Miłosława Zawałkiewicz-Maciąg (ur. 1928, Lwów) dzieciństwo spędziła w Zaleszczykach, gdzie jej ojciec był dyrektorem gimnazjum. Po wkroczeniu wojsk radzieckich ojca aresztowano i skazano. Pani Miłosława wraz z matką zostały w kwietniu 1940 deportowane do Kazachstanu w rejon Szemonajchy koło Semipałatyńska, gdzie pracowały w kołchozie. Jesienią 1941 przybył do nich zwolniony z łagru ojciec, który wkrótce zmarł na zapalenie płuc. W lipcu 1942 pani Miłosława z matką podjęły próbę dotarcia do formowanej armii polskiej, jednak nie zdążyły przed ewakuacją oddziałów do Persji. Kolejne cztery lata przeżyły w Uzbekistanie, pracując w kołchozie Ułuz. W czerwcu 1946 przyjechały do Polski w ramach repatriacji zorganizowanej przez Związek Patriotów Polskich. Ukończyła studia na politechnice w Gliwicach (wydział mechaniczny, specjalizacja: transport kopalniany). Pracowała m.in. w Fabryce Maszyn Górniczych w Piotrowicach, następnie przez wiele lat uczyła w szkołach. Od 1979 roku na emeryturze. Mieszka w Tychach.
more...
less
[00:00:06] Autoprezentacja boh. urodzonej w kwietniu 1928 r. Przedstawienie rodziców: ojciec Mieczysław uczył w gimnazjum, mama Zenobia zajmowała się domem.
[00:00:34] W 1935 r. ojciec został dyrektorem szkoły w Zaleszczykach i w 1936 r. boh. zaczęła tam chodzić do szkoły powszechnej.
[00:01:21] [Wrzesień 1939] Wjazd czołgów radzieckich do miasteczka, zamiana szkoły żeńskiej na ukraińską, męskiej na żydowską, a w budynku gimnazjum i liceum zrobiono szkołę polską – dziesięcioletni program nauczania, zgodnie z radzieckim wzorem. Boh. ponownie znalazła się w IV klasie.
[00:03:10] Rewizja w domu w święta Bożego Narodzenia, aresztowanie ojca, który podczas kampanii wrześniowej był zmobilizowany do służby w mieście i chodził w mundurze. Ojciec rozważał ucieczkę do Rumunii, ale nie chciał zostawić rodziny. [+]
[00:04:39] Mama chciała wyjechać do rodziny w Kamionce Strumiłowej, ale czekała na dokumenty – deportacja 13 kwietnia 1940. Przyjście enkawudzistów do domu – ich zachowanie w stosunku do mamy, zgoda, by gospodyni sprzedała meble. Wyjazd furmanką do pociągu, zapakowanie się do wagonu. Wyjazd transportu 14 kwietnia [1940]. [+]
[00:07:06] Opis wnętrza wagonu, rozwieszenie koców wokół dziury w podłodze, która służyła jako ubikacja. Przyjazd do Husiatyna nad Zbruczem, gdzie przed wojną była granica polsko-sowiecka – przesiadka do wagonów szerokotorowych. Wydawanie kaszy i wrzątku podczas podróży.
[00:09:50] Podczas przejazdu przez Ural można było mieć otwarte okna – wrażenia boh., wspomnienie wakacji w Karpatach. Przyjazd do Nowosybirska – zaprowadzenie zesłańców do łaźni, odwszenie ubrań. [+]
[00:12:45] Dalsza podróż do stacji Szemonaicha koło Semipałatyńska. Dalsza droga ciężarówkami do sowchozu zajmującego się hodowlą świń. Przyjazd do centrali sowchozu, rozlokowanie zesłańców w klubie. Mama zamieszkała u miejscowej nauczycielki, Matriony. W centrali był żłobek, dyrekcja, punkt sanitarny i poczta.
[00:16:25] Rodzina mieszkała przez jakiś czas z panią Sobocińską, zamieszkanie w lepiance u Rosjanki, przydział ziemi – uprawa ziemniaków i ogórków. Boh. pomagała mamie uprawiać ogród, siać i podlewać.
[00:20:30] Mama dogadała się z urzędnikiem skarbowym wywiezionym z Zaleszczyk z rodziną i razem kupiono ziemiankę. Urzędnik pracował jako woziwoda w centrali sowchozu, jego dzieci pracowały na okolicznych polach. Wyprawy boh. w step.
[00:23:44] Mama dostała zaświadczenie od lekarza rejonowego, że nie nadaje się do pracy fizycznej i łatała worki w składzie zboża. Boh. chodziła do V klasy miejscowej szkoły, przed wojną uczyła się w szkole języka ukraińskiego i nie miała problemu z rosyjskim ani innymi przedmiotami – „pochwalna gramota”.
[00:27:14] Amnestia w sierpniu 1941 r. – dokument zezwalający na poruszanie się po kraju.
[00:29:07] Rodzice nawiązali ze sobą kontakt – ojciec był skazany na 8 lat łagru, po amnestii przyjechał do sowchozu z dwoma kolegami, byłymi nauczycielami, ale w drodze przeziębił się. Stan zdrowia ojca po zwolnieniu z łagru, jego wygląd. Ojciec zachorował na zapalenie płuc – śmierć ojca, jego pochówek w kołchozie. [+]
[00:32:11] Nauczycielka spod Zaleszczyk, Maria Dąbrowska, przygotowała występ teatrzyku dla mieszkańców sowchozu – przedstawienie „Zaczarowana fujarka”, polskie tańce, stroje do przedstawień. Przesyłanie paczek przez rodziny. [+]
[00:34:51] Wyjście mężczyzn do Armii Andersa. Przysłanie zaproszenia przez męża jednej z pań. Do grupy dołączyła pani Świętochowska z Katowic, którą wojna zastała koło Zaleszczyk.
[00:36:39] W Armii Andersa znalazł się pan Pocztar, którego rodzina była w sowchozie – przysłanie zaproszenia dla swojej rodziny i mamy boh. Zalecenia Delegatur, by Polacy przyjeżdżali do większych ośrodków. Sprzedaż ziemianki i krowy, które mama miała do spółki z rodziną Fedorowiczów – wyjazd do Semipałatyńska. [+]
[00:39:35] NKWD w Semipałatyńsku nie zezwoliło na kupno biletów na dalszą podróż – staranie o potwierdzenie dokumentów. Syn pani Świętochowskiej Jerzy także był w polskiej armii. Przyjazd żołnierza z dokumentami. Wyjazd pociągiem do Uzbekistanu. Przyjazd po ewakuacji polskiego wojska – żołnierz zdecydował się na podróż do Aszchabadu, a kobiety z dziećmi na wyjazd do miejsca, gdzie byli inni Polacy.
[00:42:32] W Uzbekistanie zostało wielu polskich Żydów – ich motywacja do pozostania w ZSRR. Wyjazd do Jangi-Jul i dalej do Samarkandy. Władze pozwoliły się rozlokować grupie Polaków na podwórku szkoły.
[00:45:02] Przejazd do kołchozu Ułuz. Wiadomość, że w Kattakurganie jest polski dom dziecka i większa grupa Polaków – wyjazd pani Świętochowskiej, która została zatrudniona w sierocińcu.
[00:46:49] Zbieranie ostów na opał. Wyjazd do Kattakurganu, gdzie boh. mogła korzystać ze stołówki w sierocińcu. Przyłączenie się pani, której mąż był przed wojną burmistrzem w Jedwabnem. Warunki mieszkaniowe, uzbecki sposób na utrzymanie ciepła nocą – spanie nad dołkiem wypełnionym żarem. Wyprawy na pole po zbiorze bawełny po gałązki na opał. Praca chałupnicza dla wojska – boh. nauczyła się robić na drutach i potem tym dorabiała. [+]
[00:51:42] Latem 1943 r. boh. zachorowała i trafiła do szpitala z podejrzeniem malarii. Po zdiagnozowaniu tyfusu była w szpitalu zakaźnym, gdzie zajmowali się nią życzliwi lekarze. Szczepienia ochronne. Sposoby leczenia: stawianie baniek, podskórne kroplówki. [+]
[00:55:27] Kierownikiem domu dziecka został Rosjanin, ale niższy personel dalej pracował. Mama i pani Pocztarowa oddały dzieci do domu dziecka, by zapewnić im lepsze wyżywienie. Stan boh. po chorobie – picie wina jako lekarskie zalecenie podczas rekonwalescencji. [+]
[00:58:10] Praca fizyczna Polek w gospodarstwie pomocniczym, przygotowywanie grządek na nawadnianych polach. Stosunek nadzorcy-Uzbeka. Warunki bytowe. Nawrót tyfusu – boh. i mamę zabrano do szpitala. Obcięcie włosów. [+]
[01:01:55] Zmiana miejsca zamieszkania po chorobie, wizyta pracownicy punktu dezynfekcyjnego, która odkażała pokoik. Zasady odchodzenia z pracy w czasie wojny – boh. została zatrudniona jako uczeń-dezynfektor. Zajęcia w punkcie dezynfekcyjnym, gdzie mama dostała posadę stróża – zamieszkanie na terenie zakładu. Opis budynków, składzik z materiałami wizualnymi do pogadanek o ochronie zdrowia, pomieszczenie mechanika – diadi Jaszy. Pokoik, w którym mieszkały Polki: pani Załuska i boh. z mamą. Problemy z opałem, szukanie wielbłądziego nawozu, podkradanie drewna w punkcie dezynfekcyjnym. [+]
[01:07:40] W punkcie dezynfekcyjnym pracowała kierowniczka oraz dwie ewakuowane Rosjanki i boh. Specyfika pracy – informacje ze szpitala o chorych na choroby zakaźne, wizyty w domach i odkażanie pomieszczeń. Higiena w domach bez kanalizacji, studnia na terenie punktu dezynfekcyjnego. System zaopatrzenia Kattakurganu w wodę. Zalewanie ubikacji wapnem chlorowanym. Postępowanie w przypadku wszawicy: przywożenie ludzi z rzeczami do punktu dezynfekcyjnego – parowanie odzieży w kotle, kąpiele pod prysznicem. Obowiązki pracowników: wyciąganie ze studni i grzanie wody, rąbanie drewna. [+]
[01:15:34] Zimy w Uzbekistanie, klimat. Śnieżna zima 1945-46, kiedy trzeba było zrzucać śnieg z przemakających dachów.
[01:17:14] Uczestnictwo boh. w subotniku – zbieranie owocników bawełny, które ominął kombajn. Współzawodnictwo zbierających, którzy dokładali glinę do swoich worków. [+]
[01:19:58] Wyjazd na wyrąb krzaków, którymi palono w piecach – incydent z pracownikiem punktu dezynfekcyjnego.
[01:22:42] Boh. napisała przed laty wspomnienia na konkurs i nie chce ich uzupełniać z powodu przepływu wspomnień innych Sybiraków.
[01:23:36] Odbieranie zesłańcom dokumentów wydanych podczas amnestii i nakłanianie do przyjmowania rosyjskich paszportów. Wymaganie polskich dokumentów podczas repatriacji.
[01:24:37] Przygotowania do repatriacji. Mama uczyła w polskiej szkole, do której chodziły głównie dzieci pochodzenia żydowskiego, a boh. chodziła do VI klasy. Matematyk Kon, nauczyciel z Warszawy, zarabiał na życie szyciem kapci, które sprzedawał na targu. [+]
[01:27:38] Podczas repatriacji zebrano 39 Polaków z rejonu kattakurgańskiego. Wagon, w którym jechała boh. dojechał do Jeleniej Góry w czerwcu 1946 r. Warunki jazdy do Polski, możliwość otwarcia drzwi, wyżywienie. Mama chciała wysiąść w Kędzierzynie-Koźlu – rada urzędników PUR-u. Nawiązanie kontaktu z ciocią mieszkającą w Kłodnicy koło Kędzierzyna. Wyjazd do cioci – przesiadka we Wrocławiu. Przyjazd do Jeleniej Góry podczas referendum, w których boh. nie wzięła udziału, bo była za młoda. [+]
[01:31:11] Przejście przez zniszczony Wrocław z dworca Świebodzkiego na Główny, ruiny domów – wrażenia boh. Droga do Kędzierzyna i dalej do Kłodnicy. Mama przywiozła z zesłania rodzynki, których nie było w Polsce – wspomnienie winogron rodzynkowych, które w Uzbekistanie jedzono z chlebem. [+]
[01:33:59] Przydziały chleba dla zesłańców – boh., gdy pracowała, dostawała pół kilograma. Asortyment dostępny na kartki: mydło, zapałki.
[01:35:27] Żywność na zesłaniu. W Kattakurganie była olejarnia i można było na targu kupić różne oleje. Używanie do celów spożywczych oleju z bawełny. Ktoś ze znajomych załatwił kartki do stołówki dla uciekinierów przed frontem – boh. chciała zupą poczęstować psa, ale nie był zainteresowany. Dodawanie śruty lnianej do kaszy. [+]
[01:40:09] Przyjazd do siostry ojca, która pomagała boh. w nauce. Powojenna edukacja, mała matura. Boh. skończyła liceum i zdała maturę w Katowicach – studia na Politechnice Śląskiej w Gliwicach.
[01:44:11] Boh. dostała nakaz pracy w Tychach, tu poznała przyszłego męża. Praca w Fabryce Maszyn Górniczych w Piotrowicach i w szkolnictwie. Po przejściu na emeryturę boh. zaangażowała się w prace Związku Sybiraków.
[01:45:49] Przygotowania do wojny w 1939 r. – na terenie liceum był wykopany schron, na którym leżała łódka należąca do koła żeglarskiego. Mama szyła domowej roboty maski gazowe wypełniane węglem, zapasy na strychu willi.
[01:48:44] Działalność harcerstwa przed wojną, przedstawienia, festyny, loterie. Wyjazdy harcerek na obozy w góry, w tej samej miejscowości boh. była z mamą na letnisku.
[01:50:13] Dostawy prądu z prywatnej elektrowni w Zaleszczykach – w wakacje, gdy do miasteczka zjeżdżali letnicy, prąd był także w dzień. Boh. nie pamięta, jak dowiedziała się o wybuchu wojny. Rozmowy w domu o wejściu sowietów.
[01:51:50] W sierpniu 1939 r. boh. była z tatą we Lwowie i widziała „Panoramę Racławicką”. Dom, w którym rodzina mieszkała w Zaleszczykach i jego okolice, bliskość szpitala i koszar Korpusu Ochrony Pogranicza.
[01:54:50] Ojciec został zmobilizowany i chodził w mundurze – dyżury przy moście w Zaleszczykach. Boh. widziała przez okno wjazd sowieckich czołgów do miasteczka. Podczas sowieckiej okupacji boh. nie chodziła z gosposią na zakupy. Sytuacja rodziny po aresztowaniu ojca.
[01:57:28] Boh. odwiedzała panią z Warszawy, która przyjechała z synem do matki na wakacje i nie mogła wrócić do domu – zabawy dzieci przed wojną. Podczas okupacji boh. nosiła tam rzeczy na przechowanie. Po wojnie rodzina przyjechała do Gliwic i boh. mieszkała u nich podczas studiów.
[01:59:35] Po wojnie mama odnalazła znajomych z Zaleszczyk w Gliwicach i Katowicach. Znajoma z Warszawy, mieszkająca w Gliwicach, straciła męża w Powstaniu Warszawskim.
[02:01:00] Po aresztowaniu ojca mama chciała wyjechać do jego siostry, ale została deportowana. Spotkanie z ojcem wypuszczonym z łagru – boh. wyszła na drogę, zobaczyła trzech brodatych mężczyzn i nie wiedziała, który z nich to ojciec. Z tatą przyjechali dwaj nauczyciele, również zwolnieni z łagru: Jan i Leon Kulczyccy, którzy potem wyjechali do Armii Andersa. [+]
[02:03:02] Pobyt ojca z rodziną, ogolenie brody, jego porządki na półce z skromnym dobytkiem – opisywanie pojemników. Wycieńczenie po pobycie w łagrze, choroba ojca, wizyty felczerki, która zdiagnozowała zapalenie płuc. Ojciec przyjechał 23 września, a zmarł 3 października. Dokumenty z amnestii odbierano Polakom, ale dokument ojca został w rodzinie po jego śmierci. [+]
[02:07:49] Panowie Kulczyccy zdobyli deski i zrobili trumnę oraz krzyż. Ubranie ojca do trumny. Przejazd furmanką na miejsce pochówku w stepie, pogrzeb ojca – odczucia boh. [+]
[02:12:33] Opóźnienia w docieraniu informacji do kołchozu. Ojciec był wycieńczony i nie wiadomo, czy poszedłby do armii Andersa. Młodzi z kołchozu ruszyli w drogę do wojska zimą 1942 r. Teatrzyk w kołchozie działał przed ich wyruszeniem, bo na akordeonie grał młody Fedorowicz. [+]
[02:14:58] Wiadomość o końcu wojny podano przez wszystkie kołchoźniki – mityng na boisku, radość mieszkańców. Mama cieszyła się i liczyła na szybki powrót do Polski – wyjazd w czerwcu 1946 r.
[02:16:26] Powroty mężczyzn z frontu, do sąsiada Uzbeka wróciło dwóch synów, z jednym boh. rozmawiała o Polsce.
[02:17:48] Przejście nocą przez ruiny Wrocławia. Boh. trafiła w środowisko Ślązaków i miała problemy ze zrozumieniem gwary. Stosunek Ślązaków do repatriantów. Boh. chodziła do dentysty-Ślązaka – wpływ odżywiania na zesłaniu na stan uzębienia.
[02:20:18] U kuzynów pomocą domową była Niemka Gerda, która przygotowywała się do wyjazdu do Niemiec.
[02:21:47] Przekraczanie granicy – zabieranie wszystkich rosyjskich książek. Boh. oddała podręcznik, ale pod materacem schowała książkę z dedykacją ojca. Smak chleba w Polsce. [+]
[02:24:00] Dostarczanie żywności przez PUR, jedzenie z darów amerykańskich: kasze i konserwy. Podczas postoju w Mysłowicach boh. widziała procesję Bożego Ciała.
[02:25:00] Wpływ pobytu na zesłaniu na traktowanie przez boh. rzeczy materialnych. Wpływ mieszkania w internatach i na stancji – potrzeba posiadania domu. Metody wychowawcze ojca. Szacunek do jedzenia, szczególnie chleba, po przeżytym na zesłaniu głodzie.
[02:27:28] Powracające sny o podróży z mamą, w których nie było widać jej postaci.
[02:27:57] W ziemiance w kołchozie panie grywały w brydża, czytano książki, które sobie wzajemnie pożyczano. W święta po amnestii grupa młodzieży, w tym boh. i córka pani Gniazdowskiej, poszła z kolędą do ziemianek, w których mieszkali Polacy. Pani Gniazdowska po wojnie mieszkała w Bielsku-Białej. Boh. nie utrzymywała kontaktu ze znajomymi z zesłania.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.