Jerzy Esden-Tempski ps. „Jędrek” (ur. 1926, Toruń, zm. 2021, Warszawa) pochodził z rodziny inteligenckiej, jego ojciec był prezesem Pomorskiej Izby Rolniczej. Podczas okupacji rodzina mieszkała w majątku w Brzezinku na terenie niemieckich Prus Zachodnich. W kwietniu 1941 r. przeprowadzono się do Warszawy, gdzie Jerzy Esden-Tempski ukończył prywatne gimnazjum mechaniczne Romana Wolframa i pracował w fabryce silników Artura Steinhagena. Podczas powstania warszawskiego walczył w szeregach 1 kompanii „Ambrozja” batalionu „Zaremba-Piorun”. Po kapitulacji, poprzez obóz przejściowy w Ożarowie, trafił do Stalagu 344 Lamsdorf (nr jeniecki: 103912). Następnie został przeniesiony do Stalagu VII A Moosburg i skierowany do pracy w jenieckim komandzie roboczym w Monachium. Po odzyskaniu wolności wstąpił do 2 Korpusu Polskiego we Włoszech i służył w Warszawskiej Dywizji Pancernej. W 1947 r. powrócił do Polski i podjął studia na Politechnice Warszawskiej, po ich ukończeniu pracował jako projektant odlewni w Biurach „Prozamet” i „Prodlew-Warszawa". Zmarł 19 września 2021 w Warszawie w wieku 94 lat.
mehr...
weniger
[00:00:06] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1926 r. w Toruniu.
[00:00:22] Ojciec był doktorem ekonomii, prezesem Pomorskiej Izby Rolniczej. Boh. miał dwójkę starszego rodzeństwa. Sytuacja rodziny do śmierci ojca w 1936 r. Podczas okupacji okazało się, że ojciec jest na liście Polaków do likwidacji. Mniejszość niemiecka na Pomorzu przed II wojną – niemieckie gimnazjum w Toruniu. Działalność „piątej kolumny”. Ochrona polskości podczas zaborów. Ojciec i jego brat chodzili do szkoły niemieckiej, potem, mieszkając w Berlinie, do gimnazjum francuskiego. System nauczania języka polskiego.
[00:10:22] W 1926 r. rodzice kupili niewielki majątek koło Torunia, gospodarstwo posiadało własną elektrownię. Po śmierci ojca boh. i siostrę wzięła do siebie ciotka mieszkająca w Toruniu, a brat uczył się w gimnazjum z internatem w Rydzynie.
[00:14:20] Atmosfera latem 1939 r., przedwojenna propaganda. 3 maja w Toruniu odbyła się defilada, którą odbierał Rydz-Śmigły. Matka podczas I wojny była ewakuowana z rodziną do Rosji – jej zachowanie w 1939 r.
[00:18:50] Losy znajomych, którzy chcieli przeczekać ewentualną wojnę na wsi. Po wybuchu wojny boh. cieszył się, że nie musi iść do szkoły – widok niemieckich samolotów. Wiadomości radiowe, cofanie się polskich oddziałów. Plotka, że Niemcy wcielają do wojska młodych Polaków – ucieczka na Podlasie do dziadków. Naloty Luftwaffe na drogi zapełnione uciekinierami. Rodzina zatrzymała się koło Dobrzejewic. Nadzieje na zatrzymanie frontu na Wiśle.
[00:28:10] Radość z powodu wiadomości, że 3 września Anglia i Francja przystąpiły do wojny – wspomnienie filmu propagandowego o Linii Maginota. Wjazd pierwszych niemieckich czołgów do Warszawy. Z majątku wyjechały trzy wozy – rozdzielenie się w okolicach Włocławka. Po zaginięciu wozu, którym jechał brat i drugiego z pracownikami majątku, matka udała się z boh. i córką do państwa Kretkowskich mieszkających w majątku Grodno.
[00:36:18] Brat i pan Budzyński jechali w kierunku Warszawy i w okolicy Sannik znaleźli się w strefie walk nad Bzurą. Mąż pani Kretkowskiej był oficerem, dostał się do sowieckiej niewoli i zginął w Katyniu. Pierwsze zetknięcie z niemieckimi żołnierzami. Powrót do domu w Brzezinku.
[00:40:50] Przeprawa przez Wisłę w Toruniu. W bramie majątku stał Niemiec z sąsiedniej wsi, Otto Lerke, który zajął gospodarstwo i po długich rozmowach pozwolił rodzinie zamieszkać w części domu. Wiadomości z niemieckiej gazety, która wychodziła w Toruniu. Sytuacja polityczna w Europie.
[00:48:50] Kłopoty z opałem na zimę. Boh. pojechał rowerem do Torunia, by kupić świece, ponieważ Lerke odciął prąd w części domu zajętej przez rodzinę – kupno gromnic. Boh. dorabiał kopiąc kartofle. W sąsiednim Rogówku była szkoła niemiecka, boh. miał kolegów Polaków i Niemców. Nauczyciel przychodził na lekcje pijany – poziom i przedmiot nauczania. [+]
[00:56:40] W październiku 1939 r. brat wrócił do domu, załatwiono mu pracę w gospodarstwie u Niemca. Rządca, pan Budzyński, podjął pracę w majątku Mysłakowskich w Jedwabnie, po jakimś czasie został aresztowany i rozstrzelany razem z właścicielem majątku. Choroba matki – wyjazd do lekarza w Toruniu. Załatwienie paszportów – wyjazd do Generalnej Guberni w kwietniu 1941 r. Droga do Warszawy, gdzie mieszkały dwie siostry matki – rewizja w pociągu na stacji w Kutnie.
[01:04:58] Wuj Artur Steinhagen, właściciel fabryki silników spalinowych, zatrudnił boh., który dzięki temu miał dokumenty chroniące przed zatrzymaniem podczas łapanki. Wuj zapisał boh. do technikum mechanicznego, które ukończył przed wybuchem powstania. W 1945 r. boh. przebywający w obozie został uwolniony przez Amerykanów – brak wiadomości o rodzinie. Oczekiwanie na wybuch III wojny – wyjazd do 2 Korpusu stacjonującego we Włoszech.
[01:09:18] Atmosfera w Warszawie przed wybuchem powstania. Boh. był w batalionie Zaremba i walczył w Śródmieściu na ul. Emilii Plater. Sytuacja Niemców na froncie.
[01:15:00] Pod koniec sierpnia zgłosił się młody chłopak, który chciał dołączyć do oddziału. Dowódca kompanii ps. „Ambrozja” [Alfred Kurczewski], obawiając się prowokacji, zarządził sąd boży – zadanie wyznaczone kandydatowi do oddziału, jego dalsze losy. [+]
[01:25:55] Głód podczas powstania – droga do browaru Haberbuscha po pszenicę. W piwnicy budynku przy Emilii Plater znaleziono wekowane ananasy, wodę czerpano ze studni artezyjskiej przy ul. Hożej. Zjedzenie psa przez powstańców. Zachowanie ludności cywilnej. [+]
[01:34:45] Wychodzenie ludności cywilnej z miasta. Niszczenie miasta po kapitulacji powstania. Braki w uzbrojeniu powstańców. Przygotowania do kapitulacji, niemiecka propozycja uznania powstańców za żołnierzy – zasady konwencji genewskiej. Postępowanie Niemców wobec powstańców po kapitulacji.
[01:43:45] Wychodząc z Warszawy boh. złożył broń przy ul. Chałubińskiego. Warunki kapitulacji – wypuszczenie jeńców niemieckich. Oddział boh. wychodził z miasta 4 października jako jeden z pierwszych i boh. jest na fotografii zamieszczonej w gadzinówce – siostra zerwała ją ze słupa ogłoszeniowego w Żyrardowie. Trasa do dworca Zachodniego, pomoc miejscowej ludności na drodze do Żyrardowa [Ożarowa]. Powstańcze śluby. Warunki w obozie przejściowym na terenie fabryki kabli. Wspomnienie prezentu od matki, legenda o „białej damie”.
[01:56:05] Kobiety w powstaniu warszawskim – rozważania na temat ich odwagi. Umundurowanie powstańczych oddziałów – wymiana odzieży po przyjeździe do obozu, ubranie boh. W obozie w Lamsdorfie byli jeńcy różnych narodowości.
[02:05:21] Wyżywienie w obozie przejściowym w Ożarowie – niemiecka kuchnia polowa, pomoc Rady Głównej Opiekuńczej. Podróż pociągiem towarowym – warunki w wagonie, nalot na dworzec w Opolu. Droga do Stalagu w Lamsdorfie – picie wody z kałuży, odebranie rzeczy osobistych po przybyciu do obozu. Wspomnienie katastrofy na niemieckim lotnisku. Głód w obozie.
[02:13:16] Przyjazd do Stalagu w Moosburgu. Propozycja wyjazdu do pracy w gospodarstwach rolnych. Boh. z kolegą zgłosili się i zostali przewiezieni do Monachium – spotkanie z kolegami. Jeńców zakwaterowano w szkole i skierowano do odgruzowywania zniszczonej katedry. Młoda Niemka przynosiła jeńcom papierosy i chleb. Alianckie naloty na miasto – jeńcom nie wolno było schodzić do schronów dla ludności cywilnej. [+]
[02:24:00] Sytuacja pod koniec wojny – wiadomości, że Rosjanie zbliżają się do Berlina, zachowanie Niemców. Obawy przed masowymi egzekucjami jeńców. Odgłosy zbliżającego się frontu – białe flagi w mieście, zniknięcie wartowników. Pierwsze spotkanie boh. z amerykańskimi żołnierzami. [+]
[02:33:40] Sylwetka gen. Pattona. Wyżywienie w pierwszych dniach po wyzwoleniu. Wyjazd do obozu koło Norymbergi – wiadomość o poborze do 2 Korpusu, nadzieje na powrót do Polski z gen. Andersem. Droga autostopem do Murnau – problem z wyjazdem do Włoch, pomoc kierowcy z Torunia. Wrażenia z podróży przez Włochy. Przyjęcie do 2 Korpusu.
[02:44:25] Zmiana sytuacji politycznej po uznaniu przez aliantów rządu lubelskiego. Rozmowy Andersa z Churchillem.
[02:47:50] Boh. wrócił do Polski we wrześniu 1947 r., po miesiącu rozpoczął studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki Warszawskiej, choć nie miał zdanej matury. Zaliczenie kursu wstępnego. Żołnierze 2 Korpusu mogli się uczyć w gimnazjum i liceum. Boh. wstąpił do podchorążówki, której nie ukończył. Będąc w Anglii nawiązał kontakt z matką i zdecydował się na repatriację. Egzamin na kurs wstępny na Politechnice.
[02:54:35] Boh. nie miał problemów z władzą ludową, choć nie należał do partii. W 1949 r. dostał wezwanie do wojska – wizyta w RKU. Boh. będąc studentem podjął pracę w biurze projektów i pracował tam do emerytury. Reakcja matki na wieść o planowanym ślubie.
[02:57:30] Przedstawienie matki: Zofii z Nostitz-Jackowskich i rodzeństwa. Podczas pobytu w obozach boh. przyjaźnił się ze Zbigniewem Boryczko i Kazimierzem Jędraszewskim. Boh. zajmował się w pracy zawodowej projektowaniem zakładów przemysłowych – wyjazdy za granicę, budowy w Egipcie i na Malcie. Koledzy z biura mieli podobne biografie – atmosfera w pracy. Losy rodziny, rozważania na temat życia i Lejzorka Rojtszwańca.
mehr...
weniger
Bibliothek des Pilecki-Instituts in Warschau
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Mo. - Fr. 9:00 - 15:00 Uhr
(+48) 22 182 24 75
Bibliothek des Pilecki-Instituts in Berlin
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Diese Seite verwendet Cookies. Mehr Informationen
Das Archiv des Pilecki-Instituts sammelt digitalisierte Dokumente über die Schicksale polnischer Bürger*innen, die im 20. Jahrhundert unter zwei totalitären Regimes – dem deutschen und sowjetischen – gelitten haben. Es ist uns gelungen, Digitalisate von Originaldokumenten aus den Archivbeständen vieler polnischer und ausländischer Einrichtungen (u. a. des Bundesarchivs, der United Nations Archives, der britischen National Archives, der polnischen Staatsarchive) zu akquirieren. Wir bauen auf diese Art und Weise ein Wissenszentrum und gleichzeitig ein Zentrum zur komplexen Erforschung des Zweiten Weltkrieges und der doppelten Besatzung in Polen auf. Wir richten uns an Wissenschaftler*innen, Journalist*innen, Kulturschaffende, Familien der Opfer und Zeugen von Gräueltaten sowie an alle an Geschichte interessierte Personen.
Das Internetportal archiwum.instytutpileckiego.pl präsentiert unseren Bestandskatalog in vollem Umfang. Sie können darin eine Volltextsuche durchführen. Sie finden ebenfalls vollständige Beschreibungen der Objekte. Die Inhalte der einzelnen Dokumente können Sie jedoch nur in den Lesesälen der Bibliothek des Pilecki-Instituts in Warschau und Berlin einsehen. Sollten Sie Fragen zu unseren Archivbeständen und dem Internetkatalog haben, helfen Ihnen gerne unsere Mitarbeiter*innen weiter. Wenden Sie sich auch an sie, wenn Sie Archivgut mit beschränktem Zugang einsehen möchten.
Teilweise ist die Nutzung unserer Bestände, z. B. der Dokumente aus dem Bundesarchiv oder aus der Stiftung Zentrum KARTA, nur beschränkt möglich – dies hängt mit den Verträgen zwischen unserem Institut und der jeweiligen Institution zusammen. Bevor Sie vor Ort Zugang zum Inhalt der gewünschten Dokumente erhalten, erfüllen Sie bitte die erforderlichen Formalitäten in der Bibliothek und unterzeichnen die entsprechenden Erklärungsformulare. Informationen zur Nutzungsbeschränkung sind in der Benutzungsordnung der Bibliothek zu finden. Vor dem Besuch empfehlen wir Ihnen, dass Sie sich mit dem Umfang und Aufbau unserer Archiv-, Bibliotheks- und audiovisuellen Bestände sowie mit der Besucherordnung und den Nutzungsbedingungen der Sammlung vertraut machen.
Alle Personen, die unsere Bestände nutzen möchten, laden wir in den Hauptsitz des Pilecki-Instituts, ul. Stawki 2 in Warschau ein. Die Bibliothek ist von Montag bis Freitag von 9.00 bis 15.00 Uhr geöffnet. Bitte melden sie sich vor Ihrem Besuch per E-Mail: czytelnia@instytutpileckiego.pl oder telefonisch unter der Nummer (+48) 22 182 24 75 an.
In der Berliner Zweigstelle des Pilecki-Instituts befindet sich die Bibliothek am Pariser Platz 4a. Sie ist von Dienstag bis Freitag von 10.30 bis 17.30 Uhr geöffnet. Ihr Besuch ist nach vorheriger Anmeldung möglich, per E-Mail an bibliothek@pileckiinstitut.de oder telefonisch unter der Nummer (+49) 30 275 78 955.
Bitte lesen Sie unsere Datenschutzerklärung. Mit der Nutzung der Website erklären Sie sich mit ihren Bedingungen einverstanden..