotnisku, zabawy w kasynie.
02:31:58 Zaopatrzenie w czasie stanu wojennego – kartki, ale lepsze zaopatrzenie w kantynie wojskowej. Mąż przywoził ubrania i buty dla dzieci z zagranicy. Talon na samochód. Po śmierci męża kurs na prawo jazdy razem z żołnierzami. Nauka na samochodzie Warszawa.
02:35:58 Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981, „najcięższy dzień” – w kasynie dużo wojska. Nocne przepustki. Kasyno oficerskie działało dzień i noc. Smutny sylwester 1981/82.
02:39:31 Drobiazgowe procedury przygotowania wylotów gen. Jaruzelskiego, miał dużą ochronę.
02:40:18 W dniu śmierci Stalina boh. urodziła w domu córkę. Pogadanki polityczne dla żon pilotów. Pisanie referatów politycznych.
02:44:55 Zaginięcie ścierki umaczanej we krwi więźniów Pawiaka.
02:45:19 W katastrofach samolotów „Kopernik” i „Kościuszko” zginęli sąsiedzi boh.: nawigator Łykowski (ił 62). Wypadek dwupłatowca – śmierć pilota Szufy. Katastrofa lotnicza z ministrem MSW Wiesławem Ociepką nad Szczecinem 28 lutego 1973 r. Mogiła wojskowa na Powązkach. Mechanik Skrzydliński.
02:49:56 Życie w strachu o życie męża (potem syna). Otrząśnięcie z traumy wojennej po wielu latach. Rozpacz po śmierci męża
drugie małżeństwo z rozsądku. Płk Wolny, który pomógł odzyskać mieszkanie.
więcej...
mniej
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Warszawie
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Pon. - Pt. 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Wt. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Ta strona wykorzystuje pliki 'cookies'. Więcej informacji
W Archiwum Instytutu Pileckiego gromadzimy i udostępniamy dokumenty w wersji cyfrowej. Zapisane są w nich losy obywateli polskich, którzy w XX wieku doświadczyli dwóch totalitaryzmów: niemieckiego i sowieckiego. Pozyskujemy kopie cyfrowe dokumentów, których oryginały znajdują się w zbiorach wielu instytucji polskich i zagranicznych, m.in.: Bundesarchiv, United Nations Archives, brytyjskich National Archives i polskich archiwów państwowych. Budujemy w ten sposób centrum wiedzy i ośrodek kompleksowych badań nad II wojną światową i podwójną okupacją w Polsce. Dla naukowców, dziennikarzy, ludzi kultury, rodzin ofiar i świadków zbrodni oraz wszystkich innych zainteresowanych historią.
Portal internetowy archiwum.instytutpileckiego.pl prezentuje pełny katalog naszych zbiorów. Pozwala się po nich poruszać z wykorzystaniem funkcji pełnotekstowego przeszukiwania dokumentów. Zawiera także opisy poszczególnych obiektów. Z treścią dokumentów zapoznać się można tylko w czytelniach Biblioteki Instytutu Pileckiego w Warszawie i w Berlinie, w których nasi pracownicy służą pomocą w przypadku pytań dotyczących zbiorów, pomagają użytkownikom w korzystaniu z naszych katalogów internetowych, umożliwiają wgląd do materiałów objętych ograniczeniami dostępności.
Niektóre dokumenty, np. te pochodzące z kolekcji Bundesarchiv czy Ośrodka Karta, są jednak objęte ograniczeniami dostępności, które wynikają z umów między Instytutem a tymi instytucjami. Po przybyciu do Biblioteki należy wówczas dopełnić formalności, podpisując stosowne oświadczenia, aby uzyskać dostęp do treści dokumentów na miejscu. Informacje dotyczące ograniczeń dostępu są zawarte w regulaminie Biblioteki. Przed wizytą zachęcamy do zapoznania się z zakresem i strukturą naszych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i audiowizualnych, a także z regulaminem[hiperłącze] pobytu i korzystania ze zbiorów.
Wszystkich zainteresowanych skorzystaniem z naszych zbiorów zapraszamy do siedziby Instytutu Pileckiego przy ul. Stawki 2 w Warszawie. Biblioteka jest otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9.00–15.00. Przed wizytą należy się umówić. Można to zrobić, wysyłając e-mail na adres czytelnia@instytutpileckiego.pl lub dzwoniąc pod numer (+48) 22 182 24 75.
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie znajduje się przy Pariser Platz 4a. Jest otwarta od wtorku do piątku w godzinach 10.30–17.30. Wizytę można odbyć po wcześniejszym umówieniu się, wysyłając e-mail na adres bibliothek@pileckiinstitut.de lub dzwoniąc pod numer (+49) 30 275 78 955.
Prosimy zapoznać się z polityką prywatności. Korzystanie z serwisu internetowego oznacza akceptację jego warunków.