Wiśniewski Ryszard Tadeusz

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1059

30.11.2019 roku, Żyrardów

01:58:00

Ryszard Tadeusz Wiśniewski (ur. 1924 r., Kozłowice Stare k. Żyrardowa) był żołnierzem Ośrodka Armii Krajowej „Żaba” w Żyrardowie. Wspomina wybuch wojny, klęskę września 1939 r. i życie w okupowanym Żyrardowie. Opisuje prześladowania lokalnej ludności żydowskiej i swoje zaangażowanie w konspirację. Pan Ryszard przybliża tragedię upadku Powstania Warszawskiego i gorycz, jaką czuł po tym zrywie, w którym jemu i kolegom nie udało się wziąć udziału. Opisuje wejście Rosjan do Żyrardowa i koniec wojny. Po wojnie Pan Ryszard pracował jako robotnik w tkalni. W 1947 r. został aresztowany przez UB na podstawie donosu kolegi, który wykradł jego sekretny pamiętnik okupacyjny. Od 1938 r. jest silnie związany z harcerstwem, obecnie ma stopień podharcmistrza.

[00:00:00] ojciec boh. pracował w lniarskich zakładach żyrardowskich, a matka w domu i w małym gospodarstwie rolnym. Edukacja boh. w szkole podstawowej w Kozłowicach Starych.
[00:02:00] po szkole boh. pasał krowy i pomagał w gospodarstwie. Śmierć ojca, gdy boh. ma 4 lata. Ponowny ślub matki. Trudny i wymagający ojczym, który kazał 12-letniemu boh. młócić zboże cepem, a 14-letniemu - orać pole. Nie zaznali biedy.
[00:03:00] w 1938 r. boh. wstępuje do harcerstwa. W czasie wojny pracuje u ogrodnika [Piotr Śledź], który w 1942 r. namawia go do wstąpienia do Armii Krajowej. Boh. składa przysięgę, jesienią ’42 r. zostaje adiutantem dowódcy plutonu. Zadania boh. w AK – noszenie prasy podziemnej do wsi Henryszew, Kozłowice i w okolicy, przenoszenie rozkazów.
[00:05:00] przełom 1943/44 r. - boh. wstępuje do Sekcji Specjalnej AK. Boh. miał do tej pory pseudonim „Sas”, w Sekcji Specjalnej przyjął imię „Jurgis” (po litewsku Jurek). Działalność boh. w grupie specjalnej. Nocne patrole wiosek odstraszające bandy rabusiów podszywających się pod żołnierzy AK. Na złodziei mówiono „kuby” od pseudonimu dowódcy oddziału, który prowadził członek ZSL, Gać ps. „Kuba”. „Kuby byli” – tak mówiono o napadach.
[00:07:00] Sekcja Specjalna zajmowała się karaniem za współpracę z Niemcami. W sekcji było 12 żołnierzy. Incydent z dowódcą, który odszedł z całym oddziałem i bronią do PSL [Bataliony Chłopskie?]. Gdy ludzie z Sekcji Specjalnej przyszli po tę broń do domu w Budach Zosinych, nie oddał broni, członków Sekcji Specjalnej zatrzymał, przeprowadził do szosy na Baranów i puścił wolno.
[00:10:00] zasadzka na Ukraińców patrolujących tory kolejowe. Boh. miał mało broni. Gdy zaczął padać deszcz, Ukraińcy zawrócili, akcję odwołano. Akcja „1918-1944” – miała dać Niemcom do zrozumienia, że tak jak przegrali w 1918 r., przegrają i w 1944 r. Malowanie przez boh. haseł na ulicach Żyrardowa, obstawiał go Gienek [Eugeniusz] Włodarczyk, ps. „Lilijka”. Żona dowódcy czyściła pana Ryszarda z farby bimbrem. Jesienią 1943 r. boh. zostaje elewem konspiracyjnej szkoły podoficerskiej w Żyrardowie. Ma zadanie przyprowadzać instruktorów z Żyrardowa i z Milanówka na zajęcia. Była to szkoła podoficerów piechoty, boh. nadal był adiutantem dowódcy.
[00:13:00] do stycznia 1944 pan Ryszard dostarczał do wsi prasę podziemną. Egzamin do szkoły podoficerskiej odbywał się w Milanówku w szklarni u ogrodnika. Niesienie karabinu w bukiecie kwiatów. Egzamin zdali wszyscy. Boh. dostał stopień starszego strzelca.
[00:17:00] w czasie wojny boh. zatrudniał się u ludzi w gospodarstwach, nie zaznał głodu ani skrajnej biedy. Po wojnie pracował w zakładach lniarskich jako robotnik niewykwalifikowany – miał 21 lat. Nie był zadowolony, dzięki wstawiennictwu kolegi przeszedł do tkalni i pracował jako tkacz przez 4 lata [do 1950].
[00:18:00] 1946 - boh. wstąpił do harcerstwa, został członkiem Komendy Hufca w Żyrardowie i drużynowym przy szkole im. M. Konopnickiej. Ukończenie kursu instruktorów i otrzymanie stopnia podharcmistrza. Coniedzielne zbiórki drużyny, msza w katedrze, służenie do mszy, potem zabawy i ćwiczenia w szkole. Epizod boh. w Związku Walki Młodych (ZWM) - szybko rezygnuje, jest „elementem obcym klasowo”, nie chciał donosić na instruktorów z harcerstwa.
[00:21:00] 1947 . – aresztowanie boh. na skutek donosu kolegi, który wykradł pamiętnik boh. pisany podczas wojny (zawierający fragmenty gazetek konspiracyjnych AK) i zaniósł na UB. Boh. był przetrzymywany w więzieniu przy ul. Walki Młodych [dziś AK] i namawiany do współpracy. Prowadzącym był porucznik Rutkowski.
[00:23:00] dla UB harcerstwo „zielone” było siedliskiem wrogów. Boh. dowiedział się, że kolega z plutonu podpisał lojalkę i jest pracownikiem UB. Namawia go do wstąpienia do ZBoWiD, pomaga załatwić przyjęcie (legitymacja) jako kombatant „ruchu oporu”.
[00:27:00] sprawa Tadeusza Marczaka – rzekomo działacza ruchu oporu, protest boh. gdy chciano mu przyznać krzyż partyzancki. Korupcja w ZBoWiD-zie.
[00:28:00] donos kolegi - boh. zauważył, ze w schowku brakuje 1 zeszytu z pamiętnika, tylko kolega [Mączarek] wiedział o schowku. Donos jako zemsta kolegi za odrzucenie przez boh. względów jego siostry.
[00:30:00] wykluczenie społeczne boh. – wśród kombatantów z AK za to, że zapisał się do PZPR, w partii za to, że był w AK.
[00:31:00] boh. całe życie pracował w zakładach lniarskich. Od 1949 r. zostaje oddelegowany do pracy w harcerstwie. Do ZBoWiD-u został zwerbowany przez p. Adamskiego. Działalność boh w ZBoWiD-zie - z p. [Kalisiakiem] prowadzą ewidencję miejsc pamięci narodowej, wydali album z fotografiami tych miejsc. Za swoją działalność otrzymują Medal Pamięci Narodowej. Inne odznaczenia boh. - Złoty Krzyż zasługi, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski i in., za pracę w harcerstwie – Srebrny Krzyż z mieczami.
[00:34:00] w 1935 r. matka boh. przyniosła wiadomość o czerwonej łunie na niebie, pogłoska o możliwym wybuchu wojny krążyła już nieprzerwanie do jej faktycznego wybuchu. Robienie zapasów żywności przez ludność. 15 sierpnia 1939 r. boh. jest w kościele w mundurku harcerskim, komendant hufca ks. Włodarczyk każe im zanieść sztandar harcerski na mszę w rocznicę cudu nad Wisłą. Po mszy - przemówienie Rydza-Śmigłego („Nie oddamy Polski, Pomorza, żadnego żołnierza, płaszcza, guzika od płaszcza” itd.).
[00:37:00] wybuch wojny - słoneczna pogoda 1 września 1939 r. Boh. z innymi szli kopać ziemniaki. Ojczym myślał, że eskadra samolotów nad głowami to Francuzi pomagający Polsce. Eksplozje. Pogoń eskadry przez dwa polskie samoloty jednośmigłowe. Od 2 września ucieczka ludności z Wielkopolski do Warszawy. Szosa od strony Żyrardowa pełna pojazdów i uciekających z zachodu ludzi. Nieustający przemarsz trwał do 8 września.
[00:39:00] 8 września – panika wśród ludności, kiedy od strony Mszczonowa nadjechał motocykl z koszem i oznajmiono, że w Mszczonowie są już Niemcy. Ludzie zawracają w stronę Sochaczewa. Niemcy na rowerach spotykają polskich żołnierzy – puszczają ich wolno.
[00:42:00] 11 września - przyjście Niemców do wsi boh. Słoneczny dzień, nagła strzelanina i świst pocisków - atak na Żyrardów. Niemcy na podwórku boh., ucieczka rodziny rowami, czołganie się, po drodze mijają ciała zabitych polskich żołnierzy na przejeździe kolejowym.
[00:45:00] Niemcy gromadzą 4-5 tys. mieszkańców na placu. Dozór przez żołnierzy niemieckich z karabinami maszynowymi. Polski Niemiec, p. [Kuwe], zapowiada zemstę - rozstrzelanie 10 Polaków za jednego zabitego Niemca. Nad ranem przegrupowanie ludzi wg wieku i płci, boh. udaje się stanąć przy matce jako dziecko. Zabieranie przez Niemca płaszczy Żydom i oddawanie marznącym Polakom.
[00:50:00] ucieczka ojczyma, który schował się w podwórku przy ul. 1 Maja i przeszedł do swojej siostry, matka zostaje z córkami. Boh. się musiał opiekować matką i siostrami. Gdy wrócili do domu, zastają wszystko spalone, zwierzęta zwęglone. Gotują kawę ze spalonego zboża, nie mają gdzie mieszkać.
[00:52:00] na rok zamieszkują u ciotki przy ul. Waryńskiego. Potem dostają mieszkanie w byłym więzieniu od wójta gminy Wiskitki. W 1960 r. boh. dostaje mieszkanie przy ul. Dietricha. Boh. miał dwie żony.
[00:53:00] ludność żydowska zamieszkiwała w Żyrardowie od stuleci. Ojczym woził Żydów na targi z tkaninami i boh. dobrze ich znał. Zwyczaje codzienne Żydów
modlitwa poranna. Gdy Niemcy wywozili Żydów do Warszawy, Polacy ostrzegali ich, żeby uciekali. W nocy Niemcy ich wywieźli po cichu pociągiem. Polscy szabrownicy rozkradali majątek zamożnych Żydów. Biedota żydowska – rzemieślnicy, drobni handlarze – sprzedawali na rynku chrzan, cebulę.
[00:57:00] kupowanie przez ojczyma garnituru 14-letniemu boh. w zakładzie krawieckim u Żyda nazwiskiem Książenicer, przy ul. 1 Maja. Koszt: 14 zł.
[00:59:00] w Żyrardowie nie było getta. Granice obszaru dzielnicy żydowskiej, przesiedlanie na jej teren Żydów z dalszych dzielnic. Nakaz noszenia opasek z gwiazdą Dawida na lewej ręce. Antyżydowskie działania Polaków - malowanie na oknach obraźliwych napisów. Zaskakująca wywózka w jedną noc wszystkich Żydów.
[01:02] boh. znał dwóch Żydów, którym się udało uratować: Lipszyc, właściciel sklepu żelaznego, został dyrektorem administracyjny szpitala, oraz Indyk – piekarz, na święta wszystkie kobiety piekły u niego ciasta, mieszkał w dzielnicy Podlas.
[01:04:00] niemieccy koloniści zamieszkujący w szkole boh. przed wojną, ich dzieci chodziły razem z nim do szkoły. Kolega Piotr Dukaczewski, ewangelik. Mroźna zima 1940 r., ludzie wycinali drzewa w lesie na opał.
[01:06:00] siedziba Hitlerjugend przy zakładach pończoszniczych – boh. zobaczył tam swoich kolegów: Getlera i Dukaczewskiego – pobili go i skopali, krzycząc „nie ma waszej Polski”.
[01:07:00] stosunek Żydów do Niemców, traktowanie ludności żydowskiej przez najeźdźcę.
[01:10:00] wygląd dzieci żydowskich z czasu wojny. Młodzi ludzie ubierali się ładnie, nosili na głowach czapki krymki, jesionki w stonowanych kolorach. Żydowskie „dzieci ulicy”, kradzież jedzenia. Nie wolno było zatrudniać Żydów, nie mieli więc pracy. Musieli ustępować na chodniku Niemcom.
[01:12:00] listopad 1943 r. – informacja o rozstrzelaniu grupy ludzi w Żyrardowie pod murem tkalni.
[01:14:00] Pluton 13 - pluton egzekucyjny AK, dowódca Waligóra z Wielkopolski, wyroki na współpracujących z Niemcami Polakach. Cierpiński zabijał ludzi kradnących węgiel, zamordowanie przez pluton egzekucyjny jego i jego rodziny.
[01:16:00] Powstanie Warszawskie – wszyscy tym żyli, chociaż czuli bezradność. Dwa plutony miały iść na odsiecz Powstaniu, ale blokada sprawiła, że nie dało się przejść. Dowódca oddziału – Piotr Śledź, ps. „Orysz”, artylerzysta. Wiara w powodzenie Powstania i plan działania: pluton boh. miał zając budynek szkoły im. Konopnickiej, inny – komendę policji, trzeci – budynek poczty. Oczekiwanie żołnierzy w lesie k. Żyrardowa na wymarsz do Warszawy. Po tygodniu wiadomo było, że Powstanie upadnie, część żołnierzy poszła do zgrupowania „Kampinos” (major „Okoń”). Bezsilność – nie mogli pomóc Warszawie. Kobiety z dziećmi wygnane z Warszawy, z Pruszkowa przeszły do innych miejscowości – Niemcy przeznaczyli na schronienie synagogę, pomagały im harcerki z Młodego Lasu, druhny Twardowska i Krauzińska, organizowały mleko, jedzenie, ubrania.
[01:22:00] po Powstaniu do Żyrardowa przeszło wielu warszawiaków, szukali pracy na wsiach, ludzie im pomagali. Oryszew – tu w przedwojennym zagładzie poprawczym Niemcy trzymali jeńców polskich z 1939, rannych, inwalidów. Po Powstaniu dołączyła tam ludność z Warszawy. Sklepikarz z Oryszewa bogacił się na nich – sprzedawał chleb za złote obrączki (z relacji teściowej bohatera).
[01:24:00] gorycz i szok po upadku Powstania, cały plan legł w gruzach. Słabe, zużyte uzbrojenie, popsuty pistolet boh., strach. Chłopi mieli zebraną na polach i w lasach broń, ale nie chcieli sprzedać, bo „się przyda”. Zasadzka na Ukraińców w celu przejęcia ich broni.
[01:28:00] boh. nosił pistolet zapakowany w gazetę. Widziała to żona policjanta Kaczora, nie doniosła. Boh. po nieudanej akcji na Ukraińców nie wrócił do domu, potajemnie przenocował w stodole wuja na sianie. Powrót boh. do domu o świcie rowem burzowym. Mama nie broniła boh. działać w AK.
[01:30:00] niedoszła do skutku zasadzka na Ukraińców. Romansująca z Niemcem dziewczyna zadenuncjowała do Niemców swojego męża – została zabita przez oddział boh.
[01:33:00] 1944, najniebezpieczniejsza akcja – malowanie na murach farbą dat „1918-1944”.
[01:34:00] ostatnie miesiące wojny. Niemcy czuli się zagrożeni, z lazaretu wojskowego zaczęli uciekać żołnierze w piżamach, gonili ich Niemcy na rowerach. Jeden z uciekinierów poprosił boh. o cywilne ubranie.
[01:36:00] wkroczenie Rosjan. Boh. zobaczył o świcie ciągnące szosą konie i furmanki. Strzały z czołgu. Niemcy uciekali polami i łąkami, w samych płaszczach, bez pasów i broni. Boh. pozwala odejść wolno niemieckiemu uciekinierowi.
[01:39:00] nalot myśliwców rosyjskich – Niemiec ratuje Polaków podczas nalotu.
[01:41:00] wuj wymienia z rosyjskim żołnierzem damskie pantofelki na słoninę. Żyrardów był okopany rowem przeciwczołgowym. Wybudowanie na granicy miasta (we wsi Kozłowice) bunkra z karabinem maszynowym. Brat boh. (Nowakowski) widział, jak radziecki czołg, który nie mógł przez ten bunkier przejechać, zepchnął drugi czołg do rowu przeciwpancernego. NKWD zabija załogę zepchniętego czołgu.
[01:45:00] w Wojsku Polskim dowódcy rozkazywali zabijać wychodzących z lasu żołnierzy. Szwagier boh. nie chciał strzelać do partyzantów w polskich mundurach i rogatywkach – podczas akcji strzelał do góry, żeby nikogo nie trafić. Został zdegradowany i pozbawiony odznaczeń przed całą kompanią.
[01:47:00] koniec wojny – dla boh. to był drugi dzień po wejściu Rosjan. Ludzie się cieszyli, ale Rosjanie nie odeszli, zaczęła się okupacja. Działacze partyjni zorganizowali wiec przed Urzędem Miasta, przemawiali komuniści żyrardowscy. Tłumy ludzi, radość z wolności, zlikwidowana godzina policyjna.
[01:51:00] przesłuchiwania w 1947 r. - dwóch oficerów przy dużym stole, na którym leżały narzędzia do bicia i tortur. Pytali na przemian, boh. odmawiał odpowiedzi. Oficerowie straszyli, ale nie bili. Boh. nie podpisał lojalki, uważał, że to zdrada. Nie udało się go złamać. Z życiem uszedł również szef AK z Żyrardowa, Dembiński. Harcerz Zbigniew Mikulski podpisał lojalkę. Przesłuchania trwały kilka dni, strach i chęć wyjścia.
[01:54:00] kolega Dukaczewski [z Hitlerjugend], który boh. pobił, po wojnie spotkał go w Żyrardowie i zadenuncjował na UB jako współpracownika Niemców (ubek - porucznik Grudkowski). Dukaczewski woził w Żyrardowie wozem piwo w beczkach, po tej interwencji został przeniesiony do pracy do Pruszkowa – nie został ukarany, ale rozpił się.
[01:56:00] w swoim życiu boh. najbardziej ceni pracę w harcerstwie, ma tytuł podharcmistrza i harcerstwo jest jego życiem. Porażkę AK widzi też w nieudolności oficerów nieprzygotowanych do walki w konspiracji. więcej...
mniej

Łapińska Iga

FREITAG Iga Łapińska

Film