Sobczyńska Elżbieta

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/0779

4 sierpnia 2019, Warszawa

3:44

Elżbieta Sobczyńska z d. Gremblicka (ur. 1934, Warszawa) wspomina szczęśliwe dzieciństwo przed wojną, okupację w Warszawie, wybuch powstania i rzeź Woli, wypędzenie z ludnością cywilną i wywózkę przez Pruszków do Oświęcimia z matką i starszym o dwa lata bratem. Wraz ze zbliżaniem się frontu wschodniego zostali wywiezieni w głąb Niemiec, skąd po wyzwoleniu powrócili do Polski.

[00:00:30] Dom rodzinny: starszy brat Leszek, ojciec był architektem, miał własne przedsiębiorstwo budowlane, zamożne życie. Rodzice dbali o rozwój i rozrywki, film „Królewna Śnieżka” w kinie, cyrk Staniewskich przy Ordynackiej („Cyrk pod wodą”, kolorowa woda lała się ze ściany, małpa ukradła mamie kapelusz), lunapark na Pradze za mostem Kierbedzia. Zabawki: rower, zabawki na choince.
[00:05:43] Wyjazdy letniskowe dla dzieci do Urli, wakacje nad morzem pod koniec lipca 1939 r. W pociągu ludzie śpiewali „Morze, nasze morze”, płacząc… [+]
[00:07:28] Początek wojny, mieszkanie na Woli naprzeciwko cerkwi. Zalepione papierem okna, zaciemnienia, schrony wykopywane na podwórku, maski przeciwgazowe w domu. Rodzice w skupieniu wysłuchiwali komunikatów radiowych „Uwaga, uwaga, nadchodzi…”
[00:10:00] Przeprowadzka do folwarku w Natolinie, kolejka do Wilanowa, kuźnia. Ostrzał samolotowy przeczekany w rowie. 16 września do folwarku wkroczyli Niemcy – było tam 19 osób, same kobiety i dzieci. Podpalenie stodoły (spłonął pies), ostrzelanie budynku. Zrozumienie słowa „wojna”. [+]
[00:13:38] Podczas 69. rocznicy wyzwolenia Auschwitz Birkenau delegacja żydowska w otoczeniu uzbrojonych ochroniarzy. Obrazy przedstawiające Żydów. Reakcja boh. i Róży Krzywobłockiej na widok ochroniarza. [++].
[00:16:40] Łuna znad Warszawy, różowe niebo. [+] Zajęcie części folwarku przez Niemców, powrót rodziny do Warszawy 28 września, spalony dom przyjaciółki mamy. Niedostatki finansowe w domu, zablokowanie konta ojca w banku. Rodzice zaczęli produkować mydło. Oddanie radioodbiornika, ograniczenia w dostawach prądu, kartki żywnościowe, trudności w odrabianiu pracy domowej. Lampy karbidowe.
[00:19:55] Zmiana zasad życia – konieczność zatajania prawdy. Trudna zima 1939/40, mrozy, brak węgla, marazm. Jesień 1941 r. – pędzenie spirytusu, najście policji niemieckiej, żeby aresztować ojca. Żelazko elektryczne. Ucieczka ojca przez ogród. Wspomnienie ojca. [+].
[00:22:58] Patriotyczne wychowanie – radość z bycia Polką, „wszystko, co cenne i dobre, jest polskie”. Ojciec chory na gruźlicę, przebywał poza domem. Wychowanie przez ojca, kindersztuba.
[00:27:08] Zabawa z ojcem przed gmachem Instytutu Głuchoniemych [+]. Strach boh. o matkę, łapanki, informacje o Katyniu. Przechowywana w domu Żydówka, dawna pracownica ojca. Leczenie ojca w szpitalu przy Płockiej. Przerażenie mamy. Żydówka została na 7 miesięcy. Decyzja Niemców o rozbiórce domu/dworu rodzinnego, wyprowadzka. Żydówka umieszczona u innej rodziny. Przeniesienie, a potem wyrzucenie rodziny na ul. Wolską 117.
[00:32:12] Letnie wakacje w Otwocku w prewentorium przeciwgruźliczym. Zamieszkanie przy ul. Dzielnej w części getta, vis-à-vis Monopolu Tytoniowego. Mama odmówiła Żydówce przechowania. Bunkier na podwórku, ciągłe rewizje w domu. Ojciec poszukiwany przez Niemców.
[00:36:56] Mama usiłowała ukryć produkcję spirytusu na tyłach domu., adres Dzielna 72/77. Powrót z prewentorium „Olin” w Otwocku przed wybuchem powstania warszawskiego. Wybuch powstania, zejście do piwnic, „wyzwolenie” monopolu przez powstańców. Odgradzanie budynków przez Niemców, bunkier na podwórku.
[00:42:26] Przy ul Dzielnej 72 mieściła się fabryka Kamlera – siedziba Kedywu, Bór Komorowski, atak Niemców. Pomoc oddziału Parasol i Miotła w obronie sztabu Bora Komorowskiego. Zdobycie budynku Monopolu przez powstańców. Niemiec, ochroniarz z monopolu, schowany w domu boh. Ochroniarz zawiązujący kokardę na warkoczu. Jeniec niemiecki. [+]
[00:49:25] Pierwsza noc powstania w piwnicy, nieudana wyprawa na Odolany 1 sierpnia. Ciemność w piwnicy, świeca, obraz Matki Boskiej karmiącej. Ołtarzyki na warszawskich podwórkach. Kazimiera Szczur z ul. Hetmańskiej – pomoc domowa, przenosiny do piwnicy.
[00:53:07] Trupy Niemców pod murem getta oraz w basenie przeciwpożarowym na podwórku. Ostrzał niemiecki z wieżyczki kościoła Św. Augustyna. Powstańcy w mieszkaniu boh.
[00:55:20] Czołg od ul. Okopowej ‒ zburzenie muru getta [+]. Żydzi w obozie na Gęsiówce. Zamieszkanie w piwnicy przy ul. Dzielnej 79, ubikacja na podwórku. Pochówek na podwórku, obrazy z powstania.
[00:59:20] Zdobycie fabryki Kamlera o godz. 16, przed godziną „W”. Jerzy Kamler, właściciel stolarni, miał chronić ze swoimi pracownikami sztabu Bora Komorowskiego. Przebieg początku powstania na Woli, walki Kedywu od godz. 16.
[01:03:53] Pierwsze dni powstania w piwnicy, ciągi komunikacyjne w piwnicach. Przedostanie się Polaków z ul. Okopowej. 10 sierpnia decyzja o powrocie do domu po „tobół ewakuacyjny”. Ciężka puchowa pościel, niewielki dobytek matki. Ucieczka z miasta. Ukraińcy wypędzali ludzi z ul. Dzielnej, boh. z mamą uratowane przez brata. Ubranie w futra i pelisy, brak dokumentów, marsz ulicą Okopową z rękami w górze. Barykada na podwórku ulicy Żytniej, Niemiec z karabinem maszynowym. Kanarek w oknie.
[01:12:02] Wyprowadzenie kobiet i dzieci ulicą Żytnią, Gibalskiego, Karolkową. Przemarsz do Leszna, Młynarskiej, Górczewskiej. Pokrycie puchowej kołdry. Marsz w ciszy, okrzyk mamy „Dzieci nie patrzcie” – zwęglone ciała 2 tys. powstańców.
[01:15:26] Stolik z patefonem na podwórzu, Niemiec słuchał muzyki. Opuchnięty trup kobiety. Przemarsz ul. Działdowską – palące się papiery w kolonii Wawelberga, upał. Ul. Bema – płomienie z mieszkania kolegi brata. Bunt brata.
[01:18:47] Dojście do Dworca Zachodniego przez zmrokiem, przejazd kolejką elektryczną do Pruszkowa Żbikowa – w nocy. Dulag 121 – warsztaty mechaniczne. Mama planowała ucieczkę do rodziny ojca. Strach boh.
[01:21:01] Pusty pociąg towarowy na terenie obozu, zakwaterowanie w obozie, zaryglowanie w wagonie. Postój w Skierniewicach, otwarcie wagonów, nieudana próba ucieczki. Droga do Oświęcimia, rozpacz matki. Obawa boh. o przetrwanie.
[01:27:00] Stacja Oświęcim, żuraw wodny. Wtoczenie pociągu na rampę [Auschwitz], ujadające psy, krzyki esesmanów. Brzęczące druty pod napięciem. Baraki lagru. Łuna pożaru, mdławy odór. [++]
[01:30:21] Dojście do „Kanady”, oddanie rzeczy. Legowisko z futer. Pierwszy transport z Warszawy przyjechał 12 sierpnia [1944]. W sumie przywieziono 13 tys. warszawiaków, cywilów. Nadawanie numerów, zabieranie rzeczy „w depozyt”: kosztowności, pieniądze, dokumenty. Zegarek ojca Longines przechowany przez brata. Złoto schowane w słoninie i chlebie. [+]
[01:33:35] Banknot „góral” ocalony z obozu – wymieniony potem w Berlinie na m.in. sałatkę ze ślimakami. Długotrwała procedura przyjmowania więźniów. Walizki w baraku, walizka pełna nożyczek. Sterty ubrań. Znalezienie łożysk. Darcie pieniędzy. Budynek „sauny” – tam przyjmowano ludzi. Rozebranie do naga, oddanie ubrań. Wstydliwa nagość, dotykanie dziewczyn przez esesmanów. Budowa baraku sauny: prysznice, depozyt, strefa czysta, fryzjernia, komory dezynfekcyjne. [++]
[01:40:12] Komando fryzjerskie: Żydówki golące maszynką do gołej skóry – obcięcie warkoczy. „Wiedziałam już, że moja mama nic nie może”, histeria boh. Drugi dobry Niemiec uratował włosy boh. przed ogoleniem. [+] Msza dziękczynna za dusze 3 dobrych Niemców.
[01:45:03] Dezynfekcja głowy i stóp, natryski. Przejście na czystą stronę. Czerwony znak na ubraniu. Przejście do rampy, wejście do obozu kobiecego FKL „B”, zimna noc spędzona w kucki.
[01:48:03] Nadawanie numeru obozowego, czerwony trójkąt (Winkel) z literą „P” – Polak, nr boh. 85536, mama 85535, brat miał numer męski. Nie było tatuowania, numer przyczepiony do ubrania na piersi. Po 3 dniach noclegi w saunie, szczury, boh. nocowała na pryczy z inną więźniarką, agresywna obsługa. Usytuowanie poszczególnych baraków lagru. Układ baraku umywalni, niedostatki wody, niemożność umycia się przez cały pobyt w obozie. [++]
[01:52:52] Kanał latrynowy. W lagrze cygańskim były dekle. Krwawa dezynteria wśród dzieci. „Kible” dla dzieci – wiadra cynowe w szczycie budynku. Wynoszenie kubłów do latryny – starsze dziewczyny dostawały za to dodatkowy kawałek chleba (Zulage).
[01:56:17] Pierwsze chwile w baraku – „zatrzęsienie pluskiew” – nie pozwalały spać. Trzywarstwowe murowane koje: pierwsza warstwa na cegłach. Dzieci na środkowej i górnej koi. Akcja odpluskwiania – wygazowanie pluskiew cyklonem B. [++]
[01:59:25] Olbrzymie szczury w lagrze cygańskim, w drewnianym baraku, biegały na najniższych kojach po dzieciach. [+] Po tygodniu chłopców zabrano od matek i przeniesiono na męski lager. Jedzenie w Auschwitz, okradanie dzieci z chleba przez blokową. Chleb i masło.
[02:03:00] Po skończeniu 10 lat boh. poprosiła o „dorosłą” porcję. Napar z ziół do picia, zupa „maź”. Rozmowy na temat jedzenia. Rozdawanie kiełbasy. Pyza od sztubowej.
[02:05:31] Koja-loch od zewnętrznej ściany bez okna. Zbieranie kamyków do gry w ciupy. Pod koniec października [1944] więzień w pasiaku namalował na ścianie obrazek. [+]
[02:09:30] Oglądanie malowidła po 30 latach. Nagranie do kamery o malowidłach. Spędzanie czasu przez dzieci. W ciepłe dni chodzenie w kółko po placu apelowym – spękana glina bez roślin. Guziki znajdowanie każdego dnia. „Ptaki nad obozem nie fruwały” ze względu na smród. Podczas deszczu błoto, „w którym się gubiło buty”.
[02:14:00] Apele 2 razy dziennie – ustawienie piątkami, drobiazgowe sprawdzanie stanu liczebnego, stanie bez ruchu na deszczu. Czekanie po wojnie na autobus – napady histerii. Apel na silnym mrozie w obozie cygańskim. Zamarznięty mocz na spodniach.
[02:16:50] Stopniowa zmiana zasad zachowania wyuczonych w domu, reakcja na uderzenie matki w twarz. Mama chora na tyfus. Zburzenie dotychczasowego porządku świata i poglądów. Apatia po zabraniu mamy „na rewir” – strach przed utraceniem mamy. Gryps od mamy na papierze toaletowym ołówkiem atramentowym: „Kochana Elżuniu” przywrócił wiarę w sens trwania przy życiu. [++]
[02:22:11] Odwiedziny mamy na placu apelowym – przytulenie na kolanach. Transporty Żydów węgierskich. Rozmowa z mamą, wskazówki nt. poszukiwania rodziny, nauka dat urodzenia. Świadomość matki możliwej zagłady własnych dzieci. Ewakuacja FKL Lager do lagru cygańskiego. Wszystkie rodziny cygańskie wcześniej wymordowano. Układ baraku cygańskiego. Kobieta szyjąca i płacząca – p. Nowik. Babcia Krysi Politowskiej dd. Zawadzkiej. Straszenie matek i dzieci. [+].
[02:27:52] Dzieci białoruskie. Stasia Gliniecka dd. Ostrowska opiekowała się chłopcem Kolą. Spór dziewcząt o gotowanie kartofla.
[02:29:57] Lager kobiecy FKL, blok 13 (dawniej 16 A) – kobiety w ciąży. Kobieta z niemowlęciem na sąsiedniej koi – spotkanie w Berlinie. [+] Kąpiel w saunie.
[02:32:30] Spotkanie z bratem z męskiego rewiru, nie miał ubrania. Praca chłopców pchających wóz. Pod koniec grudnia – wyprawa na spotkanie z mamą. Ulica Lagrowa. Widok piętrzących się trupów z trupiarni, szczury. U mamy na kolanach. Strach przed powrotem do baraku – zagrożenie, samotność. [++]
[02:37:06] 16 stycznia wywiezienie z Auschwitz, kolejne transporty. Wejście do sauny, strach. Spodnie z koca uszyte przez mamę, zabranie ubrań przez funkcyjne, odmowa wyjścia – pierwsze samodzielne działanie we własnej sprawie. „Wiedziałam, że moja mama już nic nie może”. [+]
[02:40:15] Transport z Mysłowic, pierwsze oznaki zamarzania, droga na zachód. Odgruzowywanie Berlina. Ruchome schody na dworcu głównym. Kobiety z dziećmi w fabryce w Hennigsdorfie. Noclegi w kinie, restauracji, barak w dzielnicy Siemens, miasto spalone napalmem, schron, kradzież chleba ze schowanym złotem mamy.
[02:43:25] Grupa Włochów, wyjazd do dzielnicy Wedding na północy miasta, baraki przy fabryce, schrony podziemne, koje w halach dla Żydów. Mężczyzna wyrwał boh. kawałek brukwi.
[02:45:43] Praca przy odgruzowywaniu domów. Odzyskiwanie cegieł i sprzętów domowych. Cegły spławiane „berlinkami” po kanałach. Przemarsze ludności cywilnej. Schronienie w ruinach. Charakterystyczne ubrania z obozu. Dołączenie do grupy berlińczyków w schronie w rotundzie. Alarm przeciwbombowy.
[02:49:12] Alarm w ciągu dnia – schron pod doszczętnie spaloną dzielnicą. Błyszczące drzewa. Przed Wielkanocą przewiezienie do miejscowości Müggelheim obok Köpenick. Obóz pośród lasów i jezior. Praca przy budowie domków dla Niemców. Huki artylerii – wyprowadzenie na drogę wiodącą do Berlina, atak serca mamy. Odjazd esesmanów. Nocleg pod werandą, spotkanie kobiety i [trzeciego] dobrego Niemca: spanie w łóżku i pościeli do 1 lipca, choroba mamy. [+]
[02:54:44] Niemieckie dzieci w Berlinie rzucały kamieniami, ziały nienawiścią. „Uwięzienie” w leju po bombie przez te dzieci. [+]
[02:56:40] Droga powrotna do Polski, punkt zborny w Köpenick. Odmowa kąpieli w mykwie. 10 dni podróży. Oczekiwanie na pociąg, kobieta z dzieckiem została na dworcu. [+]
[03:00:30] Rosjanie w mieszkaniu u Niemca w pięknej okolicy nad jeziorem 9 maja [194]. Wyprawa z Felą Kobus z obozu pod Berlinem do Volkssturmu, wejście do mieszkania komendanta, znalezienie lalki, trup w łóżku. [+]
[03:04:55] Rozbicie Volkssturmu przez Rosjan, zakończenie wojny, wyprawa do Köpenick. Zabranie boh. roweru przez pijanego Rosjanina, zgwałcenie niemieckiej kobiety. Żołnierze radzieccy.
[03:08:13] Dojazd do Kostrzynia na granicy Polski, pociąg do Warszawy. Wiadomość o zburzeniu Warszawy. Landsberg (Gorzów Wielkopolski) – wysiedlenie Niemców. Decyzja boh. o powrocie do Warszawy, wyparcie się mamy. Los kobiet w Auschwitz. [+]
[03:14:24] Rejestracja w PUR, zasiedlenie mieszkania w Gorzowie. Wizyta w mieszkaniu przy Dzielnej w Warszawie. Rodzinny nocnik z urwanym uchem. Powrót boh. do Warszawy po 10 latach.
[03:14:30] Życie na Ziemiach Zachodnich – w Gorzowie Wielkopolskim przy ul. Wybickiego, brat zachorował na tyfus. Rozmowa z lekarzem w szpitalu [++]. Śmierć mamy i brata. Bieda i głód, chleb z ceresem. Zaćma mamy, zatrudnienie w kuchni było dla niej szczęściem. Prowadziła bursę dla dziewcząt.
[03:19:57] Bal maturalny w pożyczonej sukience i pantofelkach. Szkolny fartuszek i tenisówki. Rower, piłka, głód. Świadomość matki utraty wszystkiego podczas wymarszu z Warszawy. W 1950 r. wybuch wojny koreańskiej – przerażenie boh. nawrotem wojny, podpisanie się pod sztokholmskim apelem pokoju.
[03:24:48] Wspomnienie tragicznego dzieciństwa bez ojca, trauma wojenna, utrata szansy na inne, lepsze życie, apel o pokój.
[03:27:45] Stosunek do mamy, własne macierzyństwo. Ojciec Achilles Stanisław Gremblicki, mama Janina Maria Gremblicka dd. Głogowska. Wyszukane imiona w rodzinie ojca (stryj Modest Gabriel, ciotka Aurelia Halina, Tadeusz Prot).
[03:30:18] Śmierć ojca: gruźlica, sanatorium w Świdrze, szpital przy Płockiej, dożywianie przez siostrę, wspomnienie pewnego pacjenta. Wiadomość o śmierci ojca 29 czerwca w prewentorium „Olin”. Pacyfikacja szpitala przy Płockiej, rozstrzeliwanie pacjentów. Ostatnia spowiedź ojca.
[03:35:27] Wyjazd z prewentorium pod koniec lipca [1944], niepokój w Warszawie. Cioteczna siostra mamy, Zofia Grott, zamieszkała przy Dzielnej 114. Pani Wojciechowska (miała 2 synów i córkę Lusię) wyszła spośród zastrzelonych – przez lata nie mogła zapomnieć wołania córki, która zostawiła postrzeloną w stercie ciał [+]. Kuzynki mieszkające przy ul. Dworskiej 119 ukrywały się przez 3 dni w inspekcie z pomidorami, Niemiec wyprowadził je w stronę Bemowa, trafiły do Pruszkowa. One widziały stosy ciał płonące w parku Sowińskiego.
[03:39:55] Znajomość z synem [Wandy] Lurie, pomoc przy uzyskiwaniu przez niego uprawnień kombatanckich. Zamordowanie 3 dzieci Wandy Lurie podczas rzezi Woli. Ofiary ludności cywilnej podczas powstania warszawskiego, wyjazdy do obozów koncentracyjnych i pracy. Utrata majątków i rodzin po wojnie.
mehr...
weniger

Łapińska Iga

Freitag Iga Łapińska

Instytut Pileckiego

Film