Zawko Danuta

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/0946

9 października 2019, Wrocław

1:02

Danuta Zawko (ur. 1931, Starzawa) jest córką kapitana Wojska Polskiego, obrońcy Lwowa, rozstrzelanego przez Rosjan po 17 września 1939. Główna część relacji skupia się na opisie deportacji do Kazachstanu w kwietniu 1940, życia codziennego na zesłaniu, warunków mieszkalnych, pogodowych, chorób itd.

[00:00:06] Autoprezentacja boh. – urodziła się w 26 grudnia 1931 r. we Lwowie.
[00:00:27] Ojciec był oficerem Wojska Polskiego, mama prowadziła dom. Rodzina mieszkała w kamienicy przy ul. Akademickiej 4. W 1939 r. brat miał 12 lat, boh. 8. Starsza siostra była żoną kolejarza i już nie mieszkała z rodzicami. Wyjazdy do babci mieszkającej w Sądowej Wiszni, gdzie ojciec także miał dom.
[00:02:58] Wybuch wojny: rano przyszła siostra pracująca w Czerwonym Krzyżu i powiedziała co się stało, ale już słychać było odgłosy wybuchów. Ojciec był zmobilizowany i nie było go w domu. Boh. miała we wrześniu [1939] rozpocząć naukę w szkole powszechnej.
[00:04:30] Ewakuacja ze Lwowa: dobytek rodziny został spakowany na forszpan (furmankę) i wyruszono za wojskiem. Zawrócenie rodziny „tam gdzie były nafty” [rejon Drohobycz – Borysław] i powrót do Lwowa.
[00:05:47] Po zajęciu Lwowa przez sowietów w mieście było mnóstwo żołnierzy [polskich]. Aresztowania: na stacji stały wagony, do których wsadzano żołnierzy, aresztowanych oficerów przetrzymywano w więzieniu. Szwagier był kolejarzem i mówił mamie o tym, co się dzieje.
[00:06:50] Listopad 1939 – wywożenie polskich oficerów, potem żołnierzy. Dopóki wagony z przetrzymywanymi żołnierzami stały na stacji, szwagier i siostra nosili tam nocami żywność.
[00:07:25] Rosjanie zajęli na sztab mieszkanie rodziny, która musiała wyprowadzić się do piwnicy. Represje wobec rodziny (mama, brat, boh. i jej niania): częste rewizje w piwnicy, drobiazgowe przeglądanie papierów i wypytywanie o ojca, bicie mamy i brata kolbami. Rodzina miała w piwnicy bardzo mało rzeczy, bo Rosjanie nie pozwolili prawie niczego zabrać z mieszkania. Podczas wywózki mama prosiła o możliwość zabrania kilku zdjęć z szuflad, ale na to nie pozwolono. Nękanie, groźby uwięzienia i zabrania dzieci do ochronki. [+]
[00:09:35] Ojciec, kapitan WP, walczył we wrześniu 1939 w obronie Lwowa, złapany przez Rosjan, został rozstrzelany. Świadek zdarzenia przyniósł siostrze kartkę z adresem kamienicy, gdzie ojca rozstrzelano. Mieszkańcy domu nie chcieli o tym rozmawiać, ale potem pokazali miejsce pochówku. Mama wiedziała o śmierci ojca, ale nie przyznawała się do tego podczas przesłuchań. [+]
[00:13:00] 13 kwietnia 1940 – łomot do drzwi i wtargnięcie do piwnicy. Boh. była chora, więc mama zabrała ją owiniętą w pierzynę (boh. nie miała butów i chodziła w wagonie boso). Podróż w tłoku, w wagonie bez okien, brat spał na podłodze i zachorował na zapalenie płuc. Wyżywienie podczas transportu: czasem zupa rybna, kipiatok. Śmierć dziecka w wagonie, wyrzucenie zwłok.
[00:16:25] Przyjazd do Kustanaju w Kazachstanie. Dalsza podróż 300 km na północ: samochodami, potem wozami ciągniętymi przez woły. Przyjazd do posiołka, zamknięcie czterdziestu zesłańców w baraku, brak prycz: spanie na podłodze, prowizoryczna toaleta, brak żywności. Mama zabrała na zesłanie worek jęczmienia i dzieliła się nim z innymi.
[00:18:43] Zesłańcy Rosjanie, którzy już byli w posiołku, przynosili ukradkiem jedzenie do baraku. Gdy potem kobiety im dziękowały, nikt nie przyznał się do pomocy. Polki podarowały Rosjanom rzeczy przywiezione z kraju: odzież, prześcieradła. [+]
[00:19:33] Mama i żona pułkownika poszły prosić o pracę. Zesłańców rozwieziono do różnych miejsc i wysłano ich do pracy. Rodzina została przewieziona do obozu (specposiołka) – praca w gospodarstwie hodowlanym: pasienie krów w stepie, dojenie. Do obozu przywieziono dwie polskie rodziny, które musiały wykopać sobie ziemiankę – konstrukcja budowli.
[00:22:00] Skromne racje żywnościowe, dotkliwe kary: pozbawianie jedzenia za drobne przewinienia – ukaranie trzynastoletniego brata. W obozie była ziemianka, w której raz na tydzień można się było wykąpać. Jedną z kar był zakaz kąpieli. [+]
[00:23:02] Nieregularne dostarczanie żywności dla zesłańców.
[00:23:20] Do zesłańców nie dotarła wieść o formowaniu się Armii Andersa, natomiast w 1943 dotarła wiadomość o powstawaniu Armii Berlinga – szesnastoletni brat dostał powołanie do wojska i wyjechał. Mama i boh. zostały w posiołku.
[00:24:05] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[00:25:15] W listopadzie 1945 zesłańców przewieziono na Ukrainę w okolice Kijowa. W lutym 1946 repatriowano do Polski. Mama jeździła do Kijowa na rozmowy z Wandą Wasilewską, by uzgodnić sprawy dotyczące transportu.
[00:26:30] Wyjazd ze stacji w Korsuniu Szewczenkowskim. W czasie podróży do Polski NKWD aresztowało mamę – skutą kajdankami położono na noszach i wyniesiono z wagonu. Trauma wydarzenia pozbawiła boh. pamięci. [+]
[00:27:45] Na stacji, na której zabrano mamę, pan Michotek, były więzień łagrów, który pełnił funkcję wice-kierownika transportu, umieścił boh. w sierocińcu, który jechał do kraju w drugim pociągu. Niemiłe przyjęcie przez dzieci z sierocińca. [+]
[00:28:44] Przyjazd do Domu Dziecka w Gostyninie. Chora boh. trafiła do szpitala, po wyleczeniu wysłano ją wraz z grupą dzieci do Wrocławia i dalej do Piławy Górnej, gdzie był dom dziecka i szkoła. Nauka w trybie przyspieszonym, powrót do Wrocławia.
[00:30:20] Mama odszukała boh. w domu dziecka w Piławie Górnej. Nie rozpoznały się, bo boh. miała włosy, których nie miała na zesłaniu, a mama postarzała się. [+]
[00:32:50] Kierowniczka domu dziecka zatrzymała boh., bo mama (po pobycie w więzieniu i szpitalu) była osłabiona i nie mogła zapewnić utrzymania córce.
[00:33:55] Dom dziecka we Wrocławiu. Po maturze boh. zamieszkała z mamą.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
[00:34:50] Zesłańcy wiedzieli o wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej, słyszeli o amnestii, ale w ich przypadku nic się nie zmieniło.
[00:35:18] Poprawa warunków życiowych na Ukrainie. Boh. i mama pracowały w cukrowni, mama szyła odzież roboczą.
[00:36:00] Po wyjeździe z Ukrainy przyszło tam zawiadomienie, że brat, artylerzysta, zginął pod Berlinem. Jedna z Polek przekazała je do Czerwonego Krzyża. Nie znaleziono miejsca pochówku brata – informacje od [Andrzeja] Przewoźnika.
[00:37:45] Urągające warunki higieniczne – pranie w wodzie, w której moczono węgiel drzewny. Wszechobecne wszy, komary. Brak artykułów higienicznych dla kobiet. Brak mydła. W gospodarstwie hodowano owce. Mama podbierała wełnę i z niej robiła bieliznę. Zesłańcy mieli jeden widelec i używali go do czesania włosów.
[00:40:27] Warunki pogodowe: krótka pora upałów i dotkliwe mrozy. Na zimę wydawano zesłańcom wełniane walonki. Boh. miała odmrożoną twarz – długie leczenie. Brat miał odmrożony nos i ucho. Wielu zesłańców cierpiało na odmrożenia.
[00:43:12] Dojmujący głód, opuchlizna głodowa, owrzodzenia.
[00:44:00] Na stepie nie padały deszcze.
[00:44:22] Mama podczas śledztwa była bita i torturowana. Już podczas pobytu na zesłaniu miała „numer 59” [paragraf 58]. Pytano ją, kim była, kim był ojciec, jakie miał zdanie na temat komunizmu. [+]
[00:46:15] Boh. była w domach dziecka do 1952 r. Po roku w Piławie Górnej poszła do sierocińca we Wrocławiu. Po dobrze zdanej maturze mogła iść na studia bez egzaminu, ale musiała iść do pracy, by zapewnić utrzymanie sobie i mamie.
[00:47:55] Boh. ukończyła zaocznie AWF w Warszawie. W 1955 wyszła za mąż. W 1966 zmarła mama. Boh. nie należała do partii.
[00:49:05] Mama odnalazła boh. w 1947 r. Pierwszy przyjazd do Wrocławia – boh. pamięta tylko dom dziecka na Biskupinie, gry w siatkówkę.
[00:49:52] Ósma klasa była tylko w jednej szkole we Wrocławiu – chodziły do niej dzieci z domu dziecka. Boh. uczyła się w gimnazjum ciężkich maszyn (handlowym). Zaoczne studia na AWF.
[00:51:10] Śmierć Stalina – boh. głośno śmiała się na ulicy i została zatrzymana przez obcego mężczyznę, który zabrał ją na komendę milicji. Przesłuchania. Pomoc wicedyrektora szkoły, świadka Jehowy. [+]
[00:53:36] Dyrektor szkoły należał do partii, był niskim mężczyzną i w 1952 wyprowadzał wysokiego księdza za ucho ze szkoły.
[00:54:35] Pobyt w milicyjnym areszcie – postawy milicjantów wobec boh. Wszyscy chłopcy z domu dziecka zostali zabrani do szkoły milicyjnej.
[00:55:25] Praca w firmie hydro-geologiczno-górniczej, boh. znała język rosyjski i współpracowała z legnickim sztabem kolejowym – wezwania na milicję.
[00:56:53] Boh. należała do Solidarności, miała notatki, gdzie występowały cyfry – zatrzymanie do wyjaśnienia, bez powiadomienia rodziny.
[00:57:55] Podczas stanu wojennego boh. była na emeryturze.
[00:58:20] Boh. przedstawia się raz jeszcze – urodziła się w leśniczówce w Starzawie (pow. przemyski), gdzie rodzice Maria i Michał wyjechali na Boże Narodzenie. Miała pięciu chrzestnych. Tata produkował alkohol, ale go nie pił, tylko odstawiał do piwnicy.
[01:00:50] Tato był kapitanem WP, mama zajmowała się domem i pracowała charytatywnie. W domu były służące, boh. miała nianię. Tata zapraszał na Wigilię obce osoby z ulicy.
[01:01:50] Biorąc ślub boh. była tak biedna, że narzeczony kupił jej sukienkę. Dziewczyny z sierocińca zaręczały się w jej domu – pamięć o mamie.
więcej...
mniej

Łagojda Krzysztof

Latusek Adam

Instytut Pileckiego

Film