Czaputowicz Jacek cz. 1

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1769

13 września 2022, Warszawa

2:15

Jacek Czaputowicz (ur. 1956, Warszawa) – od końca lat 70 był współpracownikiem KOR, w latach 1980-81 jednym z liderów NZS, w 1985 roku współtwórcą WiP, w 1986 więziony przez kilka miesięcy. Po 1989 roku pracownik MSZ, w latach 1999-2006 zastępca szefa Służby Cywilnej, w latach 2008-12 dyrektor Krajowej Szkoły Administracji Publicznej, od 2017 wiceminister spraw zagranicznych, a w latach 2018-20 minister spraw zagranicznych.

[00:00:10] Poakowska grupa wywiadowcza „Liceum” kierowana przez 24-letnią Barbarę Sadowską. Henryk Żuk, jeden z liderów wywiadu AK w Wilnie i Warszawie, 70-80 proc. członków wywiadu straciło życie przez gestapo. Działalność Żuka w Wilnie i Warszawie, wywiad AK ekipa „Wschód”. Wpadka m.in. Roweckiego i Drobika na skutek działalności siatki agentów Świerczewskiego-Kalksztajna-Kaczorowskiej.
[00:02:50] Ekipa „Wschód” działała na terenach zajętych przez Armię Czerwoną (Wilno, Mińsk, Brześć, Baranowicze, Lwów). Henryk Żuk oddelegowany do przejęcia tych placówek z sześcioosobową grupą (m.in. Michał Sadowski, Barbara Sadowska, Paluszkiewicz, Kobyliński, Jan Kosowicz) – początek akcji 17 lipca [1944] w Bugu.
[00:05:10] Przebieg wydarzeń, aresztowanie Michała Sadowskiego przez Rosjan, zesłany po pół roku do obozu w Archangielsku, wrócił po 4 latach. Ucieczka Jana Kosowicza z aresztu. Pod koniec lipca Sadowska dostarczyła meldunki do dowództwa w Warszawie na temat działalności i likwidacji placówek.
[00:06:45] Niebezpieczna dla Polaków działalność na terenach za Bugiem wcielonych do ZSRR. Aresztowanie przez NKWD Sadowskiej przebranej za miejscową chłopkę, niedługo zwolniona. Losy Sadowskiej na początku powstania warszawskiego.
[00:08:30] Dalsze przejmowanie placówek wywiadu przez grupę Żuka: Wilno, Lublin, Siedlce, Sadowska została zastępcą Żuka. Przedostanie się Sadowskiej i Żuka do Warszawy, zamieszkanie w domu w Klarysewie, kontakt z przejętymi placówkami.
[00:09:56] Do jesieni 1943 r. wywiad na wschodzie miał kryptonim WW72, placówki w Mińsku, Wilnie, we Lwowie. Po wpadce w Warszawie nowy kryptonim grupy Miszczaka „Pralnia” (przeciwko Niemcom), a grupy Żuka „Pralnia 2” – przeciwko ZSRR.
[00:13:48] Decyzja Żuka o kontynuowaniu działalności pomimo braku kontaktu z dowództwem, zachowane depesze przesyłane do Białowieży z jesieni 1944 r.
[00:15:20] Rozbudowa siatki, Tadeusz Kwiek, szef biura studiów „Pralni II”. Dotarcie Żuka z raportem do Tadeusza Jachimka w marcu [1945], p.o. szefa wywiadu delegatury sił zbrojnych na kraj Rzepeckiego. Siatka Jachimka w Częstochowie, decyzja o kontynuowaniu działalności „Pralni II”, raporty przesyłane do Jachimka co dwa tygodnie.
[00:18:45] Propozycja Rzepeckiego dla p.o. wodza naczelnego gen. Andersa: prowadzenie akcji „Ż” (od gen. Żymierskiego) – oddziaływania na wojsko polskie (Armia Berlinga) – dezinformacja, likwidowanie „wrogów Polski”. Odmowa Żuka prowadzenia działalności wywiadowczej w wojsku polskim, „bardzo, bardzo niebezpieczna” działalność.
[00:21:00] Zaangażowanie do przeprowadzenia akcji „Ż” rtm. Mieczysława Sokołowskiego, oficera Armii Berlinga. Sprawdzeni członkowie „Pralni II” z czasów wileńskich (m.in. Jan Kosowicz), komórka transportowa, uzbrojeni żołnierze. Komórka kontrwywiadu (w warsztatach samochodowych) przekazująca informacje o planach służb bezpieczeństwa.
[00:23:30] W lipcu decyzja Rzepeckiego o rozwiązaniu „Pralni II”, pozostawienie komórki transportowej Kosowicza, od sierpnia 1945 r. stanowiła obstawę Rzepeckiego w ramach WiN. Wypłata trzymiesięcznych odpraw członkom rozwiązanej „Pralni II”.
[00:25:37] Aresztowanie Rzepeckiego, dalsza działalność grupy Żuka i Sadowskiej w wyzwolonej Polsce, wyjazd po instrukcje po wpadce, droga kurierska „Konrada”: Pilzno-Praga-Regensburg-Ankona, kontakt z Brygadą Świętokrzyską NSZ w sierpniu 1945 r.
[00:30:03] Sprawny wywiad II Korpusu, płk Bąkiewicz, płk. Kijak. Rozmowy Sadowskiej i Żuka z gen. Andersem, przekonanie o potrzebie dalszej działalności wywiadowczej dotyczącej sytuacji politycznej, gospodarczej, nastrojów w armii, UB, społeczeństwie.
[00:32:40] Kurierzy z Londynu korzystali z drogi „Konrada”. Polityka Andersa: powiększanie wojska polskiego na Zachodzie o żołnierzy wracających z obozów lub zwolnionych z Wehrmachtu. Sadowska i Żuk przewieźli radiostację do Regensburga, potem kurierka Brygady Świętokrzyskiej Jadwiga Konopacka przewiozła ją do Warszawy.
[00:35:15] Łącznik „Wojciech” z Brygady Świętokrzyskiej przekazywał meldunki Żuka i Sadowskiej do Ankony. Wpadka „Wojciecha”, a za nim Żuka. Proces członków Brygady Świętokrzyskiej w sierpniu 1946 r. – jej członkowie nawiązali współpracę z Niemcami na początku 1945 r., po przeszkoleniu zrzuceni z samolotów Wehrmachtu jako skoczkowie na teren Polski, „współpraca BŚ z okupantem”. Skoczek BŚ Maria Kobierzycka-Maciąg.
[00:39:01] Sadowska awansowana na porucznika, odznaczona Virtuti Militari. 4 tysiące dolarów na dalszą działalność od gen. Andersa, włączenie do 2 Korpusu. Po powrocie odtworzenie siatki wywiadowczej ekipy „Wschód”, uruchomienie placówki w Katowicach (Jakubisiak), Gdańsku, Szczecinie. Raport autorstwa Żuka, Zieleniewskiego i Kwieka, kryptonim „Prom”, przekazany „Wojciechowi”.
[00:43:10] Infiltracja dróg przerzutowych przez służbę bezpieczeństwa, częste wpadki kurierów. Opis wpadki Henryka Żuka 9 listopada. [+] Hasło z punktu kontaktowego ujawnione przez funkcjonariuszy UB: „Czy kupi pani sadzę?” [+]
[00:46:45] Rewizja w Klarysewie, spalony punkt, ukrywanie się Sadowskiej i Żuka. Aresztowanie Żuka w momencie przekazywania przez Konopacką instrukcji do radiostacji po angielsku. Ciężkie śledztwo, tortury, karcer. Konfrontacja Żuka z „Konradem” w lipcu 1946 r.
[00:49:40] Sadowska znana i ceniona w Ankonie. Ekspozytura „O”, cichociemny Kobyliński wyjechał za granicę, poinformował 2 Korpus o wpadce komórki, nowym pseudonimie Sadowskiej („Robert”) i nowym kryptonimie komórki („Liceum”). [+]
[00:51:02] Wyjazd na Zachód Jana Kosowicza i pięciu osób przez Berlin [+]. Przeniesienie grupy Sadowskiej z Warszawy do Łodzi, kurierzy: Mieczysław Błaszkiewicz, Stanisław Alenowicz, Kazimierz Freitag, Zofia Kozodój, Halina Waszczuk. Współpracownicy w Warszawie, sekretarka Zwinogrodzka, Dzięgielewski. Komórka w Aninie: Tadeusz i Maria Kwiekowie, Lublin: kolejnictwo, partyzanci.
[00:54:25] Silna komórka „Cegielnia” w Kijowie, kryptonim „Auszra”. Niepewność co do przyszłej ewentualnej bytności Armii Czerwonej na Ziemiach Zachodnich, działalność po omacku. Mieczysław Błaszkiewicz wysłany jako kurier z meldunkami w grudniu 1945 r. – brawurowa droga do Ankony przez Szczecin, Berlin, Ratyzbonę, spotkanie z Andersem, otrzymanie nowych środków finansowych na działalność, powrót do Sadowskiej 28 lutego [1946]. [++]
[00:58:30] Zainteresowanie Andersa informacjami wojskowymi, utrata poparcia Zachodu dla sprawy polskiej (premier Mikołajczyk). Kontrowersje, premier Arciszewski: „Nie chcemy Szczecina, nie chcemy Wrocławia”. Osłabienie znaczenia 2 Korpusu.
[01:01:00] Sadowska, czekając na Błaszkiewicza, wysłała drugiego kuriera Markiewicza, też przywiózł 8 tys. dolarów. Wrócił po aresztowaniu Sadowskiej. Gryps Żuka do Sadowskiej przyniesiony przez strażnika więziennego do Klarysewa. Zorganizowanie zasadzki samochodowej na ul. Żelaznej (Karolkiewicz). Rozpracowanie komórki Żuka „Jasińskiego”, zdekonspirowany przez aresztowanego Jachimka.
[01:06:27] Postawa Żuka w dalszym śledztwie, ukrywanie tożsamości, wypieranie się. Zdjęcie Sadowskiej w mundurze Armii Andersa. Pobicie Żuka w śledztwie, obciążające zeznania członków grupy.
[01:10:00] Załamywanie się ludzi w śledztwie w latach 40. z powodu torturowania, pobić, morderstw – inaczej niż w latach 70. i 80. Bicie Żuka „przez oszalałego Humera nahajką ze sprzączką”. Legendy o przesłuchaniach na gestapo, ludzie zakatowani po zakończeniu zeznań (Marian Drobik): „chcemy wierzyć, że zginęli po torturach i nikogo nie wydali”.
[01:14:40] Wpadka „Liceum” 28 lutego [1946]. Aresztowanie Sadowskiej i osób z komórki „Cyrk” (Czesław Atminis, Kosk, Oleksiak, Niedziela, Karolkiewicz). U Karolkiewicza zabranie raportów, pieczęci, tajnych dokumentów, broni, list pracowników. Zeznania w śledztwie.
[01:16:20] Dalsze aresztowania 3 marca [1946]: Sokołowski, Czerniacki, Zwinogrodzka, Dzięgielewski, komórka „Przystań”. Zeznania kierowcy Sadowskiej, rozpracowanie całej siatki. Wykonanie wyroków śmierci na Sokołowskim, Czerniawskim w listopadzie 1946 r. Procesy pokazowe Zwinogrodzkiej i Dzięgielewskiego, ułaskawieni przez Bieruta.
[01:18:15] Złapanie Sadowskiej w pułapce zastawionej przez Humera 13 marca [1946], aresztował por. Karpiński.
[01:20:45] „Ciężki okres” dla Sadowskiej po aresztowaniu – „konwejer”, stałe przesłuchanie przez tydzień, wiarygodne zeznania [+]. Zagrożone karą śmierci fakty uzyskane w torturach od członków „Liceum”.
[01:24:50] Dochodzące do Sadowskiej odgłosy nocnych tortur Karolkiewicza, przyznanie się Sadowskiej do pseudonimu „Robert”, chronienie innych członków grupy. List Sadowskiej do Różańskiego.
[01:27:15] Dalszy przebieg śledztwa, propozycja od Różańskiego ujawnienia i likwidacji komórki. Zorganizowane przez Różańskiego spotkanie Sadowskiej z Żukiem. Decyzja Sadowskiej i Żuka po długotrwałych targach z Różańskim. [+]
[01:31:45]:38 Zeznania Pileckiego: wskazał archiwum. Realizacja umowy z Różańskim, obecność Sadowskiej podczas zatrzymań w Aninie, Łodzi (Halina Waszczuk), widzenia w więzieniu.
[01:35:20] Proces pokazowy Sadowskiej i grupą „Liceum” – niedotrzymywanie umowy przez Różańskiego. Głodówka Sadowskiej w obronie Kwieków, zwolnienie obojga na wolność. Kolejne gwarancje władzy jesienią 1946 r.
[01:37:27] Zmiana postawy władzy po wyborach: eliminacja opozycji z życia społecznego, wyłączenie z amnestii osób oskarżonych o szpiegostwo. Naciski na Sadowską, proces polityczny „bohaterki” pomimo propagandy w prasie. Kolejne głodówki Sadowskiej.
[01:41:33] Proces Sokołowskiego, kara śmierci. Dołączenie Żuka do procesu WiN: „działalność w ramach AK przeciwko Związkowi Radzieckiemu”, dyskredytowanie gen. Andersa.
[01:43:09] Wyjście głównych oskarżonych (Rzepecki) na wolność na skutek amnestii. Sadowska dostała 9 lat więzienia, Żuk wyszedł po 6 latach. Późniejsze wyroki były wyższe, niedotrzymanie umów ze strony władzy.
[01:44:50] Najwyższe wyroki dla żołnierzy Wojska Polskiego, następnie przedwojennych oficerów (Ciepliński, Żuk, Łoziński), „kobiety miały łatwiej” – dożywocie dla Zwinogrodzkiej. Wysokie kary za rozbój i kradzieże z bronią w ręku. Artykuł [w „Kuźnicy”] Jana Kotta pt. „Dzieje Anny” – upomnienie się o wykorzystaną bezdusznie polską młodzież.
[01:46:59] Pogarszanie się sytuacji politycznej, wzrost represji w latach 50. Zwolnienie części uwięzionych z grupy „Liceum” dzięki głodówkom Barbary Sadowskiej (Halszka/Helena Dunin, Lech Dunin), „osiągnęła bardzo dużo”. Linia obrony Sadowskiej: przyznanie się do działalności wywiadowczej dla rządu polskiego w Londynie, ale nie do szpiegowania dla obcego państwa. [+]
[01:48:55] W innych procesach tego czasu (Ciepliński, WiN) była współpraca z wywiadem obcych państw (USA). Naciski Sadowskiej na likwidację „Liceum”. W tym czasie namawianie Haliny Waszczuk przez UB do wyjazdu do Ankony w celach wywiadowczych w 2 Korpusie. Ocena WiN: podtrzymywana przez UB agentura na szkodę „państwa demokratycznego wzmacniająca komunistyczne władze”.
[01:50:10] „Koncyliacyjna” postawa Sadowskiej na procesie. W artykule Kotta Sadowska urosła do symbolu młodzieży z AK, bez surowej moralnej oceny.
[01:52:47] Żuk określany w prasie jako „błoto moralne, sprzedawczyk, szpieg”. Uczciwość i ideowość Sadowskiej. Artykuł Werfla. „Proces nie wyszedł”. Odrzucenie aktu łaski wobec Zieleniewskiego w 1948 r. – duża głodówka protestacyjna. Dalsze rozmowy z władzami, zwolniono „na przepustki” siedem osób, Halszka Dunin wyszła na wolność. Bolesław Zieleniecki zamieszkał w Klarysewie.
[01:55:48] Liczne głodówki protestacyjne Sadowskiej. Padraic Kenney porównał Sadowską z Mandelą i Bobbym Sandsem. Relacja Ruty Czaplickiej, koleżanki z celi.
[01:58:10] Ocena tych wydarzeń przez Sadowską. Różański postrzegał ją jako „bardzo poważnego przeciwnika”, dowódcę „największej siatki”. Ciągły nadzór i inwigilacja przez UB, nieugięta postawa Sadowskiej, zachowanie członków siatki agenturalnej wobec Sadowskiej (Dunin, Karolkiewicz), dyskredytowanie jej w różnych środowiskach.
[02:00:30] Dalsze losy Sadowskiej po odwilży: praca w Czytelniku, urodzenie córki, tłumaczka literatury angielskiej, korepetytorka. Nieliczne kontakty z Zielenieckim, Kwiekami. Budowanie czarnej legendy Sadowskiej przez władze: „poszła na współpracę, ujawniła «Liceum«”. Bierność Karolkiewicza (potem Oleksiaka) wobec oczerniania Sadowskiej, „nic nie zrobił”. Zafałszowana historia Sadowskiej w literaturze. Barbara Sadowska zmarła w 1991 r. z piętnem. Różne postawy współpracowników Sadowskiej z „Liceum” po wojnie, wątpliwa obrona Żuka. „Dunin, wiadomo, agent”. Postawa męża po powrocie, mściwość SB.
[02:05:40] Powrót Sadowskiego, napięcia między Żukiem a Sadowskim. Raport Sadowskiej napisany pół roku przed śmiercią. Zwolnienie Sadowskiej w 1953 r., odmówiła współpracy z UB.
[02:10:20] Trauma Sadowskiej po kontaktach z UB, przesłuchaniach i pobycie w więzieniu. Wysokie koszty działalności i aresztowania Sadowskiej dla całej rodziny: wyrzucenie ojca Henryka Rewkiewicza z pracy, przeniesienie do gorszego mieszkania, naciski na siostry, ucieczka siostry za granicę, uwięzienie ojca na 2 lata. Proces „Liceum” – ostatni proces AK. [+]
[02:13:27] Mirosław Urtata z Wilna zastąpił aresztowanego Żuka w siatce wywiadu AK. W czasie procesu UB zależało na zdyskredytowaniu AK w oczach społeczeństwa.
more...
less

Śmiłowicz Piotr

Saramonowicz Wojciech

Instytut Pileckiego

Film