Mendelska Ludwika

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1872

15 marca 2023, Elbląg

2:41

Ludwika Mendelska z d. Pyrkosz (ur. 1932, Warszawa) w 1938 roku straciła matkę. W 1940 roku rozpoczęła naukę w szkole tramwajarskiej i tajne komplety. Od 1942 roku mieszkała w Suchodole k. Sokołowa Podlaskiego, skąd szmuglowała żywność do Warszawy, m.in. do getta. Do Warszawy wróciła w lipcu 1944 roku na prośbę ojca, który działał w podziemiu. Podczas powstania warszawskiego przebywała wraz z ojcem w Śródmieściu Południowym. 26 września 1944 jej ojciec zginął. Po kapitulacji powstania przebywała w obozie przejściowym w Pruszkowie. Wywieziona do Miechowa, przedostała się do ciotki do Wituszy pod Łowiczem, skąd z siostrą babci wróciła do Warszawy. Zamieszkała w Domu Matki Ewy w Miechowicach – sierocińcu prowadzonym przez siostry ewangelickie. Stamtąd trafiła do Gliwic do internatu, prowadzonego przez siostry de Notre Dame. W 1952 roku zdała maturę i poszła do pracy. W Gliwicach prowadziła magazyn gospodarczy przy Zakładach Gastronomicznych, a po przeprowadzce do Elbląga pracowała w rzeźni i w biurze przy koszarach wojskowych.
więcej...
mniej

[00:00:10] Ur. 25 sierpnia 1932 r. w Warszawie, mama Józefa dd. Andrzejczyk, ojciec Tadeusz, w Żegludze Warszawskiej woził statkiem po Wiśle wycieczki. Choroba i śmierć mamy w 1938 r., na początku wojny śmierć babci. Małżeństwo ojca z sąsiadką, przemoc domowa, bicie, ciągnięcie za warkocze przez macochę. Wyjazd boh. do ciotki pod Sokołów Podlaski. Szmuglowanie żywności przez boh. na trasie Sokołów-Warszawa, palce połamane przez Niemca podczas łapanki w pociągu – zniekształcona dłoń boh.
[00:05:09] Opis przygotowywania przerzutów paczek z żywnością do getta. Współdziałanie ze znajomym żydowskim dentystą w getcie, przedostawanie się ojca za mur. Pomoc strażnika Ślązaka w getcie w dostarczaniu żywności – mąki i jajek.
[00:08:58] Opis nawiązania współpracy boh. ze strażnikiem i znajomym Żydem przy wejściu do getta przy ul. Żelaznej. [++]
[00:16:02] Działalność ojca w konspiracji, 210 pułk piechoty legionów, zdobywanie przez boh. umiejętności sanitariuszki przez znajomą ojca p. Stefcię. W czasie wojny praca ojca w tramwajach jako konduktora – możliwość dostarczania paczuszek z żywnością z tramwaju przejeżdżającego przez getto.
[00:19:54] Dowódca ojca udający kulawego garbatego dziadka w łachmanach. Szycie opasek powstańczych przez boh. od południa 1 sierpnia [1944]. Obserwacja otoczenia w czasie powstania, krew w rynsztokach. Łapanki ludzi do „bud”, więzienie na Pawiaku, karne egzekucje, ratowanie rannych.
[00:28:20] Przebieranie skazanych na egzekucję Polaków w worki po cukrze. Patriotyczne okrzyki wiezionych na śmierć, rozstrzelanie przy ul. Młynarskiej obserwowane przez boh. w drodze ze szkoły za zajezdnią tramwajową na Woli.
[00:32:52] Dziewczynka żydowska idąca ulicą zatrzymana przez patrol niemiecki, wrzucona do ścieku. Wpajanie przez ojca zasad zachowania wobec Niemców. [+]
[00:36:07] Ukradkowa wymiana paczuszek i pieniędzy w tramwaju przez ojca. Współpraca z ciotką z Sokołowa, pomocna sąsiadka. Dramatyczna sytuacja rodzinna boh. po śmierci mamy, płacz i głośne skargi boh. na schodach domu. Proceder bicia „dyscypliną” boh. rozebranej do naga, wyjazd macochy do wnuczki. [++]
[00:40:30] Edukacja w czasie okupacji na tajnych kompletach na strychu. Najście gestapo w szkole, przegnanie dzieci ulicą Leszno, ludzie powieszeni na balkonach. Rzucenie boh. o mur przez Niemca za pomoc zemdlonej kobiecie. Kapliczka upamiętniająca podwójną śmierć 27 mężczyzn rozstrzelanych, a następnie powieszonych.
[00:45:20] Pokazowa egzekucja dla zastraszenia dzieci i kadry nauczycielskiej. Towarzyszenie ojcu w działalności konspiracyjnej, kontakt w kajucie kapitana. Przebieg wydarzeń 1 sierpnia 1944, zachowanie zasad konspiracji przez ojca.
[00:48:27] Przenoszenie przez piwnice rannego w lnianej kapie zawieszanej na szyi. Kilkudniowy pobyt na Powiślu, pożegnanie kapitana, czołganie się obok zwalonej figury Chrystusa z kościoła św. Krzyża. Trafienie ojca w krtań przez snajpera z dachu 26 września [1944] o godz. 9 podczas przemykania się z boh. podwórzami na ul. Łuckiej, śmierć na oczach boh., ranieni szrapnelem powstańcy. Pochowanie ojca przez boh na podwórku. [++]
[00:53:53] Poszukiwanie boh. przez ciotkę, siostrę mamy z Sokołowa. Przeniesienie ciała ojca do rodzinnego grobu na Bródnie.
[00:56:15] Punkt kontaktowy na podwórzu ul. Ludnej 10 na Powiślu, szycie dodatkowych opasek na maszynie babci. Młodzi ludzie rozstrzelani w bramie domu, struga krwi na ulicy 1 sierpnia. Pochówek zastrzelonych na podwórku.
[00:59:20] Przedostawanie się z ojcem do Śródmieścia, czołganie w gruzach. Piwnica na ul. Złotej, rozerwanie noworodka przez ukraińskiego żołnierza. Trauma boh. [++]
[01:05:50] Przydział ojca do oddziału w Śródmieściu, epidemia czerwonki wśród powstańców, leczenie ziołami zebranymi na polu. Pseudonim boh.: „Córeczka”. Zdobywanie wody z pompy u kolegi ojca, rozpalanie ogniska.
[01:09:50] Spanie na deskach w piwnicach. Rana boh., odłamki wyciągane z rany nożyczkami, eter do znieczulenia. Szczur przy twarzy. Mężczyzna trafiony serią z karabinu, zatykanie ran papierem toaletowym, pocałunek na twarzy umierającego. [+]
[01:15:49] Zbieranie ziół na wsi u ciotki. Grzebanie poległych na podwórzach, grób ojca. Przyjmowanie zrzutów – żywność i uzbrojenie zapakowane w rurach.
[01:20:01] Dom boh. u zbiegu ul. Pańskiej i Towarowej, ojciec pochowany na ul. Łuckiej. Różne efekty bombardowania domów w Warszawie i Ukrainie dziś. Siostry ojca Eugenia i Janina, brat ojca aktor Witold Pyrkosz.
[01:24:30] Oczekiwanie na pomoc wojska polskiego widocznego nad Wisłą, „dowództwo rosyjskie w polskich mundurach”, strzelanie do polskich żołnierzy przepływających na pomoc powstaniu. „Przeżyłam, bo zabrakło dla mnie kuli”.
[01:26:51] Bombardowanie domu, uciekanie, odgłosy „szafy”, stracenie rodziny ojca w zbombardowanym domu. Pochowanie ojca w grobie rodzinnym. Siostra babci z Sokołowa.
[01:31:16] Ostatnie dni powstania przepłakane na grobie ojca, zabranie boh. przez Niemca do ewakuowanych idących ul. Towarową. Dom rodziny przy ul. Pańskiej. Życie w obozie w Pruszkowie, pogryzienie przez pchły i wszy, zdobywanie żywności sprytem. [+]
[01:35:30] Oczekiwanie na bocznicy przy ul. Bartniczej, kobiety rodzące w wagonie towarowym bez dachu. Wszy unoszące się w powietrzu. Chleb od kolejarzy. [+]
[01:37:52] Trzy dni podróży do Miechowa, pomoc PCK – list polecający dla kolejarzy, droga do Łowicza. Nocleg w kasie dworca, pomoc kasjerki, odnalezienie „cioci”. Walka z wszami, kąpiel w balii. Żurek z kartoflami, spanie przez dwa dni.
[01:47:00] „Ciocia” – znajoma kobieta z Łowicza, której lekarz powstaniec uratował oko. Wspomnienie wakacji z babcią, zabawa szczeniętami w budzie. [+] Zamieszkanie u sąsiadki, pasienie „leniwej krowy”. Ropiejące stopy i dłonie boh. leczone kiszoną kapustą.
[01:53:46] Przybycie cioci z Sokołowa, powrót do Warszawy, zamieszkanie w domu sierot powstania warszawskiego w pobliżu Al. Jerozolimskich. Przejazd na Śląsk, sierociniec prowadzony przez zakonnice ewangelickie „Niemki”, stłuczony przez warszawskich chłopców portret Hitlera.
[01:59:20] Wykorzystywanie dzieci do pracy w ogrodzie, wrogość ewangelickich zakonnic. Smutne i głodne Boże Narodzenie 1945 r. [+] Po kilku latach wywiezienie niemieckich zakonnic z Polski.
[02:02:45] Wykorzystywanie boh. w gospodarstwie zakonnic z „zakładu Matki Ewy”: sprzątanie, oporządzanie świń, zaprzestanie edukacji. Decyzja o wyjeździe z Miechowic do kuratorium w Katowicach, pomoc „dobrych ludzi” w zdobyciu ubrania i butów (konduktorki, koleżanka Halinka, urzędnicy kuratorium). [++]
[02:06:56] Wyjawienie prawy o zakładzie Matki Ewy w kuratorium w Katowicach, kąpiel, nowe ubranie [+]. Po powrocie represje przełożonej „Kuśtyrnogi” i kierownika: skonfiskowanie paczki z żywnością i ubrania, uznanie za złodziejkę, zabranie racji żywnościowych. Żywienie się paszą świńską. [+]
[02:12:13] Postanowienie o samobójstwie. Interwencja urzędnika z kuratorium w sprawie „sieroteczki”, odkrycie prawdy o nierównorzędnym traktowaniu sierot z powstania warszawskiego. „Luksusowe” warunki życia sierot ewangelickich [++]. Opuszczeni chłopcy tulący się do boh., opieka dziewczynek nad dziećmi w żłobku z zapaleniem płuc. [++]
[02:20:10] Strach przed poprawczakiem, wyjazd starszych dziewczynek z boh. (Celina, Basia, Stasia). Rozkaz zmiany ubrania, poniżające traktowanie przez siostrę przełożoną, dziury w płaszczu, opadające pończochy. Internat sióstr Notre Dame. Początek nowego życia, ubrania uszyte na miarę, dostatek jedzenia. [+]
[02:27:10] Wyjawianie prawdy o „zakładzie matki Ewy”, płacz przełożonej. „Sypialnia warszawianek”. Początek nauki w szkole, 7 klasa, douczanie po lekcjach. Po 8 klasie indywidualne nauczanie przez zakonnicę, nadrabianie zaległości. Roczny kurs prowadzenia domu (gotowanie, szycie).
[02:32:40] Decyzja nauczyciela matematyki w zasadniczej gastronomicznej szkole zawodowej o przeniesieniu boh. do liceum w Gliwicach. Matura w 1952 r., praca w biurze Zakładów Gastronomicznych w Zabrzu, potem w magazynie gospodarczym zakładów gastronomicznych w Gliwicach. Po zabraniu internatu zakonnicom brak mieszkania. Kontakt z synową macochy „matki” w Elblągu, wyjazd do Elbląga.
[02:38:00] Praca boh.: wykorzystywanie (za wikt i opierunek) w domu oraz w rzeźni prowadzonej przez syna macochy w Elblągu. Decyzja o przejściu do wojskowości. Historia zatrudnienia boh. w administracji biura przy koszarach wojskowych, uzupełnianie wykształcenia przez chłopców w wojsku po powrocie z wojny.
więcej...
mniej

Grygiel Małgorzata

Miziołek Michał

Instytut Pileckiego

Film