Aleksandra Jasińska-Kania (ur. 1932, Moskwa), córka działaczki komunistycznej i społeczniczki Małgorzaty Fornalskiej oraz Bolesława Bieruta. Pochodzi z rodziny zaangażowanej w międzynarodową działalność komunistyczną, nielegalną w międzywojennej Polsce. Oboje rodzice byli wielokrotnie aresztowani i więzieni. Wychowywała ją babcia Marcjanna Fornalska. Aleksandra Jasińska-Kania opowiada historię swojego imienia i nazwiska, losy rodziny matki ukształtowane przez wiejską biedę po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i niezgodę na nią. Opisuje swoje życie w przedwojennej Moskwie, nieliczne momenty spędzone z rodzicami, dwa pobyty w Międzynarodowym Domu Dziecka w Iwanowie. Wspomina wychowanków, dzieci komunistów z całego świata. Opowiada o pobycie z matką i babcią w Białymstoku, z którego musiały pośpiesznie uciekać w dniu inwazji Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 r. Wspomina powrót do Polski w sierpniu 1944, krótki pobyt w Lublinie, gdzie rozpoczęła naukę w polskiej szkole, przeprowadzkę do odbudowującej się Warszawy i edukację w liceum im. Reytana. Po maturze, za namową ojca, rozpoczęła studia socjologiczne na Uniwersytecie Warszawskim.
more...
less
[00:00:10] Boh. skończyła pisać doktorat w 1966 r., a broniła się na początku 1967 r. W tym czasie na Uniwersytecie Warszawskim na wydziale filozoficzno-socjologicznym narastały napięcia ideologiczno-polityczne, które doprowadziły do rozwiązania wydziału i utraty wielu przyjaciół, którzy musieli wyjechać z kraju. Boh. prowadziła zajęcia ze studentami i dyskutowała z nimi o problematyce, którą zajmowała się w doktoracie, a która zaczęły ujawniać się w życiu społecznym i doprowadziła do wydarzeń Marca 1968 – współczesne analizy. Dla boh. był to bunt studentów, dwa lata wcześniej była w USA, gdzie także narastała fala sprzeciwu – różnice buntu w krajach zachodnich i Polsce.
[00:05:25] Boh. prowadziła zajęcia ze studentami socjologii i filozofii, w roczniku byli zdolni studenci. W 1957 na jej zajęcia chodzili m.in. Jadwiga Staniszkis, Jakub Karpiński, Zagórski, Adam Przeworski, w marcu [1968] byli asystentami lub doktorantami. W 1968 w grupie studentów byli Marcin Król, Barbara Toruńczyk, Janusz Korwin-Mikke – aktywny na zajęciach. Studenci angażowali się w różne inicjatywy, spotkania dyskusyjne – reakcje władz partyjnych, rola Zenona Kliszko. Represje wobec aktywnych studentów.
[00:10:30] W 1965 r., gdy boh. była w USA, ukazał się „List otwarty do partii” Kuronia i Modzelewskiego. Gdy wróciła, Kuroń i Modzelewski byli aresztowani i skazani na trzy lata więzienia. Michnik przyznał się do przesłania raportu na zachód. Na wydziale socjologii aktywni byli Staniszkis, Karpiński, Teresa Bogucka – wezwania na komisję dyscyplinarną. Oskarżeni o działalność wywrotową mieli prawo do powołania obrońców spośród pracowników naukowych. Powoływano boh. i Zygmunta Baumana, ale jej nigdy nie wezwano przed komisję. Boh. powołano m.in. w sprawie Tejkowskiego.
[00:15:45] W 1967 r. czuło się narastające napięcie polityczne. W 10 rocznicę Października, w 1966 r., odbyło się zebranie, na którym z referatami wystąpili Kołakowski i Pomian, nawiązując do wydarzeń sprzed dekady i zarzucając kierownictwu partii, że zawiodło nadzieje związane z przemianami. Na zebraniu całej uniwersyteckiej organizacji partyjnej, na którym byli też Kliszko i Werblan, wysunięto zarzuty wobec Kołakowskiego i Pomiana oraz środowiska socjologów i filozofów – oskarżenia o rewizjonizm i podżeganie do przeciwstawiania się ustrojowi. Większość obecnych broniła Kołakowskiego i Pomiana, ale wyrzucono ich z partii decyzją wyższych władz uniwersyteckich.
[00:18:30] W 1967 r. miała miejsce wojna izraelsko-arabska, którą wykorzystano do bezpośrednich ataków na osoby pochodzenia żydowskiego. Zarzucano im syjonizm, w Wyższej Szkole Nauk Społecznych przy KC PZPR domagano się podpisania potępienia działań Izraela. Osoby narodowości żydowskiej, które nie podpisały protestu antysyjonistycznego, wyrzucano z pracy. Albin Kania, mąż boh., odmówił udziału w głosowaniu za wykluczeniem z partii Sabiny Lewi i Stefanii Iwińskiej, które nie podpisały protestu. Z Albinem Kanią nie przedłużono umowy o pracę w 1968 r [+]. Niektórzy pisali listy do Gomułki, Jabłońskiego, zwracając uwagę na trudne sytuacje, w jakich się znaleźli na skutek aresztowań bliskich, utraty pracy. Boh. przeczytała w artykule Jana Józefa Lipskiego, że październik [marzec] 1968 określił jego postawę życiową. Także dla boh. marzec 1968 był cezurą, która zmusiła ją do dokonania wyboru działalności. Boh. już wcześniej odmówiła pracy w aparacie partyjnym wybierając Uniwersytet.
[00:25:00] W 1967 r. narastało napięcie, a wybuch nastąpił w 1968 r. Zygmunt Bauman i jego żona Janina oddali legitymacje partyjne. Bauman zapytał boh., czy nie czuje, że zbankrutowała, ponieważ on tak postrzegał swoją sytuację. Boh. była zawiedziona w swoich oczekiwaniach, jej przynależność do partii stała pod znakiem zapytania. Obrona przed oskarżeniami o rewizjonizm. Dyskurs w obronie protestujących studentów prowadzony był w języku narzuconym przez kierownictwo partyjne. Boh. była rewizjonistką, jeśli zdefiniować to pojęcie jako odrzucenie linii aktualnego kierownictwa partii.
[00:30:10] Do marcowego wybuchu doprowadziło zdjęcie „Dziadów” w reżyserii Kazimierza Dejmka, któremu nie pozwolono zamieścić ogłoszenia o przerwie w wystawianiu przedstawienia. Studenci demonstrujący koło pomnika Mickiewicza zostali zatrzymani i przesłuchiwani, oskarżano ich, podobnie jak spektakl, o działanie na szkodę przyjaźni polsko-radzieckiej. Boh. widziała przedstawienie „Dziadów”, w którym grał Ignacy Gogolewski. Na premierze była z ojcem, w loży siedziała także Maria Dąbrowska. Rozważania nad kwestią interpretacji. Do wiadomości publicznej podano, że z powodu przedstawienia protest złożyła Ambasada Radziecka. Dejmek zaś twierdził, że dostał z Moskwy zaproszenie do wystawienia tam „Dziadów”.
[00:34:05] Z powodu represji nastąpiła stopniowa eskalacja buntu studenckiego – decyzja o zwołaniu wiecu na UW 8 marca, ogłoszenie strajku. 3 marca ogłoszono, że Michnik i Szlajfer zostali relegowani z uczelni przez ministra. Socjologia i Filozofia mieściły się na Krakowskim Przedmieściu przy Traugutta, przez okna obserwowano zgromadzenie studentów. Rektor przyjął delegację studencką, która wysunęła żądania. W pewnym momencie zamknięto bramę, przyjechały autobusy z tzw. aktywem robotniczym – bicie pałkami i aresztowania wychodzących studentów. Zajęcia się nie odbywały, ale spotykano się i dyskutowano – wzburzenie i świadomość prowokacji – pochód studentów pod siedzibę KC PZPR. Na widok milicjantów z pałkami tłum skandował „Gestapo!”. Boh. była przekonana, że studenci mają rację, ale widziała, że brak szans na porozumienie. Odpowiedzią władz była przemoc. [+]
[00:41:30] Na zebraniach partyjnych potępiano profesorów, którzy podżegali studentów. Boh. była na zebraniu organizacji partyjnej, na którym wysunięto wniosek o usunięcie z partii Baumana, który wcześniej oddał legitymację, Marii Hirszowicz i Stefana Morawskiego. Wiedziano o decyzji usunięcia z pracy na UW Kołakowskiego, Baczki, Baumana, Morawskiego, Hirszowicz i Brusa. Boh. wraz z grupą innych pracowników wstrzymała się od głosu. W tym czasie do organizacji partyjnej socjologów i filozofów dołączono pracowników nowo utworzonych nauk politycznych – podziały postaw. Prof. Dobrosielski był w grupie popierającej kierownictwo partii i potępiającej rewizjonistów – pojęcie uchwały o wykluczeniu kolegów. W grupie, która nie głosowała, byli prof. Nina Assorodobraj-Kula, Władysław Krajewski, Witold Morawski – zawieszenie w prawach członków partii.
[00:47:22] W kwietniu [1968] rozwiązano Wydział Filozofii i Socjologii. Studenci mieli ubiegać się o ponowne przyjęcie, pracowników naukowych miano poddać weryfikacji. Boh. zawiadomiono, że umowa o pracę nie zostanie z nią przedłużona. W tym czasie mąż także nie miał pracy – sytuacja życiowa. Zygmunt Bauman postanowił wraz z rodziną wyjechać – młodsze córki zaczęto prześladować w szkole. Aresztowano Leona Sfarda, chłopaka Anny Bauman, studentki pierwszego roku fizyki. Baumanowie wyjechali bez pożegnania. Pojechali samochodem do Austrii i przez jakiś czas byli w obozie przejściowym. Wyjeżdżając oddali polskie paszporty i dano im dokumenty umożliwiające podróż w jedną stronę. [+]
[00:52:00] Wielu przyjaciół boh. zdecydowało się na wyjazd. Boh. po pobycie w USA wiedziała, że nie chce wyjeżdżać z Polski. Rozważała pracę tłumaczki, ale chciała kontynuować pracę na UW. Rektor Rybicki wezwał ją i powiedział, że może anulować wymówienie przez wzgląd na ojca, który go uratował, gdy aresztowano go po wojnie za przynależność do organizacji podziemnej. Ojciec ułaskawił go, a potem zatrudnił w kancelarii prezydenta. Warunek postawiony boh. – świadomość zaangażowania niektórych studentów i znajomych w działania opozycji. Matka angażując się w działania nielegalne zostawiła boh. pod opieką babci. Ciotka Fornalska była przerażona wydarzeniami [marcowymi 1968].
[00:59:00] Boh., Władysława Krajewskiego, wnuka Warskiego, i prof. Assorodobraj-Kulę wezwano na Komisję Kontroli Partyjnej. Prof. Assorodobraj-Kula była przed komisją krótko i została wyrzucona z partii. Krajewski był długo i wyszedł podminowany, mówiąc, że komisja przypomniała jego pochodzenie, przez które nie chciano go wyrzucić z organizacji. Ale Krajewski nie zgadzał się z interwencją Polski w Czechosłowacji, czego nie mogła zaakceptować komisja. Przewodniczący komisji tow. Kiewicz w czasie strajku w fabryce Wedla był sekretarzem komitetu dzielnicowego, w czasie strajku różnił się od aktywu partyjnego, który chciał wyrzucać z pracy strajkujących. Kiewicz powiedział boh., że nie będzie pytana o Czechosłowację i podpowiedział, co ma mówić przed komisją. Jednemu z aktywistów nie podobało się, że boh. nie wyraziła potępienia, ale Kiewicz załagodził sytuację. [+]
[01:04:45] Boh. nie chciała angażować się w politykę – cechy polityków, koszty władzy, osiągane rezultaty. Studia nad rewolucją w Rosji – świadomość kosztów. Postrzeganie swojego udziału w procesie zmian na lepsze – skupienie się na osobach w bliskim otoczeniu. Boh. miała nadzieję, że pozostając w partii będzie mogła pomagać ludziom, co kilka razy miało miejsce. Dzięki jej poręczeniu wypuszczono z aresztu studenta Strzałkowskiego zatrzymanego po wprowadzeniu stanu wojennego. O kumoterstwie w czasach PRL mówiono, że jest ostatnim ludzkim uczuciem na drodze do socjalizmu.
[01:12:30] Krajewski i prof. Assorodobraj nie zostali wyrzuceni z pracy, ale Krajewski na profesurę czekał kilkanaście lat. Podróże zagraniczne zostały wznowione dopiero na początku epoki gierkowskiej.
[01:14:05] Rektor wycofał wymówienie i zawarto z boh. umowę o pracę – aktywność zawodowa do 80 roku życia. Wydział rozwiązano i nastąpiła reorganizacja, przez jakiś czas wydział skupiał filozofię, socjologię, ekonomię, nauki polityczne i dziennikarstwo. Nie była wtedy możliwa rzetelna kontrola przewodów doktorskich. Pojawili się tzw. docenci marcowi, mianowani bez habilitacji. Na nowym wydziale zabrakło wielu utalentowanych osób. Utworzono Instytut Filozofii i Instytut Socjologii, który przeniesiono z Krakowskiego Przedmieścia na ul. Karową do budynku, który wcześniej zajmowała milicja – złe warunki lokalowe. Chodziło o ukaranie wydziału, na którym było wielu aktywistów i buntowników. Nauki polityczne zostały w budynku przy Krakowskim Przedmieściu.
[01:18:35] W marcu 2023 przy okazji kolejnej rocznicy wydarzeń marcowych boh. widziała film „Marzec ’68” i dyskusję po nim. Perypetie głównych bohaterów, gdzie chłopak jest Polakiem a dziewczyna Żydówką przypomniały jej podobne historie z bliskiego otoczenia – reakcja na film. Dyskusja po filmie wstrząsnęła boh. z powodu wniosków sprzecznych z jej odczuciami. Według osób w studio telewizyjnym jedną z przyczyn wydarzeń była walka w kierownictwie partyjnym, która ciągnęła się od października 1956 – tarcia między tzw. grupą natolińską a puławską. Potrzeba dojścia do władzy młodszego pokolenia. Rozważano, do czego dążył Gomułka, Kliszko, Moczar, który chciał uzyskać poparcie środowiska akowskiego. Rola Edwarda Gierka. W rozmowie poruszono także wątek rozbudzania tożsamości narodowej – obchody Milenium i konflikt państwo-kościół. Dyskutanci wyprowadzali manifestacje związane z wystawieniem „Dziadów” z konfliktem tożsamościowym i religijnym.
[01:30:20] Marzec [1968] przyczynił się do opowieści o polskim antysemityzmie, która rozniosła się po świecie – utrata wielu utalentowanych osób. W czasie wyjazdów zawarto wiele fikcyjnych małżeństw, by emigrować z kraju. W dyskusji padło pytanie, czy była to rzeczywiście duża strata dla Polski i czy mamy się za co wstydzić. Dyskutanci odpowiedzieli sobie, że nie – Polacy nie mają powodu do wstydu, ponieważ ci, którzy wyjechali uciekali przed odpowiedzialnością za swoje czyny. Według dyskutantów z Marca wyrosło nowe pokolenie prawdziwych polskich patriotów, którzy po latach doprowadzili do przemian ustrojowych. Dla boh. taka konkluzja była szokująca, choć zgadza się, że w marcu wyrosło pokolenie aktywu, które było potem aktywem Solidarności. Refleksje nad patriotyzmem w wydaniu współczesnej władzy.
[01:34:50] W ocenie boh. wyjazd Zygmunta Baumana był stratą dla polskiej nauki. Gdy odnaleziono rękopis książki z teorii kultury, dyskutowano o niej w PAN. Mówiono, że gdyby ukazała się w swoim czasie, etnologia polska wyglądałaby zupełnie inaczej. Wspomnienie dorobku młodych naukowców, którzy wyjechali z Polski, a teraz są znanymi uczonymi w USA lub Wielkiej Brytanii.
[01:36:45] Boh. w 1967 r. oddała do druku swoją pracę doktorską, w 1968 powiedziano jej, że książka ukaże się, jeśli usunie wskazane nazwiska. Boh. w tej sytuacji wycofała książkę, która nigdy się nie ukazała. Poszczególne rozdziały były drukowane w różnych pismach.
[01:38:25] Podczas jednego z pobytów w Anglii boh. zatrzymała się u Marii Hirszowicz i nawiązała kontakt telefoniczny z Baumanem. Spotkała się z nim w połowie lat 80., gdy była w Oksfordzie na stażu. Jerzy Wiatr miał rodzinę w Anglii i bywając tam widywał się z Baumanem.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.