Teresa Gładysz (ur. 1932, Nowogródek) opowiada o swojej rodzinie i życiu na Kresach podczas okupacji sowieckiej i niemieckiej. Porusza szczegółowo wątek żydowski, wspomina likwidację getta oraz śmierć koleżanki z rąk chłopa, który został wysokim urzędnikiem w powojennej Polsce. Opisuje prześladowania siostry przez Rosjan oraz transport repatriacyjny do Polski.
[00:00:00] autoprezentacja. Urodzona w Nowogródku, ojciec kupiec, szlachcic wydziedziczony przez rodzinę. Dzieciństwo: w 1938 r. jako 6-latka poszła do szkoły, starsza siostra w 1 gimnazjum. Mama miała zakład krawiecki i dwie uczennice, marzyła o synu, ubierała boh. w chłopięce garniturki, wołała „Jurek”. Boh. pogryzła za to jedną z uczennic do krwi. Potem, do 1945 r. została „Tecią”, czego też nie lubiła.
[00:05:00] boh. pamięta śmierć Piłsudskiego, okna w kościele zasłonięte czarnym kirem. Przedszkole u zakonnic: bal maskowy – sukienka z piór. Znienawidzone lalki, lalka spalona w piecu.
[00:08:00] mama była surowa, oschła, kindersztuba, rygor, brak czułości. Koleżanka Marysia Marcinkowska.
[00:10:00] ojciec rzadko bywał w domu, dużo pracował. W Nieświeżu ludność mieszana: Polacy, Białorusini, Żydzi, Tatarzy. Ojciec sprzedawał zboże – kupował hurtowo w kilku wsiach, sprzedawał w Warszawie – całe wagony zboża. Szantaż delegacji żydowskiej. Zakładał sklepy monopolowe w różnych miastach Polski, ale bankrutowały.
[00:12:00] w domu kary cielesne: zakaz sprzeciwu, pas do bicia, modlitwy w kącie na kolanach – uraz do modlitw na dziesięciolecia. Dzieciństwo przyjemne, ale wojskowy rygor. Ojciec jej bronił.
[00:15:00] w roku 1939 r dużo się mówiło o wojnie. Siostra chodziła na szkolenie w maskach gazowych, zaklejanie okien paskami papieru. 1 września 1939, mama na podwórku płakała, choć nie było walk. Po kilku dniach wrócili do szkoły, urzędy zaczęły pracować.
[00:16:00] 17 września 1939 grała z koleżankami w klasy, usłyszała odgłos furmanek, konie inne niż na defiladach wojskowych – małe, zarośnięte, wiozą żołnierzy Budionnego („banda łachmaniarzy”). Rosjanka szuka toalety – pierwsze rosyjskie słowo.
[00:19:00] już pierwszego dnia Rosjanie zbili z Pomnika Niepodległości sprzed ratusza orła, zawieszono portrety Lenina, Stalina, książeczki do nauki cyrylicy w kioskach – boh. dostała od taty. Szkoły uruchomiono po 2 tygodniach, początkowo ci sami nauczyciele, po tygodniu zmienili, po 2 tygodniach w szkole mówiło się wyłącznie po rosyjsku.
[00:21:00] w wyższych klasach dzieci nie rozumiały pojęć rosyjskich (fizyka, chemia). Siostra z drugiej klasy gimnazjum trafiła do 8 klasy podstawówki. Po szkole siostra z koleżankami poszły do kopania torfu. Starsza siostra była pielęgniarką, przyjechała z Wilna w zniszczonych butach. Trzymała wartę przy sercu Piłsudskiego, Rosjanie ich zgarnęli i porzucili w polu – wracała do domu w Nieświeżu piechotą.
[00:26:00] ośrodki zdrowia na wsiach – Rosjanie zatrudnili dwóch Żydów (lekarza i dentystkę) w pałacyku myśliwskim Radziwiłłów. Siostra odwiedzała chorych, opowiadała o warunkach życia, biedzie, historie z wężami.
[00:29:00] wyrzuceni z domu przez Rosjan, dostali schronienie u znajomych, dwa pokoje. Dom boh. zajęła pasterka gęsi, analfabetka, którą Rosjanie zrobili posłanką [+]. Odszukała rodzinę, przynosiła im rzeczy z domu. Gdy jeździła na posiedzenia sejmu do Mińska, zabierała mamę jako swoją ciocię, żeby mogła zrobić zakupy na handel.
[00:33:00] 10 lutego 1940 roku – pierwszy transport wywieziony na Sybir (nauczyciele, urzędnicy, policjanci, osadnicy wojskowi), wielu znajomych.
[00:34:00] przygotowanie do wywózki na Syberię: plecaki z suszonym chlebem, reformy wełniane, skarpetki, rękawice, bielizna, kasza gryczana, miód, słonina. Czuwanie w nocy z soboty na niedzielę [+].
[00:37:00] pewnego dnia wszyscy Rosjanie zniknęli. Po 2 dniach wkroczyli Niemcy, oficerowie wybierali sobie domy do zamieszkania. Rodzina boh. na liście osób przeznaczonych do wywózki „Niemcy nas uratowali przed wywózką” [+].
[00:39:00] Żydówka witała Niemców kwiatami. Żółte gwiazdy na ubraniu, zakaz chodzenia po chodnikach, zakaz pomocy Żydom. Getto w najbiedniejszej dzielnicy – Michaliszki. Mordy na Żydach.
[00:41:00] rozstanie z koleżanką z klasy, która szła z rodzicami na rozstrzelanie [++]. Droga Żydów na rozstrzelanie – nie protestowali, choć było niewielu strażników. Jednego dnia w Parku Księcia Radziwiłła Żydzi kopali doły, segregacja ubrań przed rozstrzelaniem [++]. Egzekucje masowe Żydów. Okoliczni mieszkańcy słyszeli jęki rannych Żydów, ciała puchły, odór rozkładu. Niemcy posypywali ciała wapnem. W parku nasyp 1,5 m pokryty krwistą pianą. [rok 1943].
[00:50:00] wycieczka do zamku Radziwiłłów w Nieświeżu, park, kamień pamiątkowy. Trawa na masowym grobie – zieleńsza niż gdzie indziej.
[00:53:00] po rozstrzelaniach zostało tylko 560 Żydów, sami fachowcy. Planowali walkę. Zgromadzili niewielki arsenał dzięki dziewczynom z getta, pałki z gwoździami, butelki z benzyną, granaty. Planowali podpalić miasto – wszystkie domy drewniane. Karabin maszynowy w bożnicy.
[00:57:00] miasto stanęło w płomieniach, pożar centrum, Żydzi uciekli do lasu poza miastem. Boh. w tym czasie była z ojcem w Słucku, w domu była tylko mama.
[00:59:00] mama uratowała ojca sprzed plutonu egzekucyjnego. Ucieczki rodziców z wielu miejsc. W Nieświeżu uciekli z domu z obrazem Matki Boskiej Szkaplerznej. Ucieczka mamy z domu, uratowana przez policjanta. Sąsiedzi uratowali fortepian przed pożarem [+].
[01:03:00] ucieczka rudowłosej żydowskiej dziewczynki w stronę lasu – zakłuta widłami przez Białorusina. Dziewczynki zbudowały jej grób z krzyżem. Po latach Białorusin morderca odnalazł się w Krośnie – pełnił wysokie stanowisko, był bezkarny [+].
[01:08:00] w sąsiednim domu mieszkała rodzina żydowska z dwójka chłopców (11-letni Witek i Lolek). Ich mama wyprowadziła ich do lasu przed likwidacją getta – zostawiła ich w lesie, kazała spać bezgłośnie na drzewie. Mieli zaszyte pieniądze, adresy rodziny w Ameryce Południowej. Czekali dwie noce, wrócili do Nieświeża. Naczelnik policji Sołowiej prowadził ich do lasu do partyzantów radzieckich. Były tam inne dzieci, zabrali im ubrania, dokuczali. [++].
[01:14:00] [1944] partyzanci wkroczyli do Nieświeża, spotkanie z Witkiem i Lolkiem. Chłopcy trafili do domu Marii Zubowicz, poszli do szkoły. List do rodziny na Zachodzie. Zabrani do domu dziecka, potem zabrani przez rodzinę w Rosji. Mieszkali w Palestynie, Lolek się powiesił, Witek wyjechał do Buenos Aires [+].
[01:21:00] [1939] wkroczenie Rosjan do Nieświeża – od strony Horodzieja i od strony Słucka, areszt domowy w pałacu Radziwiłłów [Stanisław Albrecht Radziwiłł], aresztowania, więzienie na Łubiance, interwencja królowej Włoch, wymiana Radziwiłłów na radzieckich komunistów z włoskich więzień (wśród nich [przywódca włoskich komunistów Palmiro] Togliatti). Cała rodzina i wszyscy goście dostali zgodę na wyjazd. Tylko jedna 80-letnia ciotka z Nicei baronowa Stepmel została – zamieszkała w domu boh. w salonie. Opowiadała o swoich podróżach. Pokazywała suknie.
[01:28:00] dygresja o tym, jak Jacqueline Kennedy wspiera rodzinę Radziwiłłów – swojej siostry w Polsce [Krystyna Radziwiłł].
[01:29:00] rok 1945, wkroczenie Rosjan. Następnego dnia aresztowania i wywózki. Siostra Wiktoria należała do AK. Bomba spadła na dom boh. Siostra aresztowana. Dokarmianie więźniów. Rozmowa z siostrą przez okno w areszcie.
[01:37:00] siostra Wiktoria była lubiana przez rosyjskich żołnierzy, robiła opatrunki. Żołnierze radzieccy załatwili jej głośnik w domu – mieli wiadomości z frontu. Boh. pisze grypsy do siostry na bibułce do papierosów, przekazuje w prowiancie do aresztu. Rosjanie się zorientowali, że to Wiktoria. Boh. musiała uciekać – udało jej się zmylić żołnierza radzieckiego. Siostra trafiła do więzienia – bez wyroku.
[01:45:00] siostra napisała liścik na dnie okopconego garnka. Kontrole jedzenia dla więźniów. Grypsy do siostry w chlebie z miodem. Rodziny czekały w nocy na wizyty u więźniów. Korespondencja trwała do wyjazdu do Polski. Zapisy na wyjazd w kwietniu 1945 – na drugi transport. Koniec wojny: szczęście wszystkich sąsiadów przy głośniku.
[01:53:00] Sytuacja więźniów politycznych pogorszyła się. Przesłuchanie siostry przez Sowietów, pobita do nieprzytomności, dwa dni w karcerze. Opis karceru, szczury.
[01:58:00] uratowana przez żołnierzy, których opatrywała w szpitalu – opiekują się nią. 10 maja 1945 r. ogłoszono terminy transportów do Polski – 15 maja miał być drugi transport.
[02:01:00] pierwszym transportem miała jechać siostra Lila. Polski Urząd Repatriacyjny zawiadomił ich, że Rosjanie część Polaków zamierzają wywieźć na Syberię. Precyzyjne przygotowanie do załadunku w Horodzieju.
[02:06:00] pierwszy transport- 3 wagony, poza tym wagony z wojskiem. Dobra organizacja. Po trzech dniach od załadunku siostra była już w Łodzi.
[02:07:00] drugi transport: przyjechały furmanki, rozdawanie i wyprzedawanie rzeczy. W dniu wyjazdu przyszły na podwórko dzieci z obu klas. Boh. z koleżankami przeniosły się o klasę wyżej (do szóstej). Obie klasy poprosiły o zwolnienie, żeby odprowadzić ją na pociąg. Pożegnanie w połowie drogi – śpiewanie pieśni.
[02:13:00] na dworcu w Horodzieju tłumy, kozy, kury, krowy, ścisk, żadnych informacji. Zorganizowali koczowisko, gotowali na prymusie posiłki. Sceny z dworca. Przejażdżka na koniu na oklep – galop po ulicach miasta.
[02:23:00] po kilku dniach podjechał pociąg, wysiedli urzędnicy PUR z listami repatriantów (cztery rodziny w wagonie to byli ludzie z miasta, dwie rodziny ze wsi). Ojciec organizował życie w wagonie: umywalnia, toaleta, kuchnia. Wyprawa po młode gałązki brzozowe do dekoracji na Boże Ciało. Pożegnalna kolacja, ognisko. Pożegnanie z Kresami [++].
[02:32:00] Boże Ciało – odjazd. Przerażenie i smutek. Wspólny różaniec, modlitwa, wspólny posiłek.
[02:35:00] postoje po drodze, niedostatki wody, smród. Postój pod semaforem. Mycie, radość.
[02:38:00] pociągi z zagrabionym mieniem wywożonym przez Rosjan, strzeżone przez żołnierzy. Pociągi z rannymi w bandażach.
[02:40:00] woreczki z machorka jako środek płatniczy – rzucanie radzieckim żołnierzom.
[02:41:00] wagony z ludźmi na bocznicy.
[02:42:00] Nieśwież przed wojną – miasto powiatowe, zamek Radziwiłłów, biblioteka księcia dla uczniów, stypendia Radziwiłła dla uczniów, 27 Pułk Ułanów Nieświeskich, miasto tętniące życiem, kuligi z pochodniami, zawody łyżwiarskie na jeziorach, ksiądz wprowadzał nowinki w szkolnictwie – przerwy rekreacyjne, teatr amatorski, występy, operetka, potańcówki, wieczory literackie. Bale karnawałowe u Radziwiłłów.
[02:48:00] ksiądz Grzegorz Kołosowski pozostał na parafii w Nieświeżu przez ponad 50 lat.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.