Andrzej Janion (ur. 1938, Janów Poleski) opowiada o swojej kolejarskiej rodzinie i jej losach podczas okupacji niemieckiej i sowieckiej. Wspomina los ludności żydowskiej oraz pomoc udzieloną im przez swoją rodzinę. Opisuje transport repatriacyjny do Polski oraz odnalezienie brata na Ziemiach Zachodnich.
00:00:00 ojciec wojskowy, w 1926 r. wystąpił z wojska, został kolejarzem, rolnikiem. Historia rodziny od czasów napoleońskich, z Napoleonem przybył jeden z Janionów, pojedynek w Nieświerzu. 1864 – rodzi się dziadek Antoni, ma ośmioro wykształconych dzieci, przeważnie budowniczych linii kolejowych. Gdy wybucha I wojna światowa, ojciec boh. Romuald uczy się w szkole technicznej.
00:03:00 zostaje wcielony do wojska „na Kurlandach” [Królewiec?], dostaje się do niewoli niemieckiej, wywieziony pod granicę belgijską, buduje okopy. Przypadkowo porażony gazem bojowym. Udaje mu się uciec z niewoli, przedostaje się do Francji, spotkanie z francuską rodziną, zaciąga się do legionu Bayonne [Legia Cudzoziemska], rozbitego przez Niemców. Ponownie ucieka z niewoli niemieckiej, przedostaje się do armii francuskiej.
00:04:00 ojciec: zaciąg do armii Hallera, wędrówka przez Szwajcarię, Austrię na Węgry, gdzie zostaje ranny. Ponownie ranny na południu Polski. Oddział stacjonuje w Strzemieszycach, ojciec poznaje mamę i po wojnie pobierają się.
00:05:00 przenoszą się na Litwę (Kowno), ojciec jako wojskowy zmienia miejsca stacjonowania. Każde z dzieci rodzi się w innej miejscowości: Baranowicze, Lida, Grodno, Drohiczyn, Janów Poleski.
00:06:00 w 1926 r. zatarg między Hallerem a Piłsudskim, wielu hallerczyków występuje z Wojska Polskiego. Ojciec zajmuje się budową kolei.
00:07:00 Janów Poleski: tam rodzi się boh. i jego siostra. Ojciec zarabia dobrze, kształci dzieci w Lidzie, Grodnie – mieszkają w bursie.
00:08:00 wrzesień 1939, wybuch wojny. Brat Romuald zgłasza się na ochotnika, w armii panuje bałagan i chaos. Bombardowanie Pińska. Zamiast Niemców przychodzą Rosjanie. Ludzie uciekają.
00:10:00 brat w Grodnie czeka z pięcioma innymi rekrutami na rozpoczęcie działań, obiera ziemniaki i opatruje chorych. Wjeżdżają radzieckie czołgi, brat zostaje ranny. Leczy go konował (weterynarz).
00:11:00 Rosjanie w Grodnie wymordowują wszystkich w koszarach, w szpitalu także (pielęgniarki, lekarzy i chorych). Wydłubują oczy, obcinają uszy „na pamiątkę”. Po wojnie nie wolno o tym mówić.
00:12:00 Młodszy brat Ryszard jeździ na trasie kolei wąskotorowej Drohiczyn – Baranowicze jako pomocnik. Przewozi rannego brata Romualda do Grodna, ukrywa go.
00:13:00 pogłoski, że Żydzi tworzą „komunę radziecką”, odbierają uzbrojenie policjantom i wojskowym, aresztują lekarzy, pielęgniarki. Potem przychodzą Rosjanie, Żydzi witają ich radośnie chlebem, solą, szampanem.
00:15:00 Rosjanie rozstrzeliwują tych Żydów. Okupacja radziecka, bardzo trudny czas. Wyprawa z bratem na futory, przyjaźń z leśniczym.
00:17:00 brat Mamert chce być generałem, zaciąga się w Pińsku do Pińskiej Floty – statków produkowanych z polskiej stali.
00:18:00 okręty Floty Pińskiej płyną załadowane armatami na odsiecz Westerplatte.
00:19:00 Rosjanie interesują się tymi okrętami, Niemcy także. 14-letni brat Mamert fałszuje dokumenty i maszeruje do Pińska, stamtąd do Żabczyc, gdzie jest lotnisko. Samolotów nie ma. Każą mu zamiatać lotnisko i powiadamiają rodzinę, która przywozi go z powrotem do domu.
00:22:00 Niemcy ogłaszają, że każda rodzina musi wyznaczyć jedna osobę do wyjazdu do pracy w Niemczech. Jedzie Mamert. Po powrocie [po wojnie] zgłasza się do milicji w Bieszczadach, tam walczy z partyzantką ukraińską.
00:24:00 wywózka z Janowa Poleskiego – tylko jedna. Rodzina boh. jako kolejarze nie zostaje wywieziona. Ojciec zadenuncjowany przez sąsiada, torturowany, wybite oko.
00:26:00 okupacja niemiecka. W Janowie Poleskim ponad 50 proc. Żydów (banki, sklepy, rzemieślnicy), Polaków niewielu, głownie urzędnicy. Budowa getta.
00:28:00 Żydzi w kolejowym „depot” na bocznicy, pracują przy rozładunku wagonów. Boh. obserwuje to ze strychu - pijani hitlerowcy strzelają do pracujących na bocznicy Żydów.
00:30:00 książki, ubrania, zabawki dziecięce wysypane z żydowskich walizek przez esesmanów poniewierają się po placu przed wagonami. Żydzi spaleni w stodole uszczelnionej lepiszczem. Młoda dziewczyna Ewa i mężczyzna uciekają z transportu. Boh. nie wydaje ich. Po wojnie oboje dziękują za ocalenie.
00:34:00 w bombardowaniu w 1944 roku dom zostaje zniszczony. Mieszkają w chlewie. Ojciec umiera na astmę (po zatruciu gazem w I wojnie światowej). Siostra ginie raniona odłamkiem.
00:35:00 w maju 1945 powiadomienie o możliwości wyjazdu do Polski. Radzieccy żołnierze wracający z Niemiec wysiadają w Janowie, żeby zasiedlać domy po Polakach. Na bocznicy stoi ponad 60 wagonów polskich repatriantów.
00:37:00 na rampie kolejowej Rosjanie dokładnie sprawdzają zabierany przez Polaków dobytek. Rodzina zabiera krowę, kozy, kilka kur i karmę dla nich, niewiele więcej mają.
00:39:00 wyjazd w maju 1945, droga przez Brześć do Warszawy. Wszystko zburzone, napisy wydrapane na deskach. Po przekroczeniu granicy na Bugu w Brześciu wszystko wygląda tak samo. Po stronie polskiej na stacjach stoją żołnierze sowieccy pilnujący „pobiedy” – zrabowanych y wyszabrowanych w Niemczech i Polsce zdobyczy.
00:42:00 nie pozwalają im jechać do rodziny w Strzemieszycach, jadą dalej na Toruń, Bydgoszcz, Koszalin. Ostatecznie dojeżdżają do Landsbergu [Gorzów Wielkopolski], który jest zniszczony, smród dziegciu, gazu. Uciekają stamtąd.
00:46:00 przyjazd do Poznania – na Garbary. Zniszczone miasto, smród spalenizny, długi postój. Zaopatrzenie 1000 zł dla każdej rodziny.
00:48:00 nieprzyjemne spotkanie z poznaniakami, wrogość. Mama produkuje bimber.
00:49:00 Zbąszynek (Zbąszyń) – historyczne miejsce oporu przeciw Niemcom. Zjedzenie niedojrzałych owoców, ból brzucha.
00:51:00 dojazd do Czerwieńska – na peronach mnóstwo wojska, wagony z czołgami, sprzęty. Przejazd do Zielonej Góry (Grünberg). Mama decyduje się na wysiadkę. Wychodzą przez dziurę w płocie na ulice Traugutta i zajmują kolejne domy z numerem 6 (A, B, C…).
00:56:00 rodzina postanawia pracować na kolei. Szabrownicy z Poznania i Warszawy oraz Rosjanie, ładują wszystko na wozy konne.
00:58:00 w Zielonej Górze jest cmentarz żołnierzy radzieckich, którzy wyzwalali miasto. Ale nie padł tu ani jeden strzał – polegli w innych miejscowościach w okolicy albo zatruli się skażonym spirytusem.
00:59 podróż z Janowa Poleskiego do Zielonej Góry trwała 101 dni. Modlitwa dziękczynna przed kościołem. Nieprzyjemne spotkanie z żołnierzem radzieckim.
01:01:00 wspomnienie żołnierza radzieckiego, który wrzucił boh. do stawu w Janowie Poleskim. Boh. zgubił się w mieście, trafił do winnicy – pierwsze winogrona.
01:02:00 uratowany przez radzieckich żołnierzy. Mama decyduje się pędzić bimber dla żołnierzy.
01:03:00 Zaduszki – siostra z koleżankami wywołuje duchy. Za oknem pojawia się duch taty. Dziewczyny schowane w szafie, boh. ucieka.
01:05:00 po chwili pojawia się brat Mamert, którzy przeżył wojnę w Dortmundzie odgruzowując miasto po alianckich nalotach. Po wkroczeniu Armii Czerwonej został wzięty za Rosjanina i wysłany do Workuty. Uciekł z transportu, wszedł do najbliższego domu i trafił do swojej rodziny. [++]
01:08:00 [retrospekcja] masakra Żydów w Janowie Poleskim. Czworo Żydów ukrytych w schowku. Opis pobicia Żydów. Starszy brat Henio prowadzi Żydówkę Ewę do siostry Julii, potem wywożą ją do chutoru w lesie. Woweccy (trzy osoby) ukryci w schowku pod „pieczką” (piec), też wywożą ich do chutoru.
01:12:00 przedwojenne dobre stosunki sąsiedzkie z Żydami, byli potrzebni i szanowani. Wiele nacji w przedwojennym Janowie Poleskim: Żydzi, Tatarzy, Ormianie, Oszmianie, Ukraińcy (nazywani kałmukami), Poleszucy, Niemcy, Białorusini i in. Dystans wobec Ukraińców – byli agresywni.
01:15:00 ukraińskie oddziały pomocnicze w armii niemieckiej. Boh. zmuszony do rwania wiśni dla komendanta Niemca, któremu mama karmiła lisy. Matka zostaje posądzona o zamordowanie lisów, pobita nahajem. Wszyscy w domu wiedzą, gdzie są schowani Żydzi, ale nikt nie wydał.
01:21:00 przerażający antyżydowski plakat niemiecki. W Janowie Poleskim żaden Żyd nie został wydany. Była tam żydowska partyzantka złożona z uciekinierów z getta, ale niedługo się utrzymała.
01:22:00 wysiedlenia podczas okupacji sowieckiej, w domach Polaków osiedlali się Ukraińcy. Ukrainiec-donosiciel zajmuje dom należący do rodziny boh. To on doniósł, że ojciec był wojskowym. Rejestracja Polaków.
01:24:00 mieszkają w strategicznym miejscu przy obiekcie kolejowym i są szczególnie narażeni na niebezpieczeństwo. W samym mieście nie ma bombardowań, przy kolei – codziennie.
01:25:00 po wejściu Rosjan w 1939 w parowozowni wyświetlano propagandowe filmy radzieckie. Był obowiązek oglądania. W tym samym miejscu wyświetlali potem swoje filmy Niemcy. Filmy o sukcesach niemieckiej armii, opis kroniki niemieckiej. [+]
01:27:00 sąsiad-donosiciel zostaje powieszony na moście przez partyzantów.
01:28:00 jarmark: wszyscy pięknie ubrani, jak na święto.
01:29:00 bieda i głód, jedzą obcinane z pni wiśni nacieki, gotowane pąki jabłoni. Całą żywność konfiskują Niemcy lub Rosjanie. Za pracę dla Niemców dostają deputat: sacharyna, marmolada, margaryna. Solona wołowina – do żucia. Nie ma gdzie kupić jedzenia, bo wszystkie sklepy należały do Żydów, a oni są w getcie. [+]
01:31:00 zima, zamieć, brak jedzenia. Posłano dzieci do lasu po jedzenie. Otoczone przez wilki, uratowały ich psy leśniczego [Oniśko, Oneśko?] szkolone na wilki. Leśniczy dostarczał rodzinie żywność, zostawiał na skraju lasu. Pokolenie niskich ludzi, pomimo wysokich rodziców – z niedożywienia.
01:35:00 w 1920 r. ojciec otrzymuje akt nadawczy dla legionisty – mógł kupić gospodarstwo do wielkości 5 ha. Brat przywiózł ten akt na Ziemie Odzyskane. Mama upiera się, żeby go wykorzystać. Udaje się, dostają 5 ha ziemi z domem, jadą tam w październiku 1947 r. W 1949 r. komasacja gruntów – ziemia zostaje odebrana, mogą zachować dom, ale muszą go spłacać w kontyngencie zbożowym. Spłaca mama, potem siostra, potem boh.
01:40:00 po przyjeździe na Ziemie Odzyskane tęsknią za Kresami. W szkole połowa dzieci pochodzi z Kresów, są prześladowane przez dzieci z Warszawy, Poznania, z Gorzowa Wielkopolskiego.
01:41:00 po przeprowadzce na wieś są jedynymi ludźmi zza Buga. Boh. wyzywany, bije się, jest silny.
01:43:00 opinie o ZSRR: nie mówi się źle, panuje strach. Najmłodsza siostra buntuje się przy okazji jasełek. Na choince wiszą czołgi, czerwone gwiazdy, traktory i żołnierze, śpiewają piosenki o Stalinie i Leninie, a ona chce kolędy, aniołki i Mikołaja. Afera we wsi, obniżona ocena ze sprawowania. Potem ci oskarżyciele przyszli do matki po wino. [+]
01:46:00 w Zielonej Górze najwięcej osadników spod Kampinosu koło Sochaczewa i z Jędrzejowa na Kielecczyźnie, dużo Poznaniaków. Nie lubią się zbytnio.
01:47:00 boh. opisuje zwyczaje, np. Noc Sobótkową, ale nie kultywuje żadnych tradycji. Czuje się wykorzeniony. Ojciec z Francji przywiózł bandoneon i nauczył się grać w armii Hallera. Rodzeństwo gra na gitarach – przed wojna to było w modzie, śpiewano polskie i ukraińskie pieśni przedwojenne. W czasie bombardowania wszystko spłonęło.
01:50:00 boh. pracując jako nauczyciel pielęgnuje kulturę ludową z różnych stron Polski.
01:51:00 [boh. pokazuje swoje rany na głowie] – odłamki w głowie, uderzenia kolbą, postrzelenie, itd. – huk w głowie.
01:55:00 w boh. pozostała na całe życie ostrożność w wyrażaniu opinii, obawiał się i pilnował. Na pastwisku w Letnicy chłopcy chcieli go nauczyć przeklinania, ale czuł się nieswojo. Tylko jedna siostra umiała, była traktorzystką.
01:57:00 po wojnie nauka z przedwojennych podręczników.
01:58:00 boh. zostaje wyrzucony ze szkoły średniej za wyrażanie swojego zdania. Również wyrzucony z technikum za krytykę kolektywizacji. Rozgrabienie kołchozu w Letnicy. Uznany za wroga (razem z siedmioma innymi uczniami). Idzie do liceum kulturalno-oświatowego.
02:03:00 mimo oporów rodziny boh. zawsze chciał być artystą.
więcej...
mniej
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Warszawie
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Pon. - Pt. 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Wt. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Ta strona wykorzystuje pliki 'cookies'. Więcej informacji
W Archiwum Instytutu Pileckiego gromadzimy i udostępniamy dokumenty w wersji cyfrowej. Zapisane są w nich losy obywateli polskich, którzy w XX wieku doświadczyli dwóch totalitaryzmów: niemieckiego i sowieckiego. Pozyskujemy kopie cyfrowe dokumentów, których oryginały znajdują się w zbiorach wielu instytucji polskich i zagranicznych, m.in.: Bundesarchiv, United Nations Archives, brytyjskich National Archives i polskich archiwów państwowych. Budujemy w ten sposób centrum wiedzy i ośrodek kompleksowych badań nad II wojną światową i podwójną okupacją w Polsce. Dla naukowców, dziennikarzy, ludzi kultury, rodzin ofiar i świadków zbrodni oraz wszystkich innych zainteresowanych historią.
Portal internetowy archiwum.instytutpileckiego.pl prezentuje pełny katalog naszych zbiorów. Pozwala się po nich poruszać z wykorzystaniem funkcji pełnotekstowego przeszukiwania dokumentów. Zawiera także opisy poszczególnych obiektów. Z treścią dokumentów zapoznać się można tylko w czytelniach Biblioteki Instytutu Pileckiego w Warszawie i w Berlinie, w których nasi pracownicy służą pomocą w przypadku pytań dotyczących zbiorów, pomagają użytkownikom w korzystaniu z naszych katalogów internetowych, umożliwiają wgląd do materiałów objętych ograniczeniami dostępności.
Niektóre dokumenty, np. te pochodzące z kolekcji Bundesarchiv czy Ośrodka Karta, są jednak objęte ograniczeniami dostępności, które wynikają z umów między Instytutem a tymi instytucjami. Po przybyciu do Biblioteki należy wówczas dopełnić formalności, podpisując stosowne oświadczenia, aby uzyskać dostęp do treści dokumentów na miejscu. Informacje dotyczące ograniczeń dostępu są zawarte w regulaminie Biblioteki. Przed wizytą zachęcamy do zapoznania się z zakresem i strukturą naszych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i audiowizualnych, a także z regulaminem[hiperłącze] pobytu i korzystania ze zbiorów.
Wszystkich zainteresowanych skorzystaniem z naszych zbiorów zapraszamy do siedziby Instytutu Pileckiego przy ul. Stawki 2 w Warszawie. Biblioteka jest otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9.00–15.00. Przed wizytą należy się umówić. Można to zrobić, wysyłając e-mail na adres czytelnia@instytutpileckiego.pl lub dzwoniąc pod numer (+48) 22 182 24 75.
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie znajduje się przy Pariser Platz 4a. Jest otwarta od wtorku do piątku w godzinach 10.30–17.30. Wizytę można odbyć po wcześniejszym umówieniu się, wysyłając e-mail na adres bibliothek@pileckiinstitut.de lub dzwoniąc pod numer (+49) 30 275 78 955.
Prosimy zapoznać się z polityką prywatności. Korzystanie z serwisu internetowego oznacza akceptację jego warunków.