Piotr Bajer (ur. 1955, Zabidów) – jeden z założycieli Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 roku, powołanego w lipcu 1987 roku, nagrywał relacje świadków w latach 1987-88, działał w NSZZ “Solidarność”.
[00:00:10] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1955 r. w Zawidowie (pow. Zgorzelec).
[00:00:20] Przedstawienie rodziców: Ireny i Kazimierza Bajerów. Ojciec był nauczycielem, matka zajmowała się prowadzeniem domu i wychowaniem szóstki dzieci – atmosfera w domu. Ojciec pochodził z Białegostoku, ale okupację spędził w Grodnie, należał do Armii Krajowej (ps. „Miarka”), boh. dowiedział się o tym niedługo przed jego śmiercią. Dziadek (Kubala) przywędrował w okolice Grodna z Jackowa koło Radomska, poznał babcię i założył rodzinę.
[00:03:25] Boh. skończył szkołę średnią w 1976 r. W 1970 r. matka płakała mówiąc, że zginęli ludzie, ale boh. tego nie rozumiał. Honorowo było w tamtych czasach nie uczyć się rosyjskiego, języka nieprzyjaciół, i nie chodzić na pochody pierwszomajowe. Boh. jako dziecko tylko raz był na pochodzie zabrany tam przez ciotkę. W domu słuchano „Wolnej Europy” i „Głosu Ameryki”. Brat, który był elektronikiem, przerabiał w tym celu radioodbiorniki. Boh. o historii opowiadała babcia, która widziała, jak na dworcu w Grodnie Żydom wyłupywano oczy. Babcia wspominała, że Polacy gnębili Żydów. W czasie okupacji sowieckiej panował bałagan, Niemcy wprowadzili zasady i porządek.
[00:08:18] W 1975 r. boh. ożenił się. Wspomnienie kolejek w latach 80. W jego bliskim otoczeniu nie było zwolenników komuny. Boh. chodził do szkoły średniej w Białymstoku, potem wyjechał do pracy w Suwałkach. W 1977 r. chciał podjąć studia zaoczne, ale dyrekcja jego zakładu pracy nie wyraziła na to zgody. Pierwszą pracę boh. podjął w Radiowo-Telewizyjnym Centrum Nadawczym w Krzemianusze, gdzie pracował jego brat. W 1980 przeniósł się do fabryki domów – informacje o sytuacji w kraju. W zakładzie także strajkowano i założono [niezależne] związki zawodowe. Boh. uczestniczył w zakładaniu MKZ w Suwałkach – pierwsze zebrania w budynku PAX-u.
[00:12:36] Wielu kolegów było zatrzymanych i internowanych w stanie wojennym, niektórzy wyjechali. Boh. krytycznie odnosił się do tarć wewnątrz Solidarności i przestał być aktywnym działaczem związku. Być może dzięki temu nie został aresztowany. W stanie wojennym zatrzymano m.in. Krzysztofa Zadrąga, Jarosława Słabińskiego.
[00:15:08] Aleksander Seredyński zwany „Dziadkiem”, jeden z działaczy Solidarności, był nauczycielem historii. Boh. poznał Mirosława Basiewicza, działacza Solidarności milicjantów, który mieszkał w okolicach Sejn. Od niego dowiedział się o odkryciu grobów [koło Gib]. Basiewicz przyjechał z Pawłem Mikłaszem, szefem Wydawnictwa Myśl. Na spotkaniu u Stanisława Kowalczyka było ok. 10 osób, wtedy boh. dowiedział się o obławie [augustowskiej] – powód, dla których zaangażował się w działania. Powołanie komitetu, w którym ostatecznie znaleźli się: boh., Kowalczyk i Basiewicz. Opracowanie ankiety. Na oficjalne otwarcie komitetu w lipcu 1987 przyjechali m.in. Zbigniew Bujak, Alicja Maciejowska – msza w kościele św. Aleksandra, podczas której film kręcił Jacek Petrycki.
[00:22:50] Na pierwszym spotkaniu dwie osoby opowiadały o obławie – Mirosław Basiewicz znał opowieści swojego dziadka, o obławie wiedział też Paweł Mikłasz. Basiewicza wyrzucono z milicji za działalność w Solidarności.
[00:24:40] Powołanie komitetu – podanie do publicznej wiadomości danych personalnych, adresów i telefonów. Wydział Administracji i Spraw Wewnętrznych Urzędu Wojewódzkiego wzywał założycieli na przesłuchania i karał ich za powołanie komitetu – zarzucanie nielegalnych działań. Władze nie wiedziały, jak się zachować w zaistniałej sytuacji. Nasilenie szykan – okoliczności pobicia Stanisława [Kowalczyka]. W latach 90. od znajomego policjanta boh. dowiedział się, że były plany likwidacji komitetu, a on sam miał zostać otruty. Gdy wyjeżdżano do Warszawy, samochód był kilka razy zatrzymywany na trasie, a auto przeszukiwano. [+]
[00:31:53] Przyczyny, dla których boh. podjął pracę w komitecie. Wyjazdy w teren i spotkania z rodzinami osób zaginionych w czasie obławy – reakcje na krzywdę. W 1987 r. boh. umówił się na spotkanie z mężczyzną mieszkającym w Ełku, do spotkania nie doszło, ponieważ mężczyzna się bał. W Filipowie rozmawiano w członkami rodzin zaginionych, jedna z osób radziła, by zostawili ten temat. Boh. w tamtym czasie nie zdawał sobie sprawę z grożących konsekwencji działań komitetu. [+]
[00:35:10] Niektórzy z rozmówców nie zgadzali się na nagrywanie – różne postawy. Jacek Petrycki nakręcił film pt. „A może o tym nie można mówić”. Obróbką taśm, naukową i historyczną, miały się zajmować osoby z Warszawy, organizował to Paweł Mikłasz, potem Alicja Maciejowska – przekazywanie pozyskanych materiałów. Do nagrań używano magnetofonu kasetowego Sony. Boh. najczęściej jeździł na spotkania ze Stanisławem Kowalczykiem, po nagraniu spisywano z taśmy treść rozmowy. Czasem boh. zabierał na nagrania synów – kwestia bezpieczeństwa. Waga wykonanej pracy dokumentacyjnej. [+]
[00:40:35] Nagrywano do jesieni 1988, o akcji pisała prasa polska i zagraniczna. Komitet nie miał szefa, większość listów przychodziła do boh. Jesienią 1987 do grupy dołączyli Alicja Maciejowska i Maria Chwalibóg oraz Jan Krzywosz, którego ojciec był jedną z ofiar obławy. Na oficjalne ogłoszenie powstania komitetu w lipcu 1987 przyjechali dziennikarze, podczas spotkania u Stanisława Kowalczyka nagrano wywiady z członkami komitetu.
[00:43:15] Rozmowy ze świadkami przeprowadzały także Alicja Maciejowska i Maria Chwalibóg oraz Jan Krzywosz z żoną. Boh. nagrał ponad sto relacji, pozostałe zespoły podobnie. Boh. usprawnił sobie pracę mocując mikrofon na wędce.
[00:44:26] Opracowanie ankiet oraz upoważnienia, które podpisywali świadkowie. W latach 80. Aleksander Seredyński namawiał boh., by dokumentował swoją opozycyjną działalność – wystąpienia w kościołach. Boh. nie robił notatek, ponieważ uważał, że pamięć go nie zawiedzie.
[00:46:02] Relacje komitet – kościół. Film Jacka Petryckiego powstał w rok po założeniu komitetu. Boh. zabierał Petryckiego w teren, film był zrobiony na zlecenie BBC. Jego powstanie nie miało wpływu na działalność komitetu.
[00:49:00] Gdy odkryto mogiły w lesie koło Gib, boh. brał udział w ekshumacjach. Odkryto wtedy cmentarz, który powstał przy szpitalu polowym – kwestia związanych zwłok. Potem dowiedziano się, który to był szpital i kto w nim zmarł. Na ekshumacje zgodę wyraził wojewoda suwalski Henryk Jabłoński, brał w nich udział m.in. lekarz medycyny sądowej.
[00:52:16] Motywy działań boh. – dążenie do prawdy sprawiedliwości, obawy związane z wykonywaną pracą. Zakończenie prac komitetu. [+]
[00:55:40] Boh., z zamiłowania elektronik, w 1980 r. założył pierwszy radiowęzeł w MKZ przy ul. Kościuszki w Suwałkach – studio nagrań w toalecie. Boh. był jednocześnie technikiem i redaktorem, wywiady przeprowadzał w toalecie. Głośniki wystawiono za okno, audycji słuchali ludzie stojący na przystanku autobusowym. Pewnego wieczoru wpadła milicja, by zarekwirować urządzenia pożyczone z zakładu pracy – zabranie wzmacniacza. Boh. z bratem zrobili drugi wzmacniacz w ciągu nocy. Reakcje słuchaczy stojących na ulicy. [+]
[00:58:38] Potem boh. próbował uruchomić radio „Solidarność”, ale do uruchomienia stacji nie doszło – powody. W 1989 r. boh. był odpowiedzialny za kampanię wyborczą w woj. suwalskim – pomysł założenia radia celem dotarcia do wyborców. W 1989 z tego terenu kandydowali: Andrzej Wajda, urodzony w Suwałkach, Bronisław Geremek, Jerzy Pietkiewicz i Stanisław Bernatowicz. Podstawowa wiedza boh. o radiu, pierwsza emisja odbyła się z balkonu jego mieszkania w 1990 r.
[01:02:58] Inicjatorem działań komitetu był Mirosław Basiewicz, milicjant, założyciel NSZZ Solidarność Milicji Obywatelskiej. W czasie stanu wojennego był internowany, po zwolnieniu nie mógł znaleźć pracy i wrócił na Suwalszczyznę, gdzie próbował być rolnikiem na ziemi dziadka. Odwaga Basiewicza – położenie jego domu. Po przemianach ustrojowych Basiewicz był przez jakiś czas policjantem.
[01:06:42] Stanisław Kowalczyk był pracownikiem Wytwórni Podkładów Strunobetonowych w Suwałkach, należał tam do „Solidarności”. Z tego zakładu wywodziło się wielu działaczy związkowych, kilku internowano.
[01:07:42] Relacje z ekipą z Warszawy. W latach 80. Maria Chwalibóg przyjeżdżała na występy na Suwalszczyznę, brała udział w mszach za Ojczyznę. Jana Krzywosza boh. poznał dopiero przez Pawła Mikłasza.
[01:09:40] Opinie na temat Pawła Mikłasza – kwestie jego wiarygodności podnoszone od lat 90. Boh. nie może potwierdzić zarzutów wobec Mikłasza – związki z rodziną boh.
[01:11:42] Ksiądz Zawadzki był w parafii św. Aleksandra, ale nie współpracował z komitetem. Boh. nie ma nic do powiedzenia na temat proboszcza Gadomskiego.
[01:12:25] Rola Edwarda Wasilewskiego i Jana Józefa Lipskiego. Wasilewskiego boh. znał z czasów działań w Solidarności – wspólne akcje plakatowe i ulotkowe. Wasilewski nie wstąpił do komitetu, ale wspierał jego działalność.
[01:14:00] Ireneusz Sewastianowicz był dziennikarzem „Krajobrazów”, organu suwalskiego KW PZPR, boh. poznał go w drugiej połowie lat 80. Sewastianowicz przeprowadził z nim wywiad, który ukazał się w „Krajobrazach” – odważne publikacje na temat obławy, rola naczelnego pisma [Marka] Starczewskiego.
[01:16:15] Pierwsza msza w intencji ofiar oraz z okazji założenia komitetu odbyła się w kościele św. Aleksandra w Suwałkach w lipcu 1987. Potem mogły być msze w Smolnikach. Po powołaniu Komitetu Budowy Pomnika, razem z Henrykiem Kojakiem i Jerzym Klimko, doprowadzono do przekazaniu ziemi przez wojewodę. Pomnik zaprojektował i wykonał prof. Strumiłło – uroczystości pod pomnikiem. Wspomnienie Andrzeja Wajdy – jego szkic pomnika. Opinia na temat obecnego stanu miejsca pamięci – porównanie do góry Grabarki.
[01:19:38] Wystawa na cmentarzu przy kościele w Gibach – zdjęcia na krzyżach brzozowych. W 1991 r. boh. zrobił wystawę w biurze (poselskim) Geremka i Wajdy, które prowadził.
[01:21:22] Obława augustowska w mediach na świecie – rola prof. Geremka. Do Polski przyjechała delegacja francuska, która zapoznała się z historią regionu – wyjazdy na szkolenia do Francji. Rola prof. Geremka w upamiętnianiu obławy. Plany skierowania sprawy obławy augustowskiej do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze.
[01:25:00] W 1985 r. mieszkanie boh. zostało przeszukane przez milicję. Szukano maszyny do pisania, ale niczego nie znaleziono – przeszukanie półek z pościelą oraz teczki brata.
[01:27:00] Sposoby uzyskiwania informacji o osobach, z którymi warto się spotkać – poczta pantoflowa. Za boh. jeździł ksiądz, który radził miejscowym, by nie udzielali informacji. Za księdzem jeździła milicja, która o niego pytała. [+]
[01:28:00] Boh. pomagały różne nieznane osoby, gdy chorował, załatwiono mu lekarstwo, które było jeszcze w fazie laboratoryjnej. Boh. nie przyjął go, ponieważ nie miał pewności, co to jest. Kwestia pomocy dla komitetu.
[01:30:20] W IPN jest teczka SB na temat komitetu i boh. chciałby ją zobaczyć. Komendant wojewódzki policji zaproponował mu kiedyś wgląd do jego teczki, ale boh. nie skorzystał. Pracownik IPN z Białegostoku powiedział, że jego teczki tam nie ma, a wiadomości na jego temat są w teczkach kolegów.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.