Lewandowska Marianna
Marianna Lewandowska z d. Adach (ur. 1929, Ruda k. Wielunia, zm. 2019, Gwiazdowo) – jej rodzice byli robotnikami sezonowymi, często wyjeżdżającymi do Niemiec do pracy. We wrześniu 1939 r. cała rodzina uciekała w stronę Warszawy, po dotarciu do zbombardowanego Sulejowa zawrócili do domu. Od 1940 r. pani Marianna pracowała u rodziny osadników niemieckich, co uchroniło ją od wywózki na roboty do Niemiec. Przez pół roku pracowała przy kopaniu okopów i umocnień. W styczniu 1945 uciekła i przez zamarzniętą Wartę wróciła do domu, gdzie doczekała wkroczenia Armii Radzieckiej. W 1946 roku w transporcie osadników dotarła wraz z rodziną do Sławna. W pobliskiej wsi Gwiazdowo objęli gospodarstwo poniemieckie, w którym mieszkała całe życie. Zmarła 17 sierpnia 2019 r.
więcej...
mniej
[00:00:11] Ur. we wsi Ruda, pow. Wieluń. do wojny skończyła 3. klasę szkoły podstawowej. W wieku 11 lat zaczęła pracować w gospodarstwie Niemców, żywność jako zapłata, samodzielne robienie kaszy, pieczenie chleba. Choroba oczu, wyjazdy do lekarza.
[00:03:04] Powołanie do pracy z Arbeitsamtu, w wieku 15 lat przez pół roku pracowała przy kopaniu okopów. Przed wojną rodzice pracowali zimą u ogrodnika (zarobek 80 groszy dziennie), latem wyjeżdżali do pracy do Niemiec. Zabranie ojca na roboty przymusowe w 1940 r.
[00:05:23] Początek wojny, „niebo było czarne od dymu”, bombardowanie Wielunia. Ludzie uciekający z tobołkami przygotowanymi zawczasu.
[00:08:06] Droga furmanką z sąsiadem do wioski Kruki. Niegościnni ludzie po drodze do Warszawy. Niemiecki ostrzał kolumny uciekających cywilów oraz polskich żołnierzy, z wioski boh. zastrzelono 9 osób. Dojazd do Sulejowa, silne bombardowanie, opis przejazdu przez miasto. [++] Wojsko polskie w lesie.
[00:13:31] Dojazd do Jabłonowa, odpoczynek na rzeką. Zastrzelenie na łące polskiego żołnierza jadącego na koniu. [+] Pertraktacje matki z Niemcami.
[00:14:45] Droga do Bełchatowa, rewidowanie mężczyzn po drodze, wozy zamaskowane gałęziami tarniny („torki”). Mama rozdawała jabłka polskim jeńcom. Decyzja o powrocie do domu.
[00:16:55] Opis zbombardowanego Wielunia. Utworzenie getta. Handlowanie ciotki z Żydami, zakup krowy. Budowa szubienicy w getcie, powieszenie pięciu Żydów przez współziomków, opis egzekucji. Wywózki Żydów z Wielunia. [+]
[00:19:55] Powrót ojca z Berlina, bieda powojenna. Boh. zaczęła pracę „w PGR-ze”. Wyjazd matki do Oleśnicy w poszukiwaniu lepszego gospodarstwa. Masowe powroty Polaków z Niemiec po wojnie. Zapisy na wyjazd na Ziemie Odzyskane, droga wagonem towarowym z kozami, kurami, krową, koniem – dwa tygodnie. W Białogardzie Polacy ograli Rosjan w karty. [+]
[00:24:43] Przyjazd do Sławna, poszukiwanie i zasiedlanie domów przez sąsiadów. Trudy pracy na roli. Pobyt Rosjan – kradzieże i szabrowanie, handel wymienny za samogon z ziemniaków. Przejazd wojsk radzieckich – psie zaprzęgi – szosą „przez dwa tygodnie”.
[00:28:23] Opis gospodarstwa przed wojną – 10 zagonów, zboże, ziemniaki, dwie świnie – jedna na ubój, druga na handel. Dorabianie w Rzeszy Niemieckiej. Kupowanie „na zeszyt”, drożyzna, wydzielanie żywności [+]. Wykradanie ziemniaków z kopców. Polewka z ziemniakami – zupa gotowana na zsiadłym mleku lub serwatce. Jajka – rarytas. Wioska Ruda, powiat Wieluń.
[00:33:56] Rodzice przed wojną pracowali w prężnym gospodarstwie ogrodnika Marczewskiego (drzewa owocowe, truskawki, rabarbar). Podkradanie i jedzenie kwiatów akacji. Przedwojenne ceny: buty 8 zł, bułka 5 zł, cukierek owocowy – 1 grosz.
[00:36:48] Łapanki i wywózki do Niemiec na roboty, akcja wysiedleńcza w Kraju Warty , osiedlanie się Niemców (ze wschodu) w polskich gospodarstwach. Likwidacja krzyży we wsiach – planowa germanizacja Kraju Warty. [+]
[00:41:27] Opis początku wojny, poranek 1 września 1939, nasłuchiwanie radia, bombardowanie, niedowierzanie, ucieczka ludności z Wielunia. 12 września powrót do domu przez Wieluń.
[00:44:48] Wieluń po bombardowaniu. Wejście do getta od ul. Turowskiej. W czasie wojny mieszkało w Wieluniu wielu Niemców, nieobecność Żydów i partyzantów. Handel w getcie. Ciotka [Wanda Mielczarek z d. Walczak] była folksdojczką. Jej mąż, brat matki, Marek Mielczarek walczył w wojsku polskim, potem niemieckim, po zranieniu oddelegowany do pilnowania brytyjskich jeńców. Wypuścił ich wszystkich i przedostał się do Anglii, walczył w Polskich Siłach Zbrojnych w Wielkiej Brytanii. Wielokrotnie odznaczony, wrócił do żony, która już zdążyła założyć nową rodzinę.[+]
[00:51:05] Handlowanie ciotki z Żydami z getta (kapy na łóżko), pomoc boh., wyleczenie gruźlicy kozim mlekiem. Mama zatrudniona przez Niemców do sprzątania i opalania szkoły.
[00:52:55] Pokazowa egzekucja w getcie w Wieluniu: powieszenie Żydów przez Żydów za zakup krowy. Budowa szubienicy na rynku w centrum miasta. Okradzenie Żyda przez boh. – dwa guziki. [++] Wszyscy młodzi ludzie z Wielunia i okolic wywiezieni na roboty. W Kraju Warty nikt nie ukrywał Żydów.
[00:16:32] Rozstrzelanie Polaka za odgrażanie się niemieckiej wdowie. Aresztowanie [przyszłego] męża boh., uciekł z transportu do Łodzi i przedostał się do Rzeszy, gdzie jego brat pracował u bauera, przetrwał do końca wojny pod zmienionym nazwiskiem Radzikowski.
[00:59:57] Boh. pracowała u Niemca z Ukrainy o nazwisku Dulder, miał 4 córki (Elza, Zelma, Hedwig, Anna) i 3 synów, pomoc rodzinie boh. (jedzenie), jego żona studiowała Biblię. Msze w Rudzie odprawiane przez całą wojnę – przepustki dla wiernych z okolicy. Przeszukania i rewizje, zdobywanie żywności - przenoszenie zabitej kury przez matkę [+]. Kartki, reglamentacja żywności, życie podczas kopania okopów.
[01:07:10] Po pół roku kopania okopów ucieczka całej załogi przed wywózką na zachód – ok. 600 osób z okolic Wielunia – przeprawa przez zamarzniętą Wartę, powrót do domu. Piosenka o kopaniu okopów, strażnicy Ukraińcy. [+]
[01:13:30] Wybuch niemieckiej rakiety V1 – czerwone niebo, zebrano na polu „cztery przyczepy” fragmentów po wybuchu. Olbrzymi lej „wielkości kościoła” po drugim wybuchu. Poszukiwanie matki [18 stycznia 1945], wywiezionej z Dulderami, ukryła się na skraju wsi.
[01:17:32] Walki Rosjan z Niemcami. Reglamentowanie odzieży i obuwia. Zastrzelenie koleżanki przez Niemców. Masakra jeńców niemieckich rozjechanych przez radzieckie czołgi. Masowe bezimienne mogiły niemieckie w okopach przy drodze Ruda-Nowy Świat. Rozstrzelanie niemieckiego żołnierza na oczach boh., spalenie trzech Niemców na strychu domu. [+]
[01:24:34] Unikanie Rosjan, wystrzeliwali kury. Rosjanin przychodził w konkury do boh., która chowała się przed nim pod łóżkiem. [+] Dulderowie wyjechali do Niemiec, ślad po nich zaginął.
[01:27:30] Coroczne powroty Niemców po wojnie do Sławna, przysyłali paczki z wdzięczności za dobre przyjęcie, nagłe zerwanie stosunków. [+] Traktowanie wysiedlanych Niemców pod koniec wojny (rodzina Groschke).
[01:33:05] Przyjazd z rodzicami i siostrą do Sławna. Początkowo zamieszkanie z Niemcami, wspólne przyrządzanie posiłków i pieczenie chleba (18 chlebów dziennie). Śniadanie: chleb, czarna kawa, syrop z buraków do smarowania chleba. Dzielenie się jedzeniem: Niemcy z Polakami.
[00:36:12] Początki osadnictwa w Sławnie, nieufność. Dobytek niemiecki zakopany w oborze. Stopniowe wysiedlenia Niemców. Policjant Miśker. Coroczne przyjazdy Niemców w III RP. [+]
[01:42:25] Polacy szabrownicy po wojnie. Przyjazd we wrześniu, śmierć konia, wojsko polskie we wsi rozdawało mleko mieszkańcom. Utuczenie świni, zamiana na krowę.
[01:45:02] Zastrzelenie przez Niemców żołnierza polskiego i jego konia w we wrześniu 1939 r., wozy ukryte w krzakach tarniny („torki”).
[01:47:38] Dostatnie życie przed wojną, rodzice pracując w Niemczech uzbierali 700 zł, dobra krowa kosztowała wtedy 100 zł. Bombardowanie Sulejowa, krzyki i płacz ludzi „panie, ratuj”, droga przez ogień i dym. Szpieg ubrany na biało przed wojną. Nowoczesna droga zbudowana przez Niemców, wysadzana drzewami, zniszczonymi po wojnie.
[01:54:00] W czasie okupacji mama pracowała jako sprzątaczka i palaczka w rudzkiej szkole, ojciec spędził okupację w Berlinie, pracował na kolei. Zakaz edukacji w Rudzie. Obróbka tabaki, wysyłanie ojcu, bieda w obozie – zjadanie obierek ziemniaczanych. Ojciec wrócił z robót w 1945 r., okradziony przez Rosjan.
[00:56:10] Rosjanin zabrał ojcu buty w drodze do Oleśnicy. Kradzież zegarka. Rozstrzelanie Niemki w lesie przez Rosjan. „Uciecha” z powrotu ojca z Berlina i siostry Genowefy z Magdeburga. Skąpe opowieści ojca z Berlina.
[02:00:15] Majątek poniemiecki i pożydowski w Wieluniu. Sąsiedzi pozostali we wsi. Siostra Genowefa wysłana do Magdeburga. Siostra Elżbieta pracowała w folwarku niedaleko domu. Boh. nosiła jej posiłki, spotkanie ukrywających się „Ukrainek”. Narzędzia ręczne do pracy w polu (kosiarze).
[02:06:40] Garstka starych ludzi we wsi. Podczas pierwszej wyprawy do Oleśnicy majątku rodziny pilnowała babcia. Naciski mamy na zmianę gospodarstwa i miejsca zamieszkania. Samodzielne wyjazdy boh. do lekarza w Ostrowie Wlkp., pomoc ojca: ubezpieczenie boh. w Berlinie, refundacja kosztów biletów do lekarza. Brak nadziei na wyleczenie oczu, poprawa po okładach z roztworu tabletek „Gift”. [+]
[02:12:15] Brak zainteresowania powstaniem warszawskim. Koniec wojny w Rudzie w 1945 r. – „wszędzie pełno Ruskich”, kradli kury, w domu zajęli łóżka, spanie na siedząco. Skarga na namolnego Rosjanina, za karę musiał spać w samochodzie.
[02:15:22] Bezpieczna droga (przez Kępno, Białogard, Stargard) na Ziemie Odzyskane, nocowanie w PUR-ze (Państwowy Urząd Repatriacyjny) w Sławnie, poszukiwanie domów. Szabrownicy, osiedleńcy ze wschodu. Większość osiedlonych pochodziła z okolic Wielunia, zgodne współżycie, gra w karty. [+]
[02:18:36] Praca w gospodarstwie, przędzenie wełny i dzierganie na drutach, szycie ubrań dla dzieci. 12,5 hektarów ziemi do obrabiania, rodzice niedługo zmarli. Zakup ciągnika i podstawowych maszyn rolniczych. Wieś już była zelektryfikowana, maszyny elektryczne w gospodarstwie, ograniczane dostawy prądu. [+]
[02:23:44] Uboga sąsiadka karmiąca dzieci wróblami. Getto w Wieluniu w parku koło bożnicy. Odwiedzanie rodziny biednego szewca powieszonego za karę. Egzekucję pięciu Żydów nadzorowali z boku Niemcy. „Żydzi Żydów powiesili”. [++]
[00:29:10] Praca mamy przez całą okupację. Częste łapanki na roboty. Sąsiedzi Ukraińcy w Sławnie, poszukiwanie i zajmowanie gospodarstw w Sławnie i okolicy.
[02:33:43] Pierwszy wyjazd boh. nad morze – wakacje z dziećmi w Darłówku. Odwiedziny u córki w Gdyni. Przed wojną w Rudzie stacjonowało wojsko polskie, dzieci czyściły czołgi w zamian za przejażdżki czołgiem. Obozowiska żołnierzy, apele, modlitwy.
więcej...
mniej