Jasińska-Kania Aleksandra cz. 20

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1476

29 września 2023, Warszawa

1:46

Aleksandra Jasińska-Kania (ur. 1932, Moskwa), córka działaczki komunistycznej i społeczniczki Małgorzaty Fornalskiej oraz Bolesława Bieruta. Pochodzi z rodziny zaangażowanej w międzynarodową działalność komunistyczną, nielegalną w międzywojennej Polsce. Oboje rodzice byli wielokrotnie aresztowani i więzieni. Wychowywała ją babcia Marcjanna Fornalska. Aleksandra Jasińska-Kania opowiada historię swojego imienia i nazwiska, losy rodziny matki ukształtowane przez wiejską biedę po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i niezgodę na nią. Opisuje swoje życie w przedwojennej Moskwie, nieliczne momenty spędzone z rodzicami, dwa pobyty w Międzynarodowym Domu Dziecka w Iwanowie. Wspomina wychowanków, dzieci komunistów z całego świata. Opowiada o pobycie z matką i babcią w Białymstoku, z którego musiały pośpiesznie uciekać w dniu inwazji Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 r. Wspomina powrót do Polski w sierpniu 1944, krótki pobyt w Lublinie, gdzie rozpoczęła naukę w polskiej szkole, przeprowadzkę do odbudowującej się Warszawy i edukację w liceum im. Reytana. Po maturze, za namową ojca, rozpoczęła studia socjologiczne na Uniwersytecie Warszawskim.
mehr...
weniger

[00:00:10] Sytuacja w Polsce [w 1980] – próba rozwiązania kryzysu na drodze porozumień. Entuzjazm strajkujących, zmiany wywołane oddolnie. Pojawili się przywódcy o ogólnonarodowym autorytecie: Wałęsa, Bujak, Frasyniuk. W buncie połączyły się klasa robotnicza i inteligencja. Rozwiązywanie konfliktów aż do stanu wojennego stwarzało nadzieję na porozumienie. Z czasem nadzieja zamieniała się w lęk – strach przed reakcją ze strony Związku Radzieckiego, obawy że wszystko skończy się „polskim Budapesztem”. Opozycję stłumiono przemocą, ale w dalszej perspektywie nastąpiły przekształcenia ustrojowe bez przelewu krwi, nie tylko w Polsce, ale w innych demoludach, poza Rumunią.
[00:07:02] Rola wizyt papieża Jana Pawła II, demonstracje w czasie stanu wojennego.
[00:08:07] Stan wojenny był silnym ciosem. Wielu przyjaciół, członków partii, oddało wtedy legitymacje partyjne. Boh. tego nie zrobiła, była przekonana, że będąc w partii może pomagać ludziom ze swojego środowiska, studentom, kolegom. Jednocześnie miała poczucie obcości partii i władz partyjnych.
[00:09:18] W latach 80. w pracy naukowej boh. zajmowała się tematyką kryzysów, ich postrzeganiem przez różne klasy społeczne. Badała typy protestów i postrzeganie perspektyw. Zajmowała się także teorią rozwoju moralnego. Kryzys związany był z załamaniem gospodarki spowodowanym obawą przed podwyżkami cen. Płace i ceny nie były dostosowane do zasobów gospodarczych kraju, nie skłaniały ludzi do wydajniejszej pracy.
[00:12:52] Boh. studiowała różne teorie rozwoju osobowości, zajmowała się typami rozumowania materialnego – czy ludzie są skłonni do posłuszeństwa władzy, jeśli narzuca je siłą. Stan wojenny zmusił część społeczeństwa do posłuszeństwa, równocześnie szybko zaczęło działać podziemie solidarnościowe. Studenci i koledzy nosili wpięte oporniki. Władza nie potrafiła siłą wymóc posłuszeństwa. Wielu kolegów zostało internowanych. Władza chciała zorganizować procesy. Okazało się, że nawet wśród terenowego aktywu partyjnego, władz wojskowych i milicyjnych nie spotkało się to z pozytywną reakcją. Wałęsa, Michnik, Kuroń byli internowani, ale nie było postępowania zmierzającego do wytoczenia procesów. Nawet Gierek został internowany. Poczucie bezprawia, to postępowanie nie było oceniane jako prawomocne. Argumentowano, że stan wojenny trzeba było wprowadzić, by nie doszło do wojny domowej, równocześnie uważano, że to nie może być stan długotrwały.
[00:19:16] Badania boh. i praca naukowa nad publikacją profesorską dotyczyły problemu rozwoju ocen moralnych. Czy wystarczy to, że władza zapewnia porządek i bezpieczeństwo. Władza komunistyczna opierała się na przewidywalności – awanse członków partii. W początku okresu gierkowskiego widać było, że władza zapewnia wzrost dóbr konsumpcyjnych, jakiś poziom darmowej opieki lekarskiej i wypoczynek w domach wczasowych. To się w stanie wojennym pogorszyło.
[00:21:45] Poczucie narastania chaosu przed wprowadzeniem stanu wojennego – niepewność. Niektórzy historycy uznają, że sowieci mogli wejść do Polski i przytaczają odpowiednie pisma do polskich władz – świadomość nacisku ze wschodu. Rosjanie nie weszli do Polski, bo Polacy wyprowadzili czołgi na ulice.
[00:24:22] 12 grudnia [1981] mąż wrócił z konferencji w Moskwie, na lotnisku widział dużo wojska i przewidywał, że coś się szykuje. O świcie do mieszkania przyszli dwaj żołnierze, którzy mieli rozkaz odprowadzenia męża do pracy. O wprowadzeniu stanu wojennego boh. dowiedziała się z radia. Telefony przestały działać.
[00:27:22] Córka wyszła za mąż pod koniec października [1981]. Na wesele można było dostać specjalny przydział wódki, można też było na alkohol zamienić kartkowe wyroby czekoladopodobne. Mąż pojechał na wieś ze znajomym, kupili pół świni i na miejscu zrobiono wędliny. Przyjęcie weselne dla dwóch grup wiekowych: dla starszego pokolenia i rówieśników młodej pary. Blat stołu potraktowano jak tacę i układano na nim kanapki. W czasie stanu wojennego córka była w ciąży, w 1982 urodziła się wnuczka. Córka i zięć wynajmowali mieszkanie na Bemowie – trudności w kontakcie podczas stanu wojennego. Córka pracowała w Instytucie Matematyki PAN, a zięć w filii UW w Białymstoku.
[00:32:50] Trudności aprowizacyjne spowodowały, że rodzina zachorowała na gruźlicę, najciężej ciotka Feliksa Fornalska i mąż. Córka i zięć mieli tylko podwyższony wynik testu tuberkulinowego. Boh. chorowała na gruźlicę w dzieciństwie i dolegliwości płucne nasiliły się. Mąż nie dostał zwolnienia, chodził do pracy biorąc leki, które go osłabiały. Ciotka Feliksa Fornalska mieszkała z boh.
[00:35:05] W 1982 r. boh. udało się wyjechać na konferencję na Hawaje. Prof. Jerzy Wiatr był jednym z doradców Jaruzelskiego, zajmował się socjologią wojska i wykładał w Akademii Wojskowej. Został dyrektorem utworzonego przy KC PZPR Instytutu Marksizmu i Leninizmu. Prof. Wiatr także leciał na konferencję na Hawaje i razem z nim poleciała boh. Konferencja była poświęcona procesom demokratyzacji władz lokalnych, organizował ją m.in. prof. Philip Jacob. W tym samym roku odbywał się kongres socjologiczny w Meksyku i boh. poleciała tam wracając z Hawajów.
[00:39:45] Boh. miała bilet powrotny z Nowego Jorku do Warszawy, bilet z Hawajów zamieniła na bilet via Meksyk. Miała wizę pozwalającą na dwukrotne przekroczenie granicy. W Meksyku powiedziano, że wizy powinny być potwierdzone w amerykańskim konsulacie, ale była tam długa kolejka i boh. tego nie zrobiła. Samolot z Meksyku miał śródlądowanie w Teksasie i była tam kontrola graniczna. Pogranicznik zauważył, że wiza nie została potwierdzona w konsulacie, powiedział, że boh. nie może lecieć do Nowego Jorku, ale ma od razu lecieć do Warszawy. Szukano możliwości wyprawienia boh. z Teksasu do Warszawy, ale okazało się, że to nie jest możliwe bez przesiadki w Nowym Jorku. Samolot czekał na rozstrzygnięcie sprawy. W paszport wpisano, że boh. została aresztowana i ma zostać deportowana do Warszawy. Na dalszą część podróży posadzono ją w pierwszej klasie, leciała razem z walizką wyjętą z luku bagażowego. W Nowym Jorku boh. poprosiła o rozmowę z szefem straży granicznej i trafiła na urzędnika, który powiedział, że w Teksasie najpierw strzelają, a potem pytają o co chodzi. Urzędnik anulował wpis w paszporcie o aresztowaniu i deportacji. W Polsce nie pytano o pochodzenie pieczątek, z tym samym dokumentem latała w inne miejsca. Czekając na spotkanie z urzędnikiem w Nowym Jorku boh. widziała deportowane osoby. [+]
[00:46:32] Sytuacja w latach 80. – kłopoty zdrowotne, intensywna praca naukowa. Boh. zrobiła dwa badania podczas praktyk wakacyjnych studentów. Początkowo w ramach praktyk wyjeżdżano ze studentami na miesiąc na wieś lub do małego miasta. W latach 80. boh. prowadziła seminarium wprowadzające do tematyki badań orientacji moralnych i praktyki odbywały się w Toruniu, studenci mieszkali w akademiku. Badano wylosowaną grupę uczniów szkół podstawowych i średnich, ich rodziców i nauczycieli. Robiono testy psychologiczne orientacji moralnej oraz ankietę, jakie kryteria są stosowane do oceny postępowania władz. Boh. zrobiła skalę ocen – pytano m.in. o siłę i utrzymywanie porządku, zaspokajanie potrzeb materialnych, uczciwość przedstawicieli władz. Wyniki były zgodne z teorią rozwoju moralnego. Czynnikiem różnicującym oceny okazało się wykształcenie badanych osób, a nie ich wiek. Później załamanie się wiarygodności władzy wiązano ze wzrostem poziomu wykształcenia w społeczeństwie. 70% licealistów oraz 80% rodziców i nauczycieli uważało, że przedstawiciele władzy nie są uczciwi. Ludzie uważali, że nawet jeśli wprowadzenie stanu wojennego było konieczne, to władza nie zasługuje na akceptację. Nie uważali także, że przywódcy Solidarności zasługują na karę.
[00:54:55] Na podstawie tych badań boh. napisała artykuł, a potem był to rozdział w książce profesorskiej pt. „Orientacje moralne a postawy polityczne”. Badania zostały wykonane w ramach tematu węzłowego kierowanego przez prof. Janusza Reykowskiego. Badania były interdyscyplinarne, nastawione głównie na psychologię polityczną i psychologię moralności. Prof. Reykowski był wtedy przewodniczącym Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Podobnie jak prof. Wiatr wyróżniał się wśród członków partii tym, że nie chciał rozwiązania „Solidarności”.
[00:58:25] Władza poszukiwała współpracy z kościołem. Postawa kościoła wpłynęła na to, że nie tylko wśród władz, ale także przywódców „Solidarności” pojawiła się zgoda na rozmowy. Boh. czytała pracę zbiorową, m.in. prof. Reykowskiego, Friszke, Osiatyńskiego i Kofty na temat psychologii Okrągłego Stołu – analiza, dzięki czemu stało się możliwe wznowienie dialogu między „Solidarnością” a władzami. Friszke pokazywał, że strony rządowa i solidarnościowa postrzegały siebie jako wewnętrznie zróżnicowane. Po obu stronach byli radykałowie i pragmatycy, beton i liberałowie.
[01:01:15] Jeden z kolegów, Wojciech Modzelewski, napisał książkę o walce bez użycia przemocy, analizował Gandhiego i inne koncepcje. Ta książka wzbudziła duże zainteresowanie – nastawienie na walkę z władzą bez przemocy. Byli oczywiście radykałowie, którzy uważali Jaruzelskiego za zbrodniarza i uznawali, że rozmowy z „komuchami” nie są możliwe. Po stronie rządowej widoczne stało się, że w ramach systemu nie da się zaspokajać elementarnych potrzeb społeczeństwa. Badania szły w kierunku poszukiwania alternatyw.
[01:04:55] W czasie karnawału Solidarności nie głoszono haseł obalenia systemu, ale pojawiły się w drugiej połowie lat 80. Badania prowadzone przez OBOP – wyniki pokazywały upadek wiarygodności systemu, zmniejszające się zaufanie do partii. Badania nie mogły być publikowane, wyniki szły do władz, ale ktoś je rozwieszał na tablicach w Instytucie Socjologii. W badaniach brali udział studenci oraz koledzy z instytutu.
[01:08:35] Po opublikowaniu wyników badań boh. zaproszono do filii Instytutu Maxa Plancka w Berlinie Zachodnim, gdzie zajmowano się edukacją i wychowaniem. Boh. wyjechała na trzy miesiące w pierwszej połowie lat 80. W 1986 była na stypendium w Oksfordzie. Było to związane z pracą nad książką profesorską opublikowaną w 1988 r. Złożony wniosek o profesurę został zagubiony w ministerstwie i papiery składano ponownie. Decyzja o mianowaniu profesorem przez prezydenta było ostatnią nominacją profesorską ze strony Jaruzelskiego – porozumienie „wasz prezydent, nasz premier” zawarte po obradach Okrągłego Stołu. W obradach brało udział kilku znajomych, w tym Janusz Reykowski.
[01:13:22] Stan wojenny zniesiono w 1983 r. Szczególnie trudny był rok 1989, przed wyborami. Boh. kierowała praktykami studenckimi, które odbywały się w Krakowie i Nowej Hucie. Badano pracowników wyjeżdżających do pracy w ZSRR, NRD i RFN. W badaniach brały także udział Grażyna Gęsicka, doktorantka prof. Wesołowskiego, oraz Wiesława Kozek. Wyniki opublikowano w książce „Bliscy i dalecy” – postrzeganie stereotypów Rosjan i Niemców przez grupy pracowników, którzy wyjeżdżali oraz tych, którzy nie wyjeżdżali. Pokazano, jak wyjazdy zmieniają stereotypy. Boh. i prof. Kofta wydali książkę „Stereotypy i przesądy. Perspektywa psychologiczna i socjologiczna”. Zorganizowano konferencję naukową.
[01:18:20] Wśród postulatów zgłoszonych w sierpniu 1980 nowatorskim był postulat niezależnych związków zawodowych. Inne postulaty domagały się realizacji obietnic władzy i boh. uznawała je za zasadne. Jadwiga Staniszkis napisała książkę „Samoograniczająca się rewolucja” – jej trafność. Świadomość możliwości, co w danych warunkach jest do osiągnięcia – realizm działań.
[01:22:45] Uwarunkowania Okrągłego Stołu, pokojowe zniesienie systemu realnego socjalizmu – istnienie ruchów, które chciały zmian ustrojowych bez użycia przemocy, na zasadzie dyskursu i porozumienia. Kwestie zaufania [do władz]. Było to możliwe w sytuacji, w której nie groziło zastosowanie przemocy – odniesienie do Gorbaczowa i pieriestrojki.
[01:26:08] Utrata zaufania do władzy i jednoczesny brak alternatywy. W ZSRR także nastąpiła delegitymizacja – gorbaczowowska głasnost’. W początkach Solidarności boh. myślała, że to szansa na socjalizm z ludzką twarzą, w którym robotnicy rzeczywiście dochodzą do władzy. Nadzieje na naprawę socjalizmu bez użycia siły, przez postęp techniczny, rozwój cywilizacyjny. Strach przed interwencją ustąpił w czasie rządów Gorbaczowa. Świadomość, że Polacy sami mogą decydować, w jakim ustroju chcą żyć.
[01:29:50] Rozważania na temat zmiany ustrojowej. Obecnie wyraźnie rysuje się kryzys kapitalizmu. Boh. nie chciała wersji chińskiej [ustroju]. Ojciec był w Chinach na rok przed śmiercią i podobało mu się to, co tam widział, podobnie Chinami zachwycony był Ochab. Poczucie, że Chiny dokonują wielkich przemian. Boh. była tam w 1988, ludzie jeździli na rowerach, a taksówkami były polskie „maluchy”. Na wsi zboże rozsypywano na szosach, by młóciły je samochody – przepaść cywilizacyjna. W czasie następnego pobytu widziała dobre drogi i samochody, wieżowce – zmiany w Chinach. Chińczycy poradzili sobie z kryzysem łącząc system władzy komunistycznej z gospodarką kapitalistyczną.
[01:35:20] Wizja zmiany w początkach epoki Gierka. Rozumienie terminu „solidarność”. Boh. miała poczucie, że nie ma jednego ustroju dobrego dla wszystkich. Można sformułować szereg postulatów, np. opieki społecznej, tworzenia równych szans dla ludzi z różnych środowisk, ale działać w określonych warunkach miejsca, czasu i zróżnicowania kulturowego. W jednym z wywiadów boh. określiła się jako socjalistka, ten termin ma wiele narośli historycznych i jest już anachroniczny, ale trudno znaleźć nowy termin. Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej głosi, że można powiedzieć co jest złe, ale trudno powiedzieć co jest dobre. Usunięcie zła nie daje dobra.
[01:41:15] W latach 80. boh. nie miała wiele wolnego czasu. Pracowała naukowo, została babcią – radość z pracy i życia rodzinnego. Mąż miał satysfakcję ze swojej pracy, interesowały go wyniki prowadzonych badań. Czas wolny spędzano z przyjaciółmi. Środowiska pracy i przyjaciół pokrywały się, nie miały tu znaczenia różnice poglądów politycznych. Koledzy, którzy jeszcze pracują, narzekają na atmosferę w miejscu pracy. Zakład Socjologii Ogólnej, w którym pracowała boh. już nie istnieje, powstały katedry cyfryzacji, socjologii zarządzania. Od czasów prof. Hochfelda istnieje Katedra Socjologii Polityki.
mehr...
weniger

Domosławska Małgorzata

Czerniak Grzegorz

Instytut Pileckiego

Film