Lityński Jan cz. 1

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/0346

7 grudnia 2018, Warszawa

2:24

Jan Lityński (ur. 1946, Warszawa, zm. 2021, Pułtusk) opowiada o swoim dzieciństwie i dorastaniu w powojennej Warszawie oraz początkach działalności w opozycji demokratycznej lat 60. Wspomina osoby, które miały decydujący wpyw jego na wrażliwość i sposób myślenia: przyjaciel z lumpenproletariackiej rodziny, koledzy z klasy – dzieci peerelowskich prominentów, niezależnie myśląca elita stołecznej młodzieży, nauczyciel nonkonformista, czołowi aktorzy krytycznej lewicowej myśli społecznej lat 60: Jacek Kuroń, Karol Modzelewski i w końcu Jan Józef Lipski. W czasie nauki w elitarnym liceum im. Gottwalda boh. brał udział w spotkaniach Międzyszkolnego Klubu Dyskusyjnego, założonego przez Adama Michnika, na których czytano wewnątrzpartyjne biuletyny informacyjne, książki zakazane przez cenzurę, zapraszano niezależnie myślących intelektualistów. Te kontakty i zainteresowania rozwinęły się podczas studiów na Wydziale Matematyki i Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego – boh. zaangażował się w działalność w ZMS, a po wyrzuceniu z organizacji – w niezależną aktywność opozycyjną. Wspomina spotkania z najważniejszymi ówczesnymi filozofami, socjologami, ekonomistami, literatami, przedstawicielami posoborowego Kościoła Katolickiego oraz formujące momenty, jak poznanie Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego, organizowanie akcji protestacyjnych w ich obronie, a potem kolejnych: zbierania wśród studentów i pracowników naukowych podpisów pod listem w obronie zagrożonego relegowaniem z UW Adama Michnika, obchodów 10-lecia Października, grupowych „nalotów” na zebrania zetemesowskiego Studenckiego Ośrodka Dyskusyjnego, od których wzięła się nazwa tego środowiska „komandosi”. Relacja ukazuje życie boh. na tle najważniejszych wydarzeń historycznych, których był obserwatorem, a potem aktywnym uczestnikiem: powstania węgierskiego, emigracji gomułkowskiej, Października’56, wojny w Wietnamie i w końcu wydarzeń roku 1968 (protestów studenckich i nagonki antysemickiej). Boh. był jednym z organizatorów akcji protestacyjnych po zdjęciu Dziadów Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka z afisza Teatru Narodowego, a potem zbierania podpisów pod petycją do Sejmu PRL o przywrócenie przedstawienia. Ciekawe są rozważania na temat ewolucji światopoglądu boh.: od marksistowskiej walki klas, dążenia do rewolucji robotniczej do szeroko pojętych praw człowieka i demokracji z wolnością słowa, na co niemały wpływ miał Jan Józef Lipski. Z wypowiedzi widać wyraźnie, jak wysoka była pozycja i wpływ na życie społeczne twórców kultury w tamtych latach – zarówno ich twórczość, jak i postawa w obronie tożsamości, wolności niezależności. Boh. nie ukończył studiów, zaangażował się w walkę o demokratyzację życia w PRL, należał do czołówki studenckich aktywistów stale śledzonych przez tajniaków i coraz częściej zatrzymywanych przez milicję.
więcej...
mniej

[00:00:01] Ur. w Warszawie w styczniu 1946 r., ojciec chory na gruźlicę, zmarł po roku, mama izolowała ich od siebie. Zasymilowania rodzina [żydowska] ojca od pokoleń mieszkała w Warszawie, dziadek był adwokatem, potem sędzią, zmarł w 1949 r. Mama pochodziła ze Lwowa, była przedwojenną komunistką, siedziała w więzieniu. Oboje rodzice spędzili wojnę w ZSRR, poznali się podczas pracy w gazecie frontowej „Wolność”. Ojciec był działaczem Związku Walki Młodych, działał w terenie. Matka nie wyszła ponownie za mąż. Po wojnie w dużym mieszkaniu mieszkało kilka rodzin (m.in. przyszły malarz Marek Oberlander), które stopniowo się wyprowadzały. Po śmierci babci przeprowadzka do mniejszego lokum.
[00:02:25] W 1941 r. mama urodziła córkę, która jako wcześniaczka została w szpitalu w inkubatorze, a gdy 22 czerwca 1941 r . zaczęła się ucieczka ze Lwowa, mama nie zdołała jej zabrać ani potem odnaleźć. Po wojnie mieszkanie przy ul. Marszałkowskiej, przedszkole w domkach fińskich na Jazdowie, szkoła przy ul Polnej w baraku wśród gruzów, potem nowa szkoła przy ul. Mokotowskiej. Wyprowadzka w 1957 r. W szkole przeważały dzieci inteligenckie, sporo Żydów, którzy w 1956-57 r. wyjechali: Tamara [Rogozińska?], Artur Morgenstern, Irena Frenkiel. Koledzy ze szkoły, największy przyjaciel Witold Światowiak z lumpenproletariackiej rodziny, wychowywany przez samotną matkę, zburzył wiarę w Związek Radziecki – dzięki niemu boh. został opozycjonistą. Witek został zadenuncjowany, trafił do poprawczaka, a w 1956 r. po stłumieniu powstania węgierskiego, boh. przyznał mu rację w ocenie ZSRR. [+]
[00:08:22] Październik 1956 r., IV klasa, strach nauczycieli przed pytaniami uczniów, kolega z klasy Krzysztof Pszenicki, nauczycielka Danuta Cichy d.d. Szymanek. W 1957 r. po zamknięciu „Po Prostu” wybuchły bunty studentów. Jurek Kurlandzki popierał te strajki. Rozmowy u Cioci Nusi. Student Marek Lewicki walczył z milicją, zmiana światopoglądu boh., dostrzeganie zła w systemie PRL.
[00:12:43] Informacja o wprowadzeniu religii w niektórych szkołach – połowa klasy odeszła do tych szkół. Poznanie Jerzego Jurkiewicza – „zaraził” boh. matematyką. Boh. był szkolnym prowodyrem, buntował uczniów, chodzili na wagary. Przeniesienie do szkoły nr 14, potem liceum im. Gottwalda przy ul. Nowowiejskiej, nowe środowisko. Wychowawczyni Maria Rudnicka, matka spikerki radiowej [Aliny Rudnickiej], nauczyciel historii Marek, w 8 klasie uczyła Maria Pietkiewicz, wybitna historyczka.
[00:19:24] Liceum im. Gottwalda, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Szkoła „komunizująca”, dzieci prominentów państwowych i partyjnych, np. Antonina „Tośka” Alster (córka wiceministra MSW Antoniego Alstera), Helena Chaber (Łuczywo, córka kierownika cenzury przy KC) i in. Przyjaciele: Józef Blass, Leszek Krupiński. Nauczyciele nie wyróżniali dzieci prominentów, wychowanie w skromności. Dzieci oficerów WP z okolicy, Jadwiga Szerszeń, córka sędziego wojskowego. [+]
[00:23:00] Do ZMS należało kilka osób z klasy, szefową w szkole była Krystyna Bojko. Nauczycielka chemii [Irena] Piekut-Krawczyk była przewodnicząca POP PZPR. Józef Blass miał dużą wiedzę, pasjonowali się sportem. Helena Chaber miała dostęp do wszystkich książek. Józef przynosił do czytania „Biuletyn informacyjny PZPR”. Zygmunt Saloni – zastępca polonistki Eugenii Autuchiewicz (dd. Sasin) – miał duży wpływ na boh., organizował wycieczki rowerowe po Polsce, prowadził do kościołów i muzeów. Boh. był w klasie łacińskiej. W równoległej klasie z niemieckim uczyli się m.in. Michał Kleiber, Marek Borowski, Piotr Ochman, Józef Blass, Wiktor Holsztyński.
[00:28:58] Boh.przyszedł do szkoły z nastawieniem opozycyjnym, krytycznym wobec władzy. W szkole podstawowej zmieniano słowa piosenki: „dzieci polskie czeskie i radzieckie” na „polskie czeskie i węgierskie” – to był gest opozycyjny. Po Październiku 1956 skończyła się indoktrynacja, władzę traktowano z pobłażaniem, jako fasadę, Gomułka budził śmieszność. Zainteresowania sportem, lekką atletyką. Nie czuło się strachu.
[00:32:35] Rozmowy na meczu lekkoatletycznym, poznanie Adama Michnika. Powstanie Miedzyszkolnego Klubu Dyskusyjnego (Klub Raczkujących Rewizjonistów, Klub Poszukiwaczy Sprzeczności), prof. Schaff, zaproszenie księdza Dembowskiego (kapelana warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej). Rozwiązanie klubu.
[00:35:00] Rozpoczęcie studiów na Wydziale Matematyki UW, po 3. roku rezygnacja, aktywna działalność polityczna. Spotkania klubu odbywały się w sali Wydziału Folozofii, inauguracyjny wykład Baczki „Jednostka a historia”. Wykład Baumana.
[00:38:50] Boh. miał tendencję do myślenia religijnego. Michnik był motorem działań całego środowiska. Nauczyciel Przysposobienia Wojskowego Markowski.
[00:42:00] Gomułka wspomniał Adama Michnika w swoim przemówieniu. Wspólny wyjazd „korepetycyjny” boh. i Michnika pod Warszawę, Michnik nie rozumiał nic z matematyki ani fizyki. [+]. [00:43:52] List 34 intelektualistów zainicjowany przez Jana Józefa Lipskiego i Antoniego Słonimskiego w sprawie nadmiernej cenzury i ograniczeń w wydawaniu książek – poinformowało o tym Radio Wolna Europa, reakcja władz, wiec na UW. Narastanie atmosfery konfrontacji z władzą.
[00:46:05] Zatrzymanie Kuronia i Modzelewskiego na 48 godzin za „pisanie manifestu opozycyjnego”. Adam Michnik był sąsiadem boh. Sumienne studiowanie matematyki. Asystent Marek Kordos, znajomy Kuronia, został aresztowany na kilka miesięcy – ciężka atmosfera polityczna, zatrzymany na krótko Stanisław Gomułka.
[00:49:20] Zakładanie kółek dyskusysjnych (Robert Mroziewicz). Zainteresowanie ekonomią, ksiązki paryskiej „Kultury”, teksty Leszka Kołakowskiego „Śmierć bogów” i „Czym jest socjalizm?”, przedruk wystąpienia Grotowskiego. Literatura łagrowa – Michnik kradł nielegalne książki z domów swoich kolegów, synów prominentów (np. „Inny świat” Herlinga-Grudzińskiego), spotkania w prywatnych mieszkaniach.
[00:51:48] Aresztowanie Kuronia i Modzelewskiego w marcu 1965 za „List otwarty do partii”. Boh. wstąpił do Związku Młodzieży Socjalistycznej. Aresztowanie Michnika. Działacze ZMS byli zaufaną kuźnią kadr dla PZPR i aparatu bezpieczeństwa SB, po roku większość wyrzucono z ZMS.
[00:54:30] Wyroki: Kuroń 3 lata więzienia, Modzelewski 3,5 roku. Komisja dyscyplinarna na UW: oskarżeni m.in. Adam Michnik, Seweryn Blumsztajn, Eugeniusz Chyla, Maciej Czechowski. Na czele komisji stał Andrzej Murzynowski. Oskarżeni mieli obrońców, m.in. prof. Witold Kula, Zygmunt Bauman, Maria Osowska. Otwarte obrady odbyły się w Auditorium Maximum.
[00:57:03] Obrady komisji miały charakter procesu sądowego. Michnik został zawieszony na rok. Następny proces odbył się na innych warunkach. W październiku 1966 boh. studiował wnikliwie przebieg wydarzeń Października 1956, m.in. czytając „Po Prostu” - uważał, że zmarnowano idee października. Rewolucyjny Związek Młodzieży, „lewica październikowa” (Kuroń, Grotowski, Modzelewski). Najbliżsi koledzy, działacze tworzacej się opozycji: Barbara Toruńczyk, Andrzej Duracz, Irena Grudzińska, Jan Gross, Jan Kofman, Robert Mroziewicz, Maciej Czechowski, Eugeniusz Chyla, Karol Modzelewski, Seweryn Blumsztajn, Witold [Wiktor] Nagórski.
[01:02:50] Przewrót w ZMS: Karol Modzelewski w 1963 r wygrał wybory do ZMS, Marek Żelazkiewicz był walterowcem pod wpływem Modzelewskiego. Zażądano od szefów ZMS potępienia „Listu 34”, odmówili, zarząd ZMS komisarycznie rozwiązano. Trzon opozycji stanowili dawni walterowcy (Kuroń, Aleksander Perski) oraz osoby z kręgu Modzelewskiego (Czechowski, Chyla, Anatol Lawina).
[01:05:35] W 10 rocznicę Października ’56 pesymistyczne wystąpienie Kołakowskiego i Pomiana na wydziale historii pt. „Rozwój kultury polskiej w ostatnim 10-leciu”. Usunięcie ich z PZPR, w odwecie wystąpili z PZPR Woroszylski, Bocheński, Konwicki, Brandys. Uczestnicy spotkania odpowiadali przed komisją dyscyplinarną, Michnika znów zawieszono pod zarzutem obrazy dziekana Henryka Samsonowicza. Protest studentów w obronie Michnika – list protestacyjny podpisało ponad 1000 studentów UW i ponad 100 pracowników naukowych (na Wydziale Matematyki zbierali Włodzimierz Holsztyński, Włodzimierz Kuperberg, Janusz Onyszkiewicz, na Socjologii Jakub Karpiński i Jacek Tarkowski, podpisał Stefan Nowak). Usunięcie boh. z ZMS.
[01:10:40] Poznanie Jana Józefa Lipskiego, sceptycznego wobec postulatów radykałów marksizmu, zmiana spojrzenia na bardziej dojrzałe. Geneza nazwy „komandosi”: zmasowane wizyty (desanty) na zebraniach SOD (Studenckie Ośrodki Dyskusyjne). W 1976 r. prelegentem był Namiotkiewicz, sekretarz sekretarza Gomułki. Bonawentura Chojnacki przezwany „Bonagentura”, opiekun ZMS Andrzej Jezierski, sekretarz POP PZPR.
[01:16:55] Zdaniem boh. nazwę „komandosi” wymyślił Józef Dajczgewand. Druga grupa komandosów [grupa Nowe Formy]: Jaga Dzięgiel, Maciej Czechowski, Tersa Bogucka, Wiktor Górecki. Wzrost popularności „komandosów” na UW, dołączenie Ireny Lasoty. Główne wydziały z „komandosami”: Matematyczno-Fizyczny, Socjologia i Filozofia, Ekonomia, Historia.
[01:20:24] „Komandosom” zależało, żeby zachęcić studentów do działania, reagowania. Zebranie w akademiku na Kickiego „rozwalone” przez komandosów [30 marca 1966], prelegantami byli: Koźniewski, Kisielewski, Załuski, Szacki. Książka Załuskiego „7 polskich grzechów głównych”. Sztuka Mrożka o Ordonie „Śmierć porucznika”. Polska szkoła filmowa, zakwestionowanie „bohaterszczyzny” i nacjonalizmu. Na zebraniu w akademiku Szacki i Kisielewski stworzyli sojusz, porażka Koźniewskiego i Załuskiego (uważanego za głównego narodowo-komunistycznego ideologa Moczara i ZBoWiD-u).
[01:26:10] Inne spotkanie na Kickiego z Bratkowskim po opublikowaniu w „Kulturze” „Listu do dwudziestoletnich”. „Kultura” uchodziła za pismo moczarowców. „Komandosi” chodzili na spotkania bardzo dobrze przygotowani, ZMS-owcy byli nieukami, to oni w 1968 r. bili studentów. Warunkowe zwolnienie Jacka Kuronia w maju 1967 r. – poznanie z boh. i jego dziewczyną Teresą Bogucką. Kuroń i Modzelewski [KiM] stali się naturalnymi liderami „komandosów”, Kuroń chciał działać, Modzelewski był sceptyczny.
[01:29:17] Atmosfera narastającego „nacjokomunizmu”, po wojnie sześciodniowej [5-10 czerwca 1967] w Izraelu przemówienie Gomułki potępiajace „piątą kolumnę”, początek nagonki antysemickiej i nacjonalizmu w Polsce. Atak na polską szkołę filmową, Mrożka, autorów Encyklopedii Powszechnej za hasło „Obozy koncentracyjne hitlerowskie”. Myślenie klasowe, marksistowskie KiM – że jedynie nierówność klas jest problemem wymagajacym walki – nie sprawdziło się, dostrzeżono poważny problem narodowy.
[01:32:00] 1965 r., „List biskupów polski do biskupów niemieckich” z apelem o pojednanie („wybaczamy i prosimy o wybaczenie”) – pierwsza po wojnie próba normalizacji stosunków z Niemcami. Punkt przełomowy w kształtowaniu myślenia boh. – na spotkaniu z prof. Rybickim, rektorem UW – odejście od myślenia klasowego, marksistowskiego. Czytanie Marksa. W Liście KiM piszą, że władza nie jest „wypaczonym socjalizmem”, tylko w ogóle nie jest „robotnicza”. Władza sama w sobie jest klasą, która się obraca przeciw robotnikom, więc system wymaga obalenia.
[01:36:18] Od pewnego momentu boh. zaczął się dystansować do „demokracji robotniczej” i władzy „rad robotniczych”, chodziło o walkę o demokrację jako taką. KiM nie dostrzegali problemu narodowego. Wpływ Jana Józefa Lipskiego, paryskiej „Kultury”, Miłosza. Społeczna własność środków produkcji była niekwestionowana. Utopijnośc tez KiM.
[01:42:27] Demokracja i wolność słowa – główne cele walki. Kuplet Jacka Tarkowskiego „Warszawski pakt bez wojska”. W Marcu 1968 okrzyk „prasa kłamie” był też wołaniem o prawdę w życiu publicznym. Spotkania na salonach politycznych, organizowanych zamiast przyjęć urodzinowych: pierwsze u Jadwigi Staniszkis nt. kwestii narodowej. Ostatni był 3 marca 1968 r. z okazji urodzin Kuronia, w mieszkaniu jego sąsiadki Wandy Marchlewskiej-Szymanko (ze względu na podsłuch) nt. demokracji robotniczej. Trudna dyskusja z Kuroniem – moralne argumenty.
[01:46:52] Akcja ulotkowa na Uniwersytecie Warszawskim, ulotka autorstwa Modzelewskiego „Węgry-Wietnam jedna walka” (w urodziny Adama Michnika). Grupa asystentów UW sympatyzujących ze studentami: Aleksander „Alik” Smolar, Andrzej Mencwel, Jadwiga Staniszkis, asystent Kołakowskiego Suszko. Zaangażowanie Jana Grossa. Konflikt z Michnikiem, napięcie między studentami z Warszawy i z akademików.
[01:51:00] Spotkanie w Kampinosie, napięcia ambicjonalne. W styczniu 1968 r. klub studencki „Hybrydy”, gdzie występowali Wojciech Młynarski, Jonasz Kofta, Jan Pietrzak (wówczas członek PZPR). Występy Ewy Demarczyk, odwoływanie się do mitu AK, wpływ kultury na studentów. Badania Hanny Świdy-Zięby, wg których młodzież była bezideowa, dążenie do awansu, małej stabilizacji – w marcu 1968 r. to się zmieniło.
[01:54:12] Małgorzata Dziewulska powiedziała Kuroniowi o zakazie wystawiania „Dziadów” [w Teatrze Narodowym]. Podjęcie decyzji o proteście – zmiana myślenia z marksizmu-komunizmu na sprawy narodowe. Michnik nie angażował się, bo był zawieszony w prawach studenckich.
[01:57:19] 30 stycznia [1968] protest „komandosów” pod Teatrem Narodowym. Wzięli udział Andrzej Seweryn, Małgorzata Dziewulska i Ryszard Peryt, mieli transparent „Żądamy dalszych przedstawień »Dziadów«”, wdarcie się do teatru, okrzyki „Niepodległość bez cenzury”.
[01:59:00] Rozważania nt. tego, czy zdjęcie sztuki z afisza było prowokacją władzy. Modzelewski studził nastroje do momentu, kiedy wyrzucono z uczelni Michnika i Szlajfera. Rozwinięcie transparentu wykonanego przez Dziewulską, Peryta i Seweryna połączono ze złożeniem kwiatów (Dajczgewand i Lityński) pod pomnikiem Mickiewicza, samorodny pochód do Świętokrzyskiej, ataki ubeków, zatrzymania kilkudziesięciu osób na 24 h, kolegia za zakłócanie spokoju, grzywny (1,5-2,5 tys zł).
[02:03:40] Zeznania na komendzie – taktyka zaprzeczania – trening przed późniejszymi zatrzymaniami i przesłuchaniami w więzieniu.
[02:04:11] Rozmowa Michnika i Szlajfera z Marguerite’em – za karę wyrzucono ich z UW. Spotkanie u Ireny Grudzińskiej, zbiórka podpisów w obronie Michnika i Szlajfera. Teoria Modzelewskiego nt. „kordonu sanitarnego” na uniwersytecie. Kuroń mawiał, że aby móc robić, co robią, „trzeba sobie tyłek przymierzyć do ławy oskarżonych”.
[02:07:05] Michnik nie wierzył w represje – decyzja o zbieraniu podpisów. Zebrano ponad 3 tys. podpisów na innych uczelniach (Politechnika Warszawska, uczelnie we Wrocławiu). Codzienne spotkania w „Harendzie” albo hotelu Bristol. Wszyscy aktywiści mieli ścisłą obstawę. Wyjazd do Szczyrku, oglądanie Igrzysk Olimpijskich w Grenoble.
[02:09:22] Początek akcji ulotkowej, zaangażowany Jakub Karpiński, „cudowne dziecko polskiej socjologii”, napisał tekst na ulotki. Decyzja o wiecu, wiadomość o bezprawnym, bez komisji dyscyplinarnej, usunięciu Michnika i Szlajfera. To była decyzja ministra oświaty i szkolnictwa wyższego [Henryka] Jabłońskiego. Marguerite był korespondentem „Le Monde”. Zaplanowano wiec na 8 marca, poprzedzony „walką ulotkową” z ubeckimi ulotkami antysemickimi. Tekst Karpińskiego z ulotki kończył się wezwaniem do władzy: „Antysemici, wydaje się wam, że jesteście głośni, a wy jesteście naprawdę cisi”. To określenie było wyraźnym nawiązaniem do tytułu opery Janusza Szpotańskiego „Cisi i gęgacze”.
[02:14:23] Wiktor Osiatyński był na V roku prawa, starcie z zetemepowcem, gdy podpisywał protest. Podpisy złożone w Sejmie (Irena Lasota?). [+]
[02:16:08] Boh. nie dotarł na wiec 8 marca, poszedł z Sewerynem [Blumsztajnem] do kina Moskwa (Wisła?). Obawa przed ubekami, aresztowanie z Blumsztajnem na 48 h (oraz Jackiem Poprzeczko i Henrykiem Szlajferem), wiadomości o wiecu napływały do aresztu. Wyjście z aresztu następnego dnia, spotkanie z Markiem Lewickim, być może nasłanym przez UB. Po 3 dniach aresztowanie boh., ciężka noc „na dołku bez papierosów”, więzienie na Mokotowie.
[02:19:29] Znajomość z Janem Józefem Lipskim, który początkowo sprawiał wrażenie fajtłapy. Został mentorem boh., odtrutką na doktrynerstwo. Uczestniczył w życiu kręgu komandosów. Latem 1967 r. na spotkaniu u Anieli Steinsbergowej wszedł w spór z Kuroniem („argumenty z rozporka”). Dzięki niemu demokracja i wolność słowa stały się głównymi celami walki boh. KiM przewidzieli bunt robotników (Grudzień ’70), ale po wyjściu z więzienia przestali być marksistami – Modzelewski poświęcił sie pracy naukowej, Kuroń podjął drogę „odwrotną niż Marks”: od wielkich projektów chciał dojść do człowieka.
więcej...
mniej

Lang Krzysztof

Instytut Pileckiego

Film