Marianna Lewandowska z d. Adach (ur. 1929, Ruda k. Wielunia, zm. 2019, Gwiazdowo) – jej rodzice byli robotnikami sezonowymi, często wyjeżdżającymi do Niemiec do pracy. We wrześniu 1939 r. cała rodzina uciekała w stronę Warszawy, po dotarciu do zbombardowanego Sulejowa zawrócili do domu. Od 1940 r. pani Marianna pracowała u rodziny osadników niemieckich, co uchroniło ją od wywózki na roboty do Niemiec. Przez pół roku pracowała przy kopaniu okopów i umocnień. W styczniu 1945 uciekła i przez zamarzniętą Wartę wróciła do domu, gdzie doczekała wkroczenia Armii Radzieckiej. W 1946 roku w transporcie osadników dotarła wraz z rodziną do Sławna. W pobliskiej wsi Gwiazdowo objęli gospodarstwo poniemieckie, w którym mieszkała całe życie. Zmarła 17 sierpnia 2019 r.
[00:00:11] Ur. we wsi Ruda, pow. Wieluń. do wojny skończyła 3. klasę szkoły podstawowej. W wieku 11 lat zaczęła pracować w gospodarstwie Niemców, żywność jako zapłata, samodzielne robienie kaszy, pieczenie chleba. Choroba oczu, wyjazdy do lekarza.
[00:03:04] Powołanie do pracy z Arbeitsamtu, w wieku 15 lat przez pół roku pracowała przy kopaniu okopów. Przed wojną rodzice pracowali zimą u ogrodnika (zarobek 80 groszy dziennie), latem wyjeżdżali do pracy do Niemiec. Zabranie ojca na roboty przymusowe w 1940 r.
[00:05:23] Początek wojny, „niebo było czarne od dymu”, bombardowanie Wielunia. Ludzie uciekający z tobołkami przygotowanymi zawczasu.
[00:08:06] Droga furmanką z sąsiadem do wioski Kruki. Niegościnni ludzie po drodze do Warszawy. Niemiecki ostrzał kolumny uciekających cywilów oraz polskich żołnierzy, z wioski boh. zastrzelono 9 osób. Dojazd do Sulejowa, silne bombardowanie, opis przejazdu przez miasto. [++] Wojsko polskie w lesie.
[00:13:31] Dojazd do Jabłonowa, odpoczynek na rzeką. Zastrzelenie na łące polskiego żołnierza jadącego na koniu. [+] Pertraktacje matki z Niemcami.
[00:14:45] Droga do Bełchatowa, rewidowanie mężczyzn po drodze, wozy zamaskowane gałęziami tarniny („torki”). Mama rozdawała jabłka polskim jeńcom. Decyzja o powrocie do domu.
[00:16:55] Opis zbombardowanego Wielunia. Utworzenie getta. Handlowanie ciotki z Żydami, zakup krowy. Budowa szubienicy w getcie, powieszenie pięciu Żydów przez współziomków, opis egzekucji. Wywózki Żydów z Wielunia. [+]
[00:19:55] Powrót ojca z Berlina, bieda powojenna. Boh. zaczęła pracę „w PGR-ze”. Wyjazd matki do Oleśnicy w poszukiwaniu lepszego gospodarstwa. Masowe powroty Polaków z Niemiec po wojnie. Zapisy na wyjazd na Ziemie Odzyskane, droga wagonem towarowym z kozami, kurami, krową, koniem – dwa tygodnie. W Białogardzie Polacy ograli Rosjan w karty. [+]
[00:24:43] Przyjazd do Sławna, poszukiwanie i zasiedlanie domów przez sąsiadów. Trudy pracy na roli. Pobyt Rosjan – kradzieże i szabrowanie, handel wymienny za samogon z ziemniaków. Przejazd wojsk radzieckich – psie zaprzęgi – szosą „przez dwa tygodnie”.
[00:28:23] Opis gospodarstwa przed wojną – 10 zagonów, zboże, ziemniaki, dwie świnie – jedna na ubój, druga na handel. Dorabianie w Rzeszy Niemieckiej. Kupowanie „na zeszyt”, drożyzna, wydzielanie żywności [+]. Wykradanie ziemniaków z kopców. Polewka z ziemniakami – zupa gotowana na zsiadłym mleku lub serwatce. Jajka – rarytas. Wioska Ruda, powiat Wieluń.
[00:33:56] Rodzice przed wojną pracowali w prężnym gospodarstwie ogrodnika Marczewskiego (drzewa owocowe, truskawki, rabarbar). Podkradanie i jedzenie kwiatów akacji. Przedwojenne ceny: buty 8 zł, bułka 5 zł, cukierek owocowy – 1 grosz.
[00:36:48] Łapanki i wywózki do Niemiec na roboty, akcja wysiedleńcza w Kraju Warty , osiedlanie się Niemców (ze wschodu) w polskich gospodarstwach. Likwidacja krzyży we wsiach – planowa germanizacja Kraju Warty. [+]
[00:41:27] Opis początku wojny, poranek 1 września 1939, nasłuchiwanie radia, bombardowanie, niedowierzanie, ucieczka ludności z Wielunia. 12 września powrót do domu przez Wieluń.
[00:44:48] Wieluń po bombardowaniu. Wejście do getta od ul. Turowskiej. W czasie wojny mieszkało w Wieluniu wielu Niemców, nieobecność Żydów i partyzantów. Handel w getcie. Ciotka [Wanda Mielczarek z d. Walczak] była folksdojczką. Jej mąż, brat matki, Marek Mielczarek walczył w wojsku polskim, potem niemieckim, po zranieniu oddelegowany do pilnowania brytyjskich jeńców. Wypuścił ich wszystkich i przedostał się do Anglii, walczył w Polskich Siłach Zbrojnych w Wielkiej Brytanii. Wielokrotnie odznaczony, wrócił do żony, która już zdążyła założyć nową rodzinę.[+]
[00:51:05] Handlowanie ciotki z Żydami z getta (kapy na łóżko), pomoc boh., wyleczenie gruźlicy kozim mlekiem. Mama zatrudniona przez Niemców do sprzątania i opalania szkoły.
[00:52:55] Pokazowa egzekucja w getcie w Wieluniu: powieszenie Żydów przez Żydów za zakup krowy. Budowa szubienicy na rynku w centrum miasta. Okradzenie Żyda przez boh. – dwa guziki. [++] Wszyscy młodzi ludzie z Wielunia i okolic wywiezieni na roboty. W Kraju Warty nikt nie ukrywał Żydów.
[00:16:32] Rozstrzelanie Polaka za odgrażanie się niemieckiej wdowie. Aresztowanie [przyszłego] męża boh., uciekł z transportu do Łodzi i przedostał się do Rzeszy, gdzie jego brat pracował u bauera, przetrwał do końca wojny pod zmienionym nazwiskiem Radzikowski.
[00:59:57] Boh. pracowała u Niemca z Ukrainy o nazwisku Dulder, miał 4 córki (Elza, Zelma, Hedwig, Anna) i 3 synów, pomoc rodzinie boh. (jedzenie), jego żona studiowała Biblię. Msze w Rudzie odprawiane przez całą wojnę – przepustki dla wiernych z okolicy. Przeszukania i rewizje, zdobywanie żywności - przenoszenie zabitej kury przez matkę [+]. Kartki, reglamentacja żywności, życie podczas kopania okopów.
[01:07:10] Po pół roku kopania okopów ucieczka całej załogi przed wywózką na zachód – ok. 600 osób z okolic Wielunia – przeprawa przez zamarzniętą Wartę, powrót do domu. Piosenka o kopaniu okopów, strażnicy Ukraińcy. [+]
[01:13:30] Wybuch niemieckiej rakiety V1 – czerwone niebo, zebrano na polu „cztery przyczepy” fragmentów po wybuchu. Olbrzymi lej „wielkości kościoła” po drugim wybuchu. Poszukiwanie matki [18 stycznia 1945], wywiezionej z Dulderami, ukryła się na skraju wsi.
[01:17:32] Walki Rosjan z Niemcami. Reglamentowanie odzieży i obuwia. Zastrzelenie koleżanki przez Niemców. Masakra jeńców niemieckich rozjechanych przez radzieckie czołgi. Masowe bezimienne mogiły niemieckie w okopach przy drodze Ruda-Nowy Świat. Rozstrzelanie niemieckiego żołnierza na oczach boh., spalenie trzech Niemców na strychu domu. [+]
[01:24:34] Unikanie Rosjan, wystrzeliwali kury. Rosjanin przychodził w konkury do boh., która chowała się przed nim pod łóżkiem. [+] Dulderowie wyjechali do Niemiec, ślad po nich zaginął.
[01:27:30] Coroczne powroty Niemców po wojnie do Sławna, przysyłali paczki z wdzięczności za dobre przyjęcie, nagłe zerwanie stosunków. [+] Traktowanie wysiedlanych Niemców pod koniec wojny (rodzina Groschke).
[01:33:05] Przyjazd z rodzicami i siostrą do Sławna. Początkowo zamieszkanie z Niemcami, wspólne przyrządzanie posiłków i pieczenie chleba (18 chlebów dziennie). Śniadanie: chleb, czarna kawa, syrop z buraków do smarowania chleba. Dzielenie się jedzeniem: Niemcy z Polakami.
[00:36:12] Początki osadnictwa w Sławnie, nieufność. Dobytek niemiecki zakopany w oborze. Stopniowe wysiedlenia Niemców. Policjant Miśker. Coroczne przyjazdy Niemców w III RP. [+]
[01:42:25] Polacy szabrownicy po wojnie. Przyjazd we wrześniu, śmierć konia, wojsko polskie we wsi rozdawało mleko mieszkańcom. Utuczenie świni, zamiana na krowę.
[01:45:02] Zastrzelenie przez Niemców żołnierza polskiego i jego konia w we wrześniu 1939 r., wozy ukryte w krzakach tarniny („torki”).
[01:47:38] Dostatnie życie przed wojną, rodzice pracując w Niemczech uzbierali 700 zł, dobra krowa kosztowała wtedy 100 zł. Bombardowanie Sulejowa, krzyki i płacz ludzi „panie, ratuj”, droga przez ogień i dym. Szpieg ubrany na biało przed wojną. Nowoczesna droga zbudowana przez Niemców, wysadzana drzewami, zniszczonymi po wojnie.
[01:54:00] W czasie okupacji mama pracowała jako sprzątaczka i palaczka w rudzkiej szkole, ojciec spędził okupację w Berlinie, pracował na kolei. Zakaz edukacji w Rudzie. Obróbka tabaki, wysyłanie ojcu, bieda w obozie – zjadanie obierek ziemniaczanych. Ojciec wrócił z robót w 1945 r., okradziony przez Rosjan.
[00:56:10] Rosjanin zabrał ojcu buty w drodze do Oleśnicy. Kradzież zegarka. Rozstrzelanie Niemki w lesie przez Rosjan. „Uciecha” z powrotu ojca z Berlina i siostry Genowefy z Magdeburga. Skąpe opowieści ojca z Berlina.
[02:00:15] Majątek poniemiecki i pożydowski w Wieluniu. Sąsiedzi pozostali we wsi. Siostra Genowefa wysłana do Magdeburga. Siostra Elżbieta pracowała w folwarku niedaleko domu. Boh. nosiła jej posiłki, spotkanie ukrywających się „Ukrainek”. Narzędzia ręczne do pracy w polu (kosiarze).
[02:06:40] Garstka starych ludzi we wsi. Podczas pierwszej wyprawy do Oleśnicy majątku rodziny pilnowała babcia. Naciski mamy na zmianę gospodarstwa i miejsca zamieszkania. Samodzielne wyjazdy boh. do lekarza w Ostrowie Wlkp., pomoc ojca: ubezpieczenie boh. w Berlinie, refundacja kosztów biletów do lekarza. Brak nadziei na wyleczenie oczu, poprawa po okładach z roztworu tabletek „Gift”. [+]
[02:12:15] Brak zainteresowania powstaniem warszawskim. Koniec wojny w Rudzie w 1945 r. – „wszędzie pełno Ruskich”, kradli kury, w domu zajęli łóżka, spanie na siedząco. Skarga na namolnego Rosjanina, za karę musiał spać w samochodzie.
[02:15:22] Bezpieczna droga (przez Kępno, Białogard, Stargard) na Ziemie Odzyskane, nocowanie w PUR-ze (Państwowy Urząd Repatriacyjny) w Sławnie, poszukiwanie domów. Szabrownicy, osiedleńcy ze wschodu. Większość osiedlonych pochodziła z okolic Wielunia, zgodne współżycie, gra w karty. [+]
[02:18:36] Praca w gospodarstwie, przędzenie wełny i dzierganie na drutach, szycie ubrań dla dzieci. 12,5 hektarów ziemi do obrabiania, rodzice niedługo zmarli. Zakup ciągnika i podstawowych maszyn rolniczych. Wieś już była zelektryfikowana, maszyny elektryczne w gospodarstwie, ograniczane dostawy prądu. [+]
[02:23:44] Uboga sąsiadka karmiąca dzieci wróblami. Getto w Wieluniu w parku koło bożnicy. Odwiedzanie rodziny biednego szewca powieszonego za karę. Egzekucję pięciu Żydów nadzorowali z boku Niemcy. „Żydzi Żydów powiesili”. [++]
[00:29:10] Praca mamy przez całą okupację. Częste łapanki na roboty. Sąsiedzi Ukraińcy w Sławnie, poszukiwanie i zajmowanie gospodarstw w Sławnie i okolicy.
[02:33:43] Pierwszy wyjazd boh. nad morze – wakacje z dziećmi w Darłówku. Odwiedziny u córki w Gdyni. Przed wojną w Rudzie stacjonowało wojsko polskie, dzieci czyściły czołgi w zamian za przejażdżki czołgiem. Obozowiska żołnierzy, apele, modlitwy.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.