Halina Grynberg z d. Brzezińska (ur. 1932, Łódź) wychowała się w dobrze sytuowanej rodzinie. We wrześniu 1939 jej ojciec został zmobilizowany na front, a reszta rodziny próbowała dostać się do Rumunii i ostatecznie znalazła się w Kamieniu Koszyrskim. Tu dziadek pani Haliny (Adam Walczak, przed wojną wiceprezydent Łodzi) został aresztowany przez Rosjan. W kwietniu 1940 pani Halina wraz z resztą rodziny została deportowana do północnego Kazachstanu (stacja Tajynsza, posiołek Moskowka). W marcu 1946 powróciła do Polski. Ukończyła gimnazjum administracyjno-handlowe w Łodzi, a potem technikum ekonomiczne w Zielonej Górze. W 1949 roku wyszła za mąż, a rok później przeniosła się z mężem do Świebodzina. Pracowała jako księgowa w fabryce mebli i w zakładach Elterma. Dopiero w latach 90. poznała losy dziadka (zamordowany w Katyniu) oraz miejsce pochówku ojca i babci (rozstrzelanych przez Niemców). Ma dwie córki (Krystyna i Wiesława), syn Andrzej zmarł w 2018. Mieszka w Świebodzinie.
00:00:10 Przedstawienie boh. urodzonej w r. 1932 w Łodzi. 00:00:30 Życie rodziny przed wojną – ojciec pracował w Ubezpieczalni, mama zajmowała się domem, w 1934 urodził się brat boh. Wspomnienie babci – matki ojca. Boh. chodziła do przedszkola, miała wiele koleżanek.
00:02:35 Dziadek boh. był wiceprezydentem Łodzi. Wspomnienie lata 1939 spędzonego w letniskowym domu dziadka w Feliksinie. Wyczuwalny niepokój ostatnich przedwojennych dni.
00:03:55 Początek wojny – ucieczki z domu podczas bombardowań i nalotów.
00:05:00 Dziadek miał jechać do Rumunii z dokumentami, a ponieważ mógł zabrać rodzinę, więc zdecydowano, że pojadą wszyscy.
00:05:25 Pożegnanie zmobilizowanego ojca na stacji kolejowej.
00:05:47 Beztroskie lato w Feliksinie – odwiedziny krewnych.
00:06:20 Dziadek dostał samochód z kierowcą na drogę do Rumunii – pakowanie auta, którym miało podróżować siedem osób. Wyjazd z nadzieją na szybki koniec wojny.
00:07:33 Droga do Rumunii – bombardowania dróg, zniszczenia i chaos podczas nalotów
zbombardowanie autobusu Czerwonego Krzyża. Rodzina przeżyła bombardowanie Zamościa – dom, w którym się schroniła, ocalał jako jedyny w okolicy.
00:11:40 Przyjazd do Kamienia Koszyrskiego – brak benzyny spowodował, że rodzina nie mogła pojechać dalej. Mieszkanie w domu właściciela sklepu spożywczego Klurmana – pomoc żydowskiej rodziny.
00:12:17 Wkroczenie Armii Czerwonej – aresztowanie dziadka i zniknięcie kierowcy oraz samochodu. Pobyt dziadka w więzieniu w Kowlu – babcia widziała się z nim dwa razy. W latach 90. rodzina dowiedziała się, że dziadek został stracony wiosną 1940 i figuruje na liście katyńskiej [zamordowany w więzieniu NKWD w Kijowie, pochowany w Kijowie-Bykowni].
00:14:10 Oczekiwanie na wyjście dziadka z więzienia i powrót do Łodzi. Brak możliwości powrotu na teren Generalnej Guberni.
00:15:10 Pobyt w Kamieniu Koszyrskim od początków września 1939 do 13 kwietnia 1940. Pomoc rodziny Skarżyńskich – ciocia boh. (osiemnastolatka, która miała w 1939 rozpocząć studia) zakochała się z wzajemnością w Feliksie Skarżyńskim. Podczas deportacji 13 kwietnia Feliks Skarżyński dobrowolnie pojechał na zesłanie.
00:17:55 Trudne warunki półtoramiesięcznej podróży na zesłanie – opis wnętrza wagonu. Rodzina przygotowywała się do wywiezienia i była zaopatrzona w dwa worki sucharów. Wspomnienie uczucia beznadziei i traumy towarzyszącej deportacji.
00:19:50 Przesiadka do ciężarówki na stacji Tajynsza [północny Kazachstan] i dowiezienie rodziny do posiołka Moskowka.
00:20:25 Organizacja życia po przyjeździe na zesłanie. Ślub cioci z Feliksem Skarżyńskim. Zruszczenie polskich imion i nazwisk.
00:21:40 Trudne warunki pracy – mama i ciocia pracowały w polu – brak odpowiedniej odzieży.
00:22:20 W posiołku mieszkali ludzie różnych narodowości. Rodzina została przyjęta do domu przez Ukraińców. Położenie Moskowki między Pietropawłowskiem a Karagandą – wysyłanie do pracy w kopalniach Karagandy zesłańców, którzy „podpadli” władzy.
00:23:12 Bezdzietne małżeństwo Ukraińców oddało rodzinie jedną izbę w domu. Bardzo trudne warunki mieszkaniowe – lód na ścianach pomieszczenia.
00:24:20 Nieoceniona pomoc wujka Feliksa Skarżyńskiego, który poszedł do pracy, a po jakimś czasie załatwił mieszkanie w posiołku robotniczym położonym bliżej stacji Tajynsza i rodzina przeniosła się tam.
00:25:00 Bardzo trudne warunki klimatyczne, długie, mroźne i śnieżne zimy – domy z dachami zasypane śniegiem. Głód.
00:26:40 Życie w posiołku robotniczym – boh. przędła kozią wełnę. Stosunek Kazachów do zesłańców. Spotkanie z Polakami wywiezionymi w 1936 – duża pomoc ze strony „starych” zesłańców.
00:28:02 Opis gospodarstw – przydomowe uprawy. Kołchozowe pola pszenicy, z której nie wolno było korzystać zesłańcom. Na przednówku zbierano kłosy spod roztajałego śniegu. Konni strażnicy pól łapali osoby zbierające kłosy i odbierali je, czasem bili. Obsesyjne myśli o jedzeniu. Wyżywienie zesłańców – zupa ze startego ziemniaka, dostawy chleba dwa razy w tygodniu.
00:32:00 Wujek Skarżyński pracował w elewatorze, ale pracowników sprawdzano i tylko czasem udawało mu się przynieść trochę zboża. Za kradzież zboża aresztowano lub wysyłano do pracy kopalni.
00:32:25 Zalewanie domów przez wiosenne powodzie – wszyscy mieszkańcy posiołka koczowali na nasypie przy stacji kolejowej. Narodowości zesłańców: Niemcy, Rosjanie, Ukraińcy, Polacy. Gdy woda opadała, nasyp pokrywał się lebiodą, z której gotowano zupę. Powrót do domu zniszczonego przez wodę – suszenie dobytku. Boh. z bratem oskrobywali okienne ramy po powodzi i jedli „chałwę”.
00:34:56 Rodzinie Skarżyńskich urodziła się córeczka, ale dziecko żyło dwa dni. Wujek Skarżyński poszedł do wojska, w tym czasie urodził mu się syn [1942].
00:35:55 Rodzinie wymówiono mieszkanie i babcia sprzedała wszystkie kosztowności, by kupić jedną izbę w lepiance – rozbudowa pomieszczenia
wyrabianie i wykorzystanie gliny. W dobudowanym przedsionku stała krowa.
00:39:05 Ubrania, w których członkowie rodziny przyjechali z Polski nie były odpowiednie. Rodzina nabyła dwa kożuchy i dwie pary walonek – chodzono w nich na zmianę. Dzieci nie miały swoich ciepłych okryć i korzystały z ubrań dorosłych.
00:40:45 Boh. i jej brat zostali chrzestnymi rodzicami ciotecznego brata, uroczystość odbyła się w domu. Chrztu udzieliła kobieta, która odprawiała msze dla zesłańców.
00:42:05 Pomoc z UNRR-y – sprawiedliwy podział rzeczy z paczek.
00:42:45 Krowę kupiono, by mieć mleko dla dziecka.
00:44:00 Wspólne święta zesłańców, burzan jako choinka ubrany własnoręcznie zrobionymi ozdobami. Pod burzanem-choinką były prezenty.
00:46:05 W lutym 1946 rodzinę repatriowano do Polski – radość z powrotu do kraju. Warunki sześciotygodniowej podróży – piece w wagonach, prowiant na drogę: chleb i konserwy. Po przekroczeniu granicy dawano żywność repatriantom.
00:48:00 Ogromna radość repatriantów podczas przekraczania granicy. Przesiadka w Brześciu do innych pociągów – rodzina pojechała do Łodzi wierząc, że spotka się tam z ojcem. Wiadomość o jego śmierci.
00:50:12 Wojenne losy ojca – chciał dołączyć do rodziny na zesłaniu, był w Kamieniu Koszyrskim, ale nie puszczono go na Syberię, wrócił więc do Generalnej Guberni i działał w konspiracji w Tomaszowie Mazowieckim. Złapany przez Niemców, został rozstrzelany. Jego matka także została rozstrzelana. Obydwoje zostali pochowani przez Niemców na cmentarzu żydowskim. Rodzina dowiedziała się o miejscu pochówku ojca i babci dopiero w 1992 podczas ekshumacji i przenoszenia zwłok na cmentarz wojenny. Wiadomość o śmierci ojca przyćmiła radość z powrotu do kraju.
00:55:30 Domowa edukacja podczas pobytu na Syberii – brak zimowej odzieży spowodował, że boh. bardzo krótko chodziła do szkoły. Po powrocie do Łodzi poszła do czwartej klasy, a brat do drugiej
nauka systemem przyspieszonym. Wybór gimnazjum administracyjno-handlowego.
00:58:20 Boh. miała 14 lat, gdy poznała starszego brata koleżanki, który wrócił z robót w Niemczech. Wyszła za niego mając lat 17.
00:59:47 Warunki mieszkaniowe rodziny po powrocie z zesłania. Po ślubie młodzi zamieszkali w domu letniskowym w Feliksinie, w którym mieszkała ciocia Skarżyńska z synem oraz dokwaterowana rodzina.
01:02:00 Wujek Feliks Skarżyński był żołnierzem Armii Andersa, wrócił do kraju w r. 1947, schorowany, niedługo potem zmarł.
01:02:40 Mąż boh. pracował w biurze konstrukcyjnym zajmującym się urządzeniami grzewczymi. Gdy zbudowano zakład Elterma w Świebodzinie i zaoferowano tam pracę oraz dobre warunki socjalne (wyższe pensje i mieszkania dla przyszłych pracowników) – rodzina podjęła decyzję o przeprowadzce. Łódź miastem zamkniętym – brak możliwości powrotu.
01:04:20 Boh. skończyła zaocznie technikum ekonomiczne w Zielonej Górze.
01:04:42 Mąż będąc na robotach został ranny w głowę podczas bombardowania – skutki zdrowotne. Choroby męża pod koniec życia – leczenie przez dr Krzysztofa Stępnia. Śmierć niepełnosprawnego syna w r. 2018 – opieka nad nim, terapie zajęciowe.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania] 01:10:15 Przedstawienie członków rodziny - dziadkowie Julianna i Adam Walczak mieli czworo dzieci, córka Ludmiła była mamą boh. Dziadek Brzeziński zmarł, a babcia Brzezińska mieszkała z rodziną syna Benedykta (tata boh.)
rodzina była dobrze sytuowana – plany budowy domu w Feliksinie. 01:13:30 Zabudowa łódzkiego osiedla Polesie, na którym mieszkała rodzina. Na tym samym osiedlu mieszkali dziadkowie Walczakowie, ich córka Aleksandra (późniejsza żona Feliksa Skarżyńskiego) wybierała się po maturze na medycynę.
01:15:00 Rodzina mieszkała w Łodzi przy Alei Unii. Dziecięce zabawy lalkami, kinolino – zakopywanie kolorowych przedmiotów i kwiatów pod szkłem (ekipa podaje inne nazwy: widoczki, sekrety [na Lubelszczyźnie w latach 70 mówiono: pawilony lub aniołki])
zabawy w piaskownicy w parku (obecnie park Zdrowie)
występy w przedszkolu.
01:20:35 Pożegnanie z tatą na dworcu kolejowym w r. 1939. Rodzina nie poznała jego losów podczas kampanii wrześniowej. Po deportacji rodziny tata przyjechał do Kamienia Koszyrskiego, mieszkał tam i pracował, starając się o pozwolenie na wyjazd do Kazachstanu – wymiana listów z rodziną na zesłaniu.
01:23:25 Aresztowanie dziadka Adama Walczaka w Kamieniu Koszyrskim. Wejście sowietów do miasta.
01:25:02 Rodzina wiedziała, że zostanie wywieziona – przygotowania do podróży na zesłanie: pakowanie rzeczy, suszenie chleba.
01:27:30 Podróż dwunastu rodzin w wagonie: półki-prycze, ciasnota, skrępowanie, dziura w podłodze zamiast ubikacji
przez jakiś czas w wagonie był piecyk, który potem zabrano. W piecyku palono węglem, który był dostępny na niektórych stacjach. Dzieciom nie wolno było wychodzić z wagonu na postojach.
01:31:18 Organizacja życia w wagonie, wspólne modlitwy
śmierć podczas podróży.
01:33:43 Zachowanie dzieci w wagonie.
01:34:40 Pierwsze wrażenia po przybyciu na miejsce zesłania – rodzina została zostawiona sama sobie, bez wskazówki gdzie iść, jak się zachować
niepewność co do dalszych losów. Zesłańcy wiedzieli, że są na Syberii, ale nie wiedzieli gdzie.
01:36:35 Msze dla Polaków odprawiała starsza kobieta, która znała przebieg liturgii
msze odprawiano w mieszkaniach. Zesłańcy innych narodowości wiedzieli o tym, ale nikt nie doniósł władzom. Życie w strachu.
01:40:05 Ślub cioci i Feliksa Skarżyńskiego – zapisanie w urzędzie i ślub „kościelny” udzielony przez panią sprawującą posługę kapłańską. Ponowny ślub w kościele po spotkaniu małżonków w Polsce.
01:41:48 Ślub kościelny i cywilny boh. – pozwolenie sądu na ślub nieletniej.
01:43:22 Skromne przyjęcie po ślubie Skarżyńskich w Kazachstanie.
01:44:25 Boh. nie miała na zesłaniu żadnych zabawek. Motywacja do nauka czytania i pisania.
01:45:35 Wszyscy mężczyźni z posiołka poszli do tworzącej się Armii Andersa. Wojenne losy Feliksa Skarżyńskiego (walczył pod Monte Cassino).
01:47:10 Nadzieja na powrót do Polski, radość i oczekiwanie na wyjazd.
01:48:45 Praca członków rodziny – boh. przędła na kołowrotku kozią wełnę, którą gręplowała babcia i brat. Mama przebierała ziemniaki i warzywa składowane piwnicach kołchozu.
01:51:40 Choroby członków rodziny, brak leków – naturalne sposoby leczenia wrzodów, przeziębień. Latem, pod nadzorem babci, zbierano i suszono zioła do domowej apteczki – piołunowe „lasy”.
01:54:55 Towary dostępne w sklepie: olej, ocet, sól. Dowożenie przydziałowego chleba do sklepu.
01:56:00 Ciocia budowała szpital w Tajynszy – wypadek na rusztowaniu i jego długofalowe konsekwencje.
01:57:10 Paczki od taty z Kamienia Koszyrskiego: żywność, książeczki.
01:58:23 Za sprzedaną biżuterię mamy i babci kupiono jedną izbę w chacie.
01:59:15 Niewielki bagaż podczas powrotu do Polski – trochę ubrań z UNRR-y, spódnica uszyta przez boh. z worków po kartoflach.
02:00:35 Radość z powrotu do Łodzi stłumiona wiadomością o śmierci ojca.
02:01:55 Boh. nie czuła się obco po powrocie – uczucia względem Łodzi.
02:02:55 Wstyd z powodu wyglądu, nieodpowiedniego ubioru. Spotkanie z rodziną i zmiana ubrań.
02:05:05 Rodzina nie poznała wojennych losów ojca, wiedziano tylko, że stracono go za działalność w AK.
02:05:55 Boh. przyjechała z mężem do Świebodzina 31.10.1950. Ślub kościelny 31.10.1949, wesele w domu letniskowym. Życie codzienne w Feliksinie: dojazdy do pracy, prowizoryczne ogrzewanie.
02:10:10 Zmiana nazwiska męża z Grinberg na Grynberg. Jego relacje z władzą ludową po powrocie z Zachodu.
02:12:15 Wygląd Świebodzina w 1950
pierwsze mieszkanie
praca męża w biurze M12. Współczesny wygląd miasta, nowe osiedla. Wrażenia boh. po przyjeździe do Świebodzina.
02:16:04 Brak możliwości powrotu do Łodzi – miasto zamknięte: tylko meldunki czasowe. Bez stałego meldunku nie można było dostać mieszkania. W połowie lat 60 córka wyjechała do babci w Łodzi – płonne nadzieje na stałe zameldowanie i mieszkanie spółdzielcze.
02:17:50 Praca boh. w Eltermie (biblioteka i księgowość) oraz w fabryce mebli (w rachubie). Przejście na rentę, by opiekować się chorym mężem i niepełnosprawnym synem.
02:21:25 Urodzenie córek: Krystyny w 1951, Wiesławy w 1952 (w oczekiwaniu na syna mąż zbudował pływający model statku) – imię córki na pamiątkę zmarłej na Syberii córeczki Skarżyńskich. Syn Andrzej urodził się w 1956 – rodzącej boh. nie przyjęto do szpitala w Świebodzinie
przejazd samochodem dostawczym do szpitala w Międzyrzeczu – syn urodził się w zamartwicy i był niepełnosprawny.
02:27:15 Godzenie pracy zawodowej z opieką nad niepełnosprawnym dzieckiem – opiekunka dla syna
diagnoza dziecka: trwałe uszkodzenie mózgu, leczenie dziecka. Syn żył 62 lata.
02:30:00 Podsumowanie rozmowy – dywagacja o pamięci. Boh. dopiero po wojnie dowiedziała się o tym, co działo się podczas okupacji w Łodzi – wysiedlenie wszystkich mieszkańców jej osiedla do getta, zajęcie mieszkań przez Niemców.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.