Gałaj Edward

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/0440

18 lutego 2019, Warszawa

2:11

Edward Gałaj (ur. 1933, Nadarzyn) wspomina wybuch wojny, biedę i głód podczas okupacji, szmugiel, wysiedlenie Żydów z Nadarzyna, warszawiaków zbiegłych z obozu w Pruszkowie po powstaniu, wejście Rosjan do Nadarzyna oraz karierę po wojnie - od struktur ZMP przez wysokie stanowiska w państwowych przedsiębiorstwach aż do prywatnego kapitału po 1989 r.

[00:00:15] Ur. 15 września 1933 r. w Nadarzynie (powiat Błonie, gm. Młochów – fałszywa nomenklatura administracyjna „dla zmylenia wroga”). Mama Stanisława dd. Parol, ojciec Stefan ur. w Mystkowicach. Działka o pow. 1,44 ha podarowana rodzicom przez babcię. Budowa domu przez rodziców: drewniany, potem wielokrotnie przebudowywany. Siostra starsza o dwa lata.
[00:03:20] 2 września 1939 r. bombardowanie Nadarzyna, pożary. Ucieczka rodziny w kartoflisko. Decyzja o ucieczce wozem z wujem Filipem do Góry Kalwarii, zawróceni przez polskie wojsko w lesie koło Walendowa. Bomba w stawie, boh. wpadł pod lód do wody, uratowany przez siostrę. Zamarznięte ubranie, „nauczka na całe życie”.
[00:06:30] Pierwsze spotkanie z Niemcami – otrzymanie ciastka od żołnierza przy kuchni polowej [+]. Dożywanie dzieci przez Niemców w Nadarzynie i Walendowie. Uzupełnianie diety runem leśnym: grzyby, jagody, zbieranie chrustu na opał. Przygotowywanie przetworów na zimę, kiszenie kapusty. Zbieranie kłosów z pola po żniwach. Opis szykowania pożywienia w domu, wyrabianie chleba, ubijanie stopami kapusty. Obłuskiwanie i kruszenie ziarna w stępie wydrążonej w pniaku, pieczenie razowego chleba, przysmaki własnoręcznie robione: paluszki z dodatkiem marchwi ii buraków. Placki z zamarzniętych ziemniaków.
[00:11:00] Obuwie: od święta buty skórzane, na co dzień drewniaki. Zabawy: drut przymocowany do drewniaków wykorzystywany jako łyżwy, toczenie fajerek. Uboga dieta: syrop z gotowanych buraków cukrowych, mięso drobiowe „od święta”. Za zabicie zakolczykowanego bydła groził obóz lub rozstrzelanie. Poprawa sytuacji, opis świniobicia zwierząt przeznaczonych na szmugiel, zamiana kolczyków [+]. Sąsiad ranny siekierą podczas świniobicia. Solidarne utrzymywanie w tajemnicy działań niezgodnych z zarządzeniami okupanta.
[00:17:03] Matka pomagała sąsiadom w gospodarstwie, zatrudniała się we dworach przy wykopkach. Ojciec pracował przy stawach hodowlanych, boh. pomagał mu przy darniowaniu brzegów. Późną jesienią odławianie karpia, wyszukiwanie niewymiarowych ryb w błocie, „była wyżerka”. [+]
[00:19:53] Wejście Rosjan, poszukiwanie wódki. Pijani agresywni szabrownicy ciągnący za Armią Radziecką we wrześniu 1945 r., zastrzelili komendanta milicji Kalbarczyka. „Likwidacja” szabrowników przez „NKWD”.
[00:22:33] Edukacja: kierownik szkoły Tomasz Kalbarczyk, w 1941 r. przyjęcie boh. do 2 klasy. Kary dyscyplinujące: siedzenie „w kozie” (wychodek na podwórzu), klęczenie na grochu, bicie po rękach [+]. „Boje kozackie” między chłopcami.
[00:25:10] Szkoła przy szosie do Warszawy. W czasie okupacji Niemcy pobierali krew dla żołnierzy od dzieci w szkołach, ucieczki uczniów ze szkoły. Wypadek ciężarówki wiozącej alkohol – wybieranie kubkami alkoholu z rynsztoka przez mieszkańców. Stałe niedobory zaopatrzenia.
[00:27:15] Stawy należały do właściciela majątku, sumienni zarządcy w Kosowie i Walendowie. Edukacja w czasie okupacji: polscy nauczyciele pp. Sitarscy, wychowawczyni Pisarek, pomoc materialna dla nauczycieli. Nauka historii Niemiec, potem jęz. rosyjskiego, indoktrynacji stalinowskiej. Opis drogi do szkoły, 1 km w błocie, łąki zalewane rzeczką Zimną Wodą.
[00:32:34] Boh. był ministrantem w czasie wojny. Złotówka za służbę na roratach o 6 rano w lutym dla zachęty. Pierwszy zarobek boh: 20 zł, papierowe złotówki. Satysfakcja. Zarobkowe pasanie krów pod Osiczyną u cioci Zalewskiej, skowronki śpiewające na polu. [+]
[00:35:25] „Lubiłem chodzić za kieratem”, ujeżdżanie źrebaka, upadki z konia. Pranie – zajęcie całodzienne całej rodziny, balia z tarą na podwórku, suszenie prania na zewnątrz. Pierwsze radio ze słuchawkami [+].
[00:38:10] Żydzi w Nadarzynie: wysiedlanie Żydów, wyrzucanie zawartości mieszkań przez Niemców. Pomieszczenia po Żydach zajmowali Polacy, rozkradanie mienia pożydowskiego. Pierze fruwające na rynku. Wywiezienie Żydów do getta w Warszawie.
[00:40:45] Odgłosy walczącej Warszawy słyszane w Nadarzynie, palące się w Warszawie papiery docierały z wiatrem do Nadarzyna. Akcja propagandowa w 1943 r. ulotki przeciw Niemcom. „Stada samolotów” alianckich lecące „na pomoc Rosji”.
[00:42:40] Łuny ognia i dymy znad płonącego getta, „papierki” lecące z palącej się Warszawy. Znajomi rodziców Żydzi. Wiadomość o powstaniu w getcie z radia lampowego, rozgłośnie zachodnie.
[00:45:00] Obóz przesiedleńczy W Pruszkowie (Dulag 121). Wykupywanie ludzi z obozu, sąsiad Przygoda, fryzjer z ul. Książęcej. Żona i córka trafiły do III Rzeszy na roboty. Wujowie wywiezieni na roboty, po wyzwoleniu wrócili do Polski. Zamieszkanie fryzjera Przygody z synem oraz sędziego Walczaka z żoną (z Powiśla) w domu boh. Trudna droga do szkoły – pobudka o 4 rano, 7 km do kolejki podmiejskiej w Otrębusach, szkoła w Warszawie. Późniejsze kontakty z pp. Przygodami.
[00:48:35] „Miejska legenda”: wydawanie Niemcom ukrywających się w lesie Żydów, kiedy skończyły im się pieniądze na pomoc. Nieobecność Żydów w Nadarzynie po wojnie.
[00:52:10] Ciężkie dzieciństwo boh., praca na wsi (pasanie gęsi i krów), zdobywanie jedzenie w lesie, stawach. Gimnazjum w Warszawie po wojnie, w wieku 16 lat praca w fabryce. Straszenie Cyganami.
[00:53:53] Folksdojcz Dworecki, piekarz, pomagał Polakom, dzielenie się chlebem. Niemiec Ertner, młynarz, nie pobierał opłat od biednych. Szpital w byłym dworku Ertnera. [+]
[00:56:00] Strach w czasie wojny. Schron na polu. Wyczuwanie zagrożenia poprzez obserwowanie rodziców, opieka starszej siostry nad boh. Warunki życia w domu: studnia na podwórku, wychodek na zewnątrz, zimne ranki, zahartowanie.
[00:58:10] Wieści o powstaniu warszawskim, dymy nad Warszawą, nocą ogień. Oświetlanie reflektorami Warszawy dla orientacji samolotów. Wspomnienia warszawiaków, wiadomości w radiu BBC, RWE.
[01:00:10] Pieczenie kartofli podczas wykopków na polu. [+] Rosjanie na koniach we wsi po przełamaniu frontu: poszukiwanie Niemców i wódki. Rodzice dawali im jajka i chleb. Zapamiętany widok czołgów jadących po zamarzniętych polach. [+]
[01:03:08] Czołgi w latach 80. po wprowadzeniu stanu wojennego. „Zima stulecia” w Warszawie, wagony z węglem ze Śląska, które utknęły w zaspach, obawa, że stanie Elektrociepłownia Siekierki. Torowanie czołgami przejazdu do wagonów przez śnieg [+]. Szyby pękające w oknach nieogrzewanych zakładów pracy, „huty nie nadążały” produkować szkła, ogólnopolskie szklenie.
[01:06:43] Wiadomość o zakończeniu wojny z radia, „duża ulga, duża radość”, kolega Jurek Przygoda. Siostra ojca Janina (zamieszkała przy ul. Pańskiej) zginęła w trakcie powstania pod gruzami.
[01:08:32] Po wojnie wolność podróżowania, zniesienie godziny policyjnej. Zabawy młodzieży, odprawianie nabożeństw majowych, dowcipy: wóz wciągnięty na dach sąsiadów.
[01:10:41] Praca w fabryce od 16 roku życia, siedem klas skończonych w Nadarzynie. Gimnazjum mechaniczne im. Konarskiego (przy ul. Mikołaja Reja w Warszawie, potem Opaczewskiej i Okopowej 55 a), zdobywanie solidnych umiejętności zawodowych (ślusarstwo, tokarstwo), własnoręczne wykonanie młotka w kuźni.
[01:12:47] Rozpoczęcie pracy w fabryce parowozów przy ul. Kolejowej jako pomoc tresera. „Piekielne” warunki pracy w fabryce.
[01:15:45] Działalność młodzieżowa, „chodzenie w pitasy”. Praca społeczna w hufcach pracy przy zalesianiu nieużytków (lasy kosowskie), likwidowanie okopów, pomaganie starszym gospodarzom w żniwach. [+]
[01:18:04] Wezwanie do pracy organizacyjno-społecznej, szkoła organizacyjna w Turczynku. Szkoła aktywu w Bierutowicach: nauka historii Polski i ZSRR, savoir vivre’u, manier, ubioru. W Turczynku nauka rosyjskiego i niemieckiego. Przekonanie o konieczności pilnej nauki, przeniesienie do Centralnej Szkoły Aktywu ZMP w Otwocku – awans przez naukę.
[01:21:40] Rozmowa z Heleną Boczek (przewodnicząca Zarządu Wojewódzkiego ZMP w Warszawie), „bardzo fajna pani”. „Kupili mnie” na przewodniczącego zarządu powiatowego ZMP w Grójcu, rozległy, bogaty powiat. Siedziba Mikołajczyka w Nowej Wsi, dziś należy do MSZ. Powołanie do wojska, jednostka w Białymstoku, szczepienia profilaktyczne rekrutów. Służba przez 27 miesięcy, stopień plutonowego.
[01:24:55] Przemówienie boh. podczas przysięgi wojskowej. Służba w kompanii saperów, następnie w kompanii ckm-ów i szwadronie kawalerii. „Bieda” w wojsku, jedzenie na komendę.
[01:27:14] Wydelegowanie boh. na światowy zlot młodzieży [1955] w Warszawie. W Białymstoku awans na członka zarządu miejskiego ZMP, stała przepustka z wojska. Wyjazdy do wsi Łopianka Stara z orkiestrą wojskową „w ramach kontaktów wojska z ludem”, przewożenie wojskowych śledzi i dorszy w kontrabasie na wymianę za szynkę, kiełbasę. Wielonarodowościowa ludność Podlasia (Tatarzy, Litwini).
[01:29:58] Wysoka pozycja boh. w ZMP, przyjazdy na prezentacje do siedziby dowództwa KBW przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. Zachorowanie podczas wesela siostry, pobyt w szpitalu. Zagubiony telegram do wojska z infirmacją o chorobie, uznanie boh. za dezertera. [+]
[01:32:19] Dorobek boh. w Warszawie: komercyjny budynek „Panorama”. Praca w zakładach Ursus, rozgoryczenie po likwidacji zakładu przez „Wrzodaka i innych”. Wspomnienia z Ursusa: na 2 piętrze budynku biurowego mieściła się siedziba UB, inwigilacja pracowników. Uwięzienie dwóch pracowników (Paweł Murza-Mucha, Wróblewski) na 3 lata (1953-56) za próbę odejścia z pracy. Organizacja krajowego święta odlewnictwa, wizyta Murza-Muchy, ówczesnego pracownika Politechniki Warszawskiej, przejście boh. do pracy na Politechnice Warszawskiej.
[01:36:10] Częste choroby boh. z powodu trudnych warunków pracy w Ursusie: pyły i dymy w powietrzu, hałas, „tak sobie wyobrażałem piekło”. Mieszkanie na Ochocie za pracę w Ursusie. Rozpoczęcie pracy na Politechnice Warszawskiej, „byłem szefem produkcji”. Praca w Ministerstwie Przemysłu Maszynowego, utworzenie pierwszego centrum obliczeniowego w Instytucie Techniki Cieplnej u prof. Staniszewskiego, wprowadzenie komputera RIAD-32. [+]
[01:39:53] Działanie przypadku w życiu: założenie spółki zagranicznej ze znajomą p. Ireną – historia powstania spółki z kapitałem zagranicznym Budexport, w składzie rady nadzorczej: przedstawiciel KW PZPR, przedstawiciel prezydenta Warszawy, boh. prezesem, biuro przy ul. Miodowej. [+]
[01:43:11] Działalność społeczna z inspiracji partii: żniwa, wykopki. Sekretarz Wałek, akcja „spowiedzi powszechnej” – zbierania informacji o najpilniejszych bolączkach i potrzebach mieszkańców gminy. Pogryzienie boh. przez psa. Józef Hołyński, hodowca nowofundlandów z Komorowa. Anegdota o gońcu uciekającym przed psami.
[01:46:52] „Spowiedź powszechna” – rozmowy aktywistów z mieszkańcami, ankiety na temat ich potrzeb, oczekiwań wobec partii, marzeń – przybliżanie partii do ludzi. Opis ludzi biorących udział w „spowiedzi”.
[01:50:10] Element twórczy w każdej pracy boh., dążenie do rozwoju, niechęć do politykierstwa. Kulisy zakupu licencji brytyjskiego Massey Fergusson. Zerwanie rozmów z Czechami w sprawie wspólnej produkcji Ursus-Zetor, dyr. Purzycki: „nie gramy z nimi”. Cotygodniowe narady z udziałem ministrów budownictwa i przemysłu w sprawie wdrażania licencji, szkolenia w Warszawie prowadzone przez Anglików, współpraca ze zjednoczeniem Promasz. Zainwestowanie 400 mln dolarów w nowoczesne linie produkcyjne Ursusa.
[01:55:30] Wtorkowe narady Ursus – Prodlew. Konflikty z Jurewiczem, generalnym projektantem Ursusa. Rozwiązanie zjednoczenia pod nieobecność Jurewicza. [+]
[01:57:17] Praca boh. na politechnice. Rozpoczęcie przewodu doktorskiego. Spotkanie z Jurewiczem, propozycja pracy. Zarobki na politechnice, dorabianie w gospodarstwach pomocniczych, wydawanie pieniędzy z budżetu rocznego w ostatnie dni roku. [+]
[02:00:45] Zawodowe kontakty boh. – kooperanci z całej Polski, metoda współpracy: „załatwianie”.
[02:01:45] Śmierć Stalina: powszechna głęboka żałoba, noszenie czarnych koszul i krawatów, autentyczna rozpacz ludzi. Żałoba po śmierci Bieruta: wielogodzinna kolejka do trumny w Domu Partii. Zmiany po śmierci Stalina, „zaczęliśmy szukać prawdy”, otwarcie na Zachód.
[02:05:10] Pierwszy wyjazd boh. na Zachód do Kolonii, szok, poruszenie żony: „weź mnie do domu”. Kłopotliwe zdobywanie paszportu w PRL. Plany spisania wspomnień. Osiedle Grabów, Instytut XXI wieku.
więcej...
mniej

Łapińska Iga

FREITAG Iga Łapińska

Instytut Pileckiego

Film