Jasińska-Kania Aleksandra cz. 12

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1476

30 listopada 2022, Warszawa

2:19

Aleksandra Jasińska-Kania (ur. 1932, Moskwa), córka działaczki komunistycznej i społeczniczki Małgorzaty Fornalskiej oraz Bolesława Bieruta. Pochodzi z rodziny zaangażowanej w międzynarodową działalność komunistyczną, nielegalną w międzywojennej Polsce. Oboje rodzice byli wielokrotnie aresztowani i więzieni. Wychowywała ją babcia Marcjanna Fornalska. Aleksandra Jasińska-Kania opowiada historię swojego imienia i nazwiska, losy rodziny matki ukształtowane przez wiejską biedę po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i niezgodę na nią. Opisuje swoje życie w przedwojennej Moskwie, nieliczne momenty spędzone z rodzicami, dwa pobyty w Międzynarodowym Domu Dziecka w Iwanowie. Wspomina wychowanków, dzieci komunistów z całego świata. Opowiada o pobycie z matką i babcią w Białymstoku, z którego musiały pośpiesznie uciekać w dniu inwazji Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 r. Wspomina powrót do Polski w sierpniu 1944, krótki pobyt w Lublinie, gdzie rozpoczęła naukę w polskiej szkole, przeprowadzkę do odbudowującej się Warszawy i edukację w liceum im. Reytana. Po maturze, za namową ojca, rozpoczęła studia socjologiczne na Uniwersytecie Warszawskim.
more...
less

[00:00:07] Boh. poznała Zygmunta Baumana w 1954 r., gdy oboje chodzili na seminarium magisterskie prof. Adama Schaffa. Bauman skończył Akademię Polityczną, a boh. Studium Nauk Społecznych UW – dalsze studia w Instytucie Nauk Społecznych przy KC PZPR i równoczesne studia magisterskie na Wydziale Filozofii UW. Boh. rzadko chodziła na zajęcia na studiach magisterskich, ponieważ wykłady częściowo się pokrywały. Boh. dużo słyszała o Baumanie, który miał za sobą wojskową przeszłość i był człowiekiem pryncypialnym, ortodoksyjnym marksistą. W Instytucie Nauk Społecznych było kilku uczonych, którzy przyszli z wojska, w tym Bronisław Baczko, Włodzimierz Brus.
[00:03:45] Bauman miał wojskowe, szorstkie maniery. Boh. spotkała go idąc na rozmowę konsultacyjną Adama Schaffa z magistrantami – pierwsze wrażenia. Bauman był w mundurze wojskowym bez insygniów. Boh. od dziecka miała uraz do ludzi w uniformach. Potem Bauman powiedział jej, że gdy usunięto go z wojska i postanowił studiować, znalazł się w trudnej sytuacji materialnej, w tym czasie miał już troje dzieci, pensja żony nie wystarczała na utrzymanie rodziny i nie było go stać na garnitur. Koledzy mówili, że wcześniej Bauman chodził w mundurze z dystynkcjami i bronią – mitologizacja osób, które przyszły z wojska na studia humanistyczne. Kołakowski nie przyszedł z wojska, ale mówiono, że nosił broń – incydent w czasie zajęć.
[00:10:15] Boh. i Bauman mniej więcej w tym samym czasie obronili prace magisterskie, których promotorem był Adam Schaff – tematyka pracy Baumana. Boh. pisała o obiektywności praw przyrody i życia społecznego. Po ukończeniu studiów kandydackich w Instytucie Nauk Społecznych boh. postanowiła podjąć pracę na Wydziale Socjologii UW. Jesienią 1955 wyszła za Albina Kanię. Proponowano im pracę w Wydziale Nauki Komitetu Centralnego, ale boh. nie chciała pracować w aparacie partyjnym. Jej mąż poszedł do pracy w Wyższej Szkole Nauk Politycznych przy KC PZPR.
[00:15:05] Prof. Hochfeld zaproponował Zygmuntowi Baumanowi pracę w Zakładzie Materializmu Historycznego. W 1957 r. przywrócono socjologię jako odrębny kierunek studiów i boh., Bauman, Jerzy Wiatr, Maria Hirszowicz, Wanda Harz, Anna Jankowska, Włodzimierz Wesołowski, Szymon Chodak zostali asystentami i rozpoczęli pracę w katedrze socjologii stosunków politycznych kierowanej przez prof. Hochfelda – pozostałe katedry. Bauman, Wiatr i Hirszowicz w 1957 r. obronili prace doktorskie. Boh. zmieniła temat doktoratu pisanego w Instytucie Nauk Społecznych – powody rezygnacji z pracy o etapach rewolucji socjalistycznej w Polsce. Boh. pisała żargonem marksistowskim i uznała, że ten język nie pasuje do opisywania problemów życia społecznego.
[00:19:52] Po śmierci ojca boh. poleciała do Moskwy i brała udział w uroczystościach pogrzebowych przysługujących znanym działaczom komunistycznym. Otwarta trumna była wystawiona w Sali Kolumnowej siedziby związków zawodowych. Przy trumnie stały warty. Boh. była razem z przyrodnim rodzeństwem: Krystyną i Jankiem, który w tym czasie studiował w Moskwie. Brat spotykała się z ojcem przed jego śmiercią. Potem trumnę przewieziono do Warszawy. Tu była wystawiona w Domu Partii – droga za trumną na Powązki.
[00:23:50] Niedługo po pogrzebie udostępniono referat wygłoszony przez Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR – reakcja po lekturze. Boh. była wcześniej świadoma wykroczeń [systemu] przeciwko prawu – represje wobec wujów i ciotki, których oskarżono o szpiegostwo na rzecz Polski. Boh. i babcia traktowały represje jako nieszczęśliwy przypadek, nieprzewidziane koszty rewolucji. Nawiązanie do współczesnej sytuacji wojny na Ukrainie, gdy rakieta ukraińska spadła na terytorium Polski i zabiła dwie osoby. Referat Chruszczowa pokazywał skalę represji i ich systemowy charakter. Boh. i jej mąż mieli już za sobą doświadczenie pracy w fabrykach, gdzie widzieli, że rzeczywistość odbiega od idei. Refleksje na temat referatu Chruszczowa – waga badań boh. z zakresu socjologii polityki.
[00:30:00] Niedługo potem miały miejsca wydarzenia w Poznaniu [w 1956], prof. Hochfeld występował w procesie przywódców demonstracji robotniczych wyjaśniając zasadność protestów. Boh. brała udział w wiecach na Politechnice. Prof. Hochfeld i Stefan Nowakowski prowadzili badania wśród robotników fabryki na Żeraniu – idea własności uspołecznionej, a nie państwowej jako podstawa przekształceń społecznych. Propozycja włączenia Rad Robotniczych do kierowania przedsiębiorstwami, ograniczenia centralizacji – inne hasła, atmosfera w czasie wiecu. Boh. spotkała Zygmunta Baumana, który zdziwił się, że przyszła na wiec – podobne odczucia wobec sytuacji.
[00:35:45] Jerzy Wiatr w rozmowie z Arturem Domosławskim opowiadał o przeżywaniu października 1956 – Wiatr pochodził z rodziny nie zaangażowanej w komunizm, stryj był generałem Armii Andersa – jego poglądy. Boh. i Zygmunt Bauman byli zaangażowani w poprzednią wizję ustroju, jej krach nie spowodował, że zwrócili się w kierunku kapitalizmu. Uważali, że socjalizm należy naprawić. Prof. Hochfeld po zajęciach ze studentami dyskutował z pracownikami katedry, przyznał, że jest oportunistą i uważał, że należy działać w warunkach, jakie są dane przy pomocy możliwych środków. Było to sprzeczne z wizją marksizmu głoszoną przez kierownictwo partyjne.
[00:41:40] W czasie wojny Hochfeld wyszedł z ZSRR z Armią Andersa, po wojnie był w Wielkiej Brytanii, tam nawiązał kontakty z socjalistami. Hochfeld nie był zwolennikiem połączenia PPR i PPS, ale gdy do tego doszło nie przeciwstawiał się i był sekretarzem sejmowego koła parlamentarnego PZPR. Uważał, że koło parlamentarne może pomagać zachować równowagę między różnymi władzami. Ta koncepcja nie przeszła, Hochfeld i jego uczniowie byli oskarżani o rewizjonizm – stosunek do nazwy. Tezy Basila Bernsteina. Sprzeciw przeciwko marksizmowi dogmatycznemu i pismom Stalina.
[00:47:15] Dyskutując w grupie skupionej wokół prof. Hochfelda miano do siebie zaufanie – zmiana stosunku do kolegi Jerzego Wiatra, dopuszczanie różnic w poglądach bez naruszenia przyjaźni. Atmosfera na wydziale uczelni – przeciwstawianie katedry prof. Ossowskiego katedrom kierowanym przez profesorów, członków partii. Między profesorami Hochfeldem i Ossowskim w drugiej połowie lat 50. istniała wyraźna niechęć. Ossowski miał za złe Hochfeldowi podporządkowanie się dyrektywom partyjnym. Wzajemne relacje profesorów rzutowały na ich stosunek do studentów z przeciwnych zakładów. Boh. początkowo nie była tego świadoma. Prof. Ossowski uważał Hochfelda, który skończył prawo, za polityka a nie socjologa.
[00:51:20] Jerzy Wiatr chciał pisać pracę doktorską o zagadnieniach rasowych w socjologii amerykańskiej, promotorem miał być prof. Ossowski zajmujący się m.in. rasizmem. Po napisaniu pierwszego rozdziału będącego agresywną krytyką nurtów rasistowskich prof. Ossowski odmówił bycia promotorem, ponieważ styl był mu obcy. Promotorem został prof. Hochfeld. Jerzy Wiatr obronił doktorat w 1957 r., w tym samym roku obronili się Bauman i Maria Hirszowicz. Zygmunt Bauman dokonał krytycznej analizy socjalizmu brytyjskiego.
[00:54:45] Doktorat Nowaka, ucznia prof. Ossowskiego, poddano krytyce. Zastrzeżenia zgłosiło kierownictwo Wydziału Nauki. Jednym z krytyków był Werblan, który zachęcał socjologów partyjnych do krytykowania prac uczniów prof. Ossowskiego – artykuł Malewskiego. Przyjęto za słuszną ideę poddawania weryfikacji naukowej teorii marksistowskich. Hasłem katedry prof. Hochfelda było przeciwstawienie marksizmowi dogmatycznemu marksizmu otwartego – konfrontacja tez klasyków marksizmu z dorobkiem socjologii współczesnej, odrzucenie tego, co straciło aktualność i wyjaśnianie zmian.
[00:58:44] Naciski partyjne na świat nauki. Organizacja partyjna spotykała się z przedstawicielami Wydziału Nauki KC PZPR, Zygmuntem Wróblewskim, Haliną Krysanką. Boh. i jej koledzy byli przekonani o słuszności marksizmu, który należy rozwijać. Z konieczności powrotu do źródeł studiowano pisma młodego Marksa, które różniły się od tego, co przyjęto w oficjalnym marksizmie sowieckim. Boh. studiowała pisma młodego Marksa i podobała się jej jego koncepcja alienacji pracy. Podobne zainteresowanie wykazywali prof. Hochfeld, Bauman i Maria Hirszowicz.
[01:01:55] Zygmunt Bauman po obronie doktoratu dostał stypendium naukowe w Anglii i wyjechał na rok do Londynu. Tam kontynuował studia nad socjalizmem brytyjskim. Wydarzenia października 1956 były „trzęsieniem ziemi” dla boh., a jednocześnie miała świadomość konieczności budowy od podstaw swojej działalności naukowej. Wstrząsem była interwencja radziecka na Węgrzech i upadek powstania. Boh. miała przyjaciół Węgrów, niektórzy socjologowie węgierscy wyemigrowali. Skutki dla protestujących w Polsce – Albin Kania wracając z zebrania w Ursusie został pobity przez milicjantów.
[01:07:08] Boh. pod wpływem wydarzeń zdecydowała się na urodzenie dziecka. Córka urodziła się w lipcu 1957 – opóźnienie pracy naukowej. Boh. doktoryzowała się dopiero po dziesięciu latach. Prof. Hochfeld zaproponował pracę na temat różnicy pojęcia władzy u Marksa i Maxa Webera. Boh. zaczęła się do niej przygotowywać i napisała rozdział o zmianach definicji u Marksa i rozwoju koncepcji Webera, ale nie widziała sensu w tej pracy, temat jej nie poruszył. Prof. Hochfeld też nie był zachwycony, ale powiedział, że jeśli napisze 300 stron, to nikt tej pracy nie odrzuci. Na seminarium boh. referowała książkę Róży Luksemburg „Rewolucja rosyjska” krytyczną wobec niej – reakcja prof. Hochfelda. Boh. chciała pisać o Róży Luksemburg, ale cenzura nie puściła artykułu Hochfelda na ten temat i profesor odradził zajmowanie się tym – stosunki Hochfelda z Ossowskim, który uważał prace kolegi za politykę, a nie naukę.
[01:13:05] W 1957 Zygmunt Bauman wyjechał na stypendium do Anglii, a prof. Hochfeld podjął się rocznego wykładu socjologii stosunków politycznych i zaproponował boh. prowadzenie proseminarium. Na wykład i zajęcia boh. zgłosiła się czołówka studentów socjologii, w tym Jakub Karpiński, Jadwiga Staniszkis, Adam Przeworski – obecnie profesor w USA, znawca marksizmu. Gdy po pierwszym semestrze proseminarium miał przejąć Wesołowski, studenci prosili, by boh. dalej jej prowadziła – dyskusje w czasie zajęć.
[01:17:40] Boh. nie uważała, że jest dobrym wykładowcą. Prof. Hochfeld odczytywał swoje wykłady. Po latach Zygmunt Bauman wyjaśnił jej, że wykład nie może być przeładowany. Najlepiej by zawierał kilka myśli, które zostaną powtórzone i obudowane przykładami. Bauman też spisywał swoje wykłady. Boh. miała tendencje do przeładowywania wykładów, pisała konspekty, w które wtłaczała wiele treści. Jej wykłady nie były zbyt popularne, chodzili na nie dobrzy studenci, którzy chcieli by była promotorką ich prac magisterskich lub doktorskich. Boh. nie nauczyła się od prof. Hochfelda sztuki wykładania, lepiej się czuła prowadząc seminaria, podczas których wchodziła w interakcje ze studentami.
[01:23:10] Od prof. Hochfelda nauczyła się kierowania pracami magisterskimi i doktorskimi. Profesor pozostawiał wybór tematyki studentom i dawał dużo swobody, nawet gdy miał inną koncepcję pracy, nie narzucał jej. Rozdziały prac doktorskich dyskutowano na zebraniach katedry. Po latach boh. miała podobne podejście do swoich doktorantów, studenci zgłaszali się do niej ze względu na swoje lewicowe zainteresowania. Jednym z nich był Maciej Gdula, który pisał pracę doktorską na temat miłości. Gdula dostał stypendium we Florencji, ale zrezygnował, ponieważ jego dziewczyna nie chciała wyjeżdżać z Polski i przerywać studiów. Maciej Gdula i boh. prowadzili seminarium na temat miłości. Jedną z książek omawianych na seminarium była książka Zygmunta Baumana „Razem osobno”. Z okazji jubileuszu Baumana boh. napisała esej o miłości i nienawiści w jego pracach. Opinia na temat zaangażowania się Macieja Gduli w politykę.
[01:30:30] Zygmunt Bauman była znakomitym wykładowcą, potrafił porwać studentów. Jego wykłady nie miały prostej struktury, ale były bardzo popularne. Potem boh. prowadziła proseminaria do jego wykładów na filozofii i psychologii. Boh. lepiej sobie radziła z prowadzeniem proseminariów niż z byciem wykładowcą. Przez zaangażowanie w prowadzenie zajęć i wychowanie dziecka odsuwała się praca doktorska boh.
[01:33:08] Babcia [Marcjanna Fornalska] chorowała i wymagała opieki, zajmowała się nią ciotka [Feliksa Fornalska]. W drugiej połowie lat 50. babcia kończyła pisanie książki i boh. pomagała jej. Początkowo babcia pisała ręcznie, potem na maszynie. Jej wspomnienia były bardzo ciekawe, choć pisane niegramatycznie. Babcia zaczęła pisać, gdy miała ponad 80 lat, książka „Pamiętnik matki” ukazała się na początku lat 60. Babcia przejmowała się opóźnieniem doktoratu boh., chciała, by wnuczka wyjeżdżała do domów pracy twórczej.
[01:37:00] Boh. interesowała problematyka alienacji, inspiracją były artykuły Zygmunta Baumana. Po upadku koncepcji kierowania grupą parlamentarną PZPR prof. Hochfeld wyjechał. Ataki na Kołakowskiego i Pomiana, działalność Kuronia, Michnika i Modzelewskiego – ich krytyka biurokratyzmu w partii stała się tematem sporów uniwersyteckiej organizacji partyjnej. Bauman się w to nie angażował, był w tym czasie kierownikiem zespołu partyjnego socjologów, który zajmował się przekazywaniem oczekiwań z Wydziału Nauki KC – napięcia w relacjach.
[01:41:00] Boh. i Zygmunt Bauman zaangażowali się w czasie wzywania studentów przed komisję dyscyplinarną. Studenci mogli powoływać swoich obrońców, Bauman i boh. wystąpili w tej roli. W latach 1962-67 prof. Hochfeld był w Paryżu, gdzie objął stanowisko dyrektora jednego z wydziałów UNESCO. Pod jego nieobecność docent Zygmunt Bauman zastępował go w katedrze. Jerzy Wiatr i Maria Hirszowicz także zrobili habilitacje, Wiatr pracował w Krakowie na UJ. Wesołowski po obronie doktoratu wyjechał do Łodzi.
[01:44:40] Boh. pod kierunkiem Baumana zaangażowała się w badania aktywu partyjnego w różnych instytucjach. Gdy przeprowadzała wywiady z aktywem w Ministerstwie Komunikacji, wezwał ją minister Ryszard Strzelecki. Boh. powiedziała, że zgodę na badania dał Wydział Nauki i tow. Zambrowski – reakcja ministra, który uznał, że tak dobrze zna swój aktyw, że sam może odpowiedzieć na wszystkie pytania [+]. Badania prowadzono z ramienia pracowni badań socjologicznych Wyższej Szkoły Nauk Partyjnych, w której pracował także mąż boh. Albin Kania – spotkania rodzin Baumanów, Kaniów i Kossaków.
[01:49:20] Po nieudanych badaniach Baumana boh. i Wanda Harz zaangażowały się w projekt badawczy kierowany przez Marię Hirszowicz, którym było badanie Rad Narodowych na terenie Warszawy, porównując opinie i postawy administracji oraz radnych. Boh. prowadziła zajęcia na psychologii i przyjaźniła się z Januszem Reykowskim i Idą Kurcz, sięgnęła do ankiet psychologicznych mierzących typy postaw. Wyniki badań były interesujące i pokazywały odmienność postaw administracji, wykonującej zlecone zadania i radnych, którzy wykazywali się postawą opiekuńczą.
[01:53:04] W tym czasie polska socjologia była obiektem zainteresowania socjologów zachodnich, zwłaszcza amerykańskich. Często przyjeżdżali goście z Anglii i USA, interesowały ich przemiany w kraju oraz polska socjologia. Wśród gości z USA byli Betty i Philip Jacob. Philip pracował na Uniwersytecie w Filadelfii, Betty była zaangażowana w życie polityczne, kiedyś kandydowała do Kongresu. W czasie I wojny światowej Philip Jacob był w Polsce, ponieważ jego ojciec był przedstawicielem międzynarodowej organizacji pomocowej. Jacob zaplanował przeprowadzenie międzynarodowych badań wartości istotnych dla przedstawicieli władzy lokalnej. Fundusze na badania dał amerykański rząd – w latach 60. trzy kraje otrzymały od USA pożyczkę zbożową, Amerykanie zgodzili się, by spłacono ją opłaceniem badań naukowych w tych krajach. Władze amerykańskie zatwierdziły projekt Jacobów, który realizowano w Polsce, Jugosławii i Indiach oraz USA.
[01:59:00] Boh. miała doświadczenie w badaniach ankietowych wśród administracji lokalnych, wyniki przedstawiła na spotkaniu z Jacobami. Zaproponowano jej wejście do zespołu badawczego, którego szefem został Jerzy Wiatr. W zespole byli także Krzysztof Ostrowski, Adam Przeworski, Wanda Harz, Krzysztof Zagórski. Początkowo omawiano założenia badawcze i opracowano metody. Boh. i Krzysztofa Ostrowskiego zaproszono na sympozjum do USA, fundusze na to znalazła Betty Jacob. W programie czteromiesięcznej wizyty była podróż po Stanach i zapoznanie się z funkcjonowaniem demokracji amerykańskiej. Boh. była w Filadelfii i Waszyngtonie, na zachodnim wybrzeżu i na Florydzie. W Filadelfii katedrę miał Philip Jacob i tam opracowywano narzędzia badawcze.
[02:03:38] Przy okazji boh. postanowiła zebrać materiały do pracy doktorskiej – dostęp do literatury na temat alienacji. W tym czasie temat był popularny w Stanach. Po powrocie do Polski boh., która miała już rozdziały o pojęciu alienacji u Marksa, napisała pracę, w której wykorzystała badania alienacji pracy, alienacji w polityce i organizacjach.
[02:06:30] Boh. była w USA na przełomie lat 1964-65. Prof. Hochfeld miał w 1966 wracać z Francji, Baumanowi zależało na uporządkowaniu spraw w katedrze i wypchnięciu zaległych doktoratów – postawione ultimatum i groźba odejścia z zakładu. W katedrze pracował Edward Koniński, który był wcześniej szefem Baumana w KBW. Koniński pisał pracę z socjologii moralności u prof. Ossowskiej – zakład między nim a Baumanem o to, czy boh. odda pracę 1 maja – wygrana Konińskiego. [+]
[02:11:26] Boh. miała swobodę podczas pisania doktoratu. Zygmunt Bauman był redaktorem „Studiów socjologicznych”, po dyskusji w katedrze nad kolejnymi rozdziałami drukował je.
[02:12:40] Wsparcia merytorycznego udzielał boh. Bronisław Baczko, który był także recenzentem jej doktoratu. Na jego seminariach czytano Teodora Adorna i Tomasza Manna. Witold Kula powiedział boh., że był kiedyś u Baczki, a ten właśnie czytał jej doktorat, który bardzo mu się podobał. Boh. złożyła pracę w maju 1966, prof. Hochfeld zmarł na zawał w przeddzień powrotu do Polski. Po jego śmierci Zygmunt Bauman formalnie przejął funkcję promotora doktoratu. Pracę pt. „Koncepcja alienacji w pracach Marksa i we współczesnej socjologii amerykańskiej” boh. obroniła na początku 1967 r. [+]
[02:16:45] Sytuacja w kraju po obronie doktoratu – czas przełomu, rozwiązanie wydziału i wyjazd rodziny Baumanów, Marii Hirszowicz, Leszka Kołakowskiego, Bronisława Baczki. Baumanowie wyjechali najwcześniej, na początku 1968 r. Zygmunt Bauman oddał legitymację partyjną. On i żona zrezygnowali z polskiego obywatelstwa.
more...
less

Domosławska Małgorzata

Czerniak Grzegorz

Instytut Pileckiego

Film