Esden-Tempski Jerzy cz. 1
Jerzy Esden-Tempski ps. „Jędrek” (ur. 1926, Toruń, zm. 2021, Warszawa) pochodził z rodziny inteligenckiej, jego ojciec był prezesem Pomorskiej Izby Rolniczej. Podczas okupacji rodzina mieszkała w majątku w Brzezinku na terenie niemieckich Prus Zachodnich. W kwietniu 1941 r. przeprowadzono się do Warszawy, gdzie Jerzy Esden-Tempski ukończył prywatne gimnazjum mechaniczne Romana Wolframa i pracował w fabryce silników Artura Steinhagena. Podczas powstania warszawskiego walczył w szeregach 1 kompanii „Ambrozja” batalionu „Zaremba-Piorun”. Po kapitulacji, poprzez obóz przejściowy w Ożarowie, trafił do Stalagu 344 Lamsdorf (nr jeniecki: 103912). Następnie został przeniesiony do Stalagu VII A Moosburg i skierowany do pracy w jenieckim komandzie roboczym w Monachium. Po odzyskaniu wolności wstąpił do 2 Korpusu Polskiego we Włoszech i służył w Warszawskiej Dywizji Pancernej. W 1947 r. powrócił do Polski i podjął studia na Politechnice Warszawskiej, po ich ukończeniu pracował jako projektant odlewni w Biurach „Prozamet” i „Prodlew-Warszawa". Zmarł 19 września 2021 w Warszawie w wieku 94 lat.
więcej...
mniej
[00:00:06] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1926 r. w Toruniu.
[00:00:22] Ojciec był doktorem ekonomii, prezesem Pomorskiej Izby Rolniczej. Boh. miał dwójkę starszego rodzeństwa. Sytuacja rodziny do śmierci ojca w 1936 r. Podczas okupacji okazało się, że ojciec jest na liście Polaków do likwidacji. Mniejszość niemiecka na Pomorzu przed II wojną – niemieckie gimnazjum w Toruniu. Działalność „piątej kolumny”. Ochrona polskości podczas zaborów. Ojciec i jego brat chodzili do szkoły niemieckiej, potem, mieszkając w Berlinie, do gimnazjum francuskiego. System nauczania języka polskiego.
[00:10:22] W 1926 r. rodzice kupili niewielki majątek koło Torunia, gospodarstwo posiadało własną elektrownię. Po śmierci ojca boh. i siostrę wzięła do siebie ciotka mieszkająca w Toruniu, a brat uczył się w gimnazjum z internatem w Rydzynie.
[00:14:20] Atmosfera latem 1939 r., przedwojenna propaganda. 3 maja w Toruniu odbyła się defilada, którą odbierał Rydz-Śmigły. Matka podczas I wojny była ewakuowana z rodziną do Rosji – jej zachowanie w 1939 r.
[00:18:50] Losy znajomych, którzy chcieli przeczekać ewentualną wojnę na wsi. Po wybuchu wojny boh. cieszył się, że nie musi iść do szkoły – widok niemieckich samolotów. Wiadomości radiowe, cofanie się polskich oddziałów. Plotka, że Niemcy wcielają do wojska młodych Polaków – ucieczka na Podlasie do dziadków. Naloty Luftwaffe na drogi zapełnione uciekinierami. Rodzina zatrzymała się koło Dobrzejewic. Nadzieje na zatrzymanie frontu na Wiśle.
[00:28:10] Radość z powodu wiadomości, że 3 września Anglia i Francja przystąpiły do wojny – wspomnienie filmu propagandowego o Linii Maginota. Wjazd pierwszych niemieckich czołgów do Warszawy. Z majątku wyjechały trzy wozy – rozdzielenie się w okolicach Włocławka. Po zaginięciu wozu, którym jechał brat i drugiego z pracownikami majątku, matka udała się z boh. i córką do państwa Kretkowskich mieszkających w majątku Grodno.
[00:36:18] Brat i pan Budzyński jechali w kierunku Warszawy i w okolicy Sannik znaleźli się w strefie walk nad Bzurą. Mąż pani Kretkowskiej był oficerem, dostał się do sowieckiej niewoli i zginął w Katyniu. Pierwsze zetknięcie z niemieckimi żołnierzami. Powrót do domu w Brzezinku.
[00:40:50] Przeprawa przez Wisłę w Toruniu. W bramie majątku stał Niemiec z sąsiedniej wsi, Otto Lerke, który zajął gospodarstwo i po długich rozmowach pozwolił rodzinie zamieszkać w części domu. Wiadomości z niemieckiej gazety, która wychodziła w Toruniu. Sytuacja polityczna w Europie.
[00:48:50] Kłopoty z opałem na zimę. Boh. pojechał rowerem do Torunia, by kupić świece, ponieważ Lerke odciął prąd w części domu zajętej przez rodzinę – kupno gromnic. Boh. dorabiał kopiąc kartofle. W sąsiednim Rogówku była szkoła niemiecka, boh. miał kolegów Polaków i Niemców. Nauczyciel przychodził na lekcje pijany – poziom i przedmiot nauczania. [+]
[00:56:40] W październiku 1939 r. brat wrócił do domu, załatwiono mu pracę w gospodarstwie u Niemca. Rządca, pan Budzyński, podjął pracę w majątku Mysłakowskich w Jedwabnie, po jakimś czasie został aresztowany i rozstrzelany razem z właścicielem majątku. Choroba matki – wyjazd do lekarza w Toruniu. Załatwienie paszportów – wyjazd do Generalnej Guberni w kwietniu 1941 r. Droga do Warszawy, gdzie mieszkały dwie siostry matki – rewizja w pociągu na stacji w Kutnie.
[01:04:58] Wuj Artur Steinhagen, właściciel fabryki silników spalinowych, zatrudnił boh., który dzięki temu miał dokumenty chroniące przed zatrzymaniem podczas łapanki. Wuj zapisał boh. do technikum mechanicznego, które ukończył przed wybuchem powstania. W 1945 r. boh. przebywający w obozie został uwolniony przez Amerykanów – brak wiadomości o rodzinie. Oczekiwanie na wybuch III wojny – wyjazd do 2 Korpusu stacjonującego we Włoszech.
[01:09:18] Atmosfera w Warszawie przed wybuchem powstania. Boh. był w batalionie Zaremba i walczył w Śródmieściu na ul. Emilii Plater. Sytuacja Niemców na froncie.
[01:15:00] Pod koniec sierpnia zgłosił się młody chłopak, który chciał dołączyć do oddziału. Dowódca kompanii ps. „Ambrozja” [Alfred Kurczewski], obawiając się prowokacji, zarządził sąd boży – zadanie wyznaczone kandydatowi do oddziału, jego dalsze losy. [+]
[01:25:55] Głód podczas powstania – droga do browaru Haberbuscha po pszenicę. W piwnicy budynku przy Emilii Plater znaleziono wekowane ananasy, wodę czerpano ze studni artezyjskiej przy ul. Hożej. Zjedzenie psa przez powstańców. Zachowanie ludności cywilnej. [+]
[01:34:45] Wychodzenie ludności cywilnej z miasta. Niszczenie miasta po kapitulacji powstania. Braki w uzbrojeniu powstańców. Przygotowania do kapitulacji, niemiecka propozycja uznania powstańców za żołnierzy – zasady konwencji genewskiej. Postępowanie Niemców wobec powstańców po kapitulacji.
[01:43:45] Wychodząc z Warszawy boh. złożył broń przy ul. Chałubińskiego. Warunki kapitulacji – wypuszczenie jeńców niemieckich. Oddział boh. wychodził z miasta 4 października jako jeden z pierwszych i boh. jest na fotografii zamieszczonej w gadzinówce – siostra zerwała ją ze słupa ogłoszeniowego w Żyrardowie. Trasa do dworca Zachodniego, pomoc miejscowej ludności na drodze do Żyrardowa [Ożarowa]. Powstańcze śluby. Warunki w obozie przejściowym na terenie fabryki kabli. Wspomnienie prezentu od matki, legenda o „białej damie”.
[01:56:05] Kobiety w powstaniu warszawskim – rozważania na temat ich odwagi. Umundurowanie powstańczych oddziałów – wymiana odzieży po przyjeździe do obozu, ubranie boh. W obozie w Lamsdorfie byli jeńcy różnych narodowości.
[02:05:21] Wyżywienie w obozie przejściowym w Ożarowie – niemiecka kuchnia polowa, pomoc Rady Głównej Opiekuńczej. Podróż pociągiem towarowym – warunki w wagonie, nalot na dworzec w Opolu. Droga do Stalagu w Lamsdorfie – picie wody z kałuży, odebranie rzeczy osobistych po przybyciu do obozu. Wspomnienie katastrofy na niemieckim lotnisku. Głód w obozie.
[02:13:16] Przyjazd do Stalagu w Moosburgu. Propozycja wyjazdu do pracy w gospodarstwach rolnych. Boh. z kolegą zgłosili się i zostali przewiezieni do Monachium – spotkanie z kolegami. Jeńców zakwaterowano w szkole i skierowano do odgruzowywania zniszczonej katedry. Młoda Niemka przynosiła jeńcom papierosy i chleb. Alianckie naloty na miasto – jeńcom nie wolno było schodzić do schronów dla ludności cywilnej. [+]
[02:24:00] Sytuacja pod koniec wojny – wiadomości, że Rosjanie zbliżają się do Berlina, zachowanie Niemców. Obawy przed masowymi egzekucjami jeńców. Odgłosy zbliżającego się frontu – białe flagi w mieście, zniknięcie wartowników. Pierwsze spotkanie boh. z amerykańskimi żołnierzami. [+]
[02:33:40] Sylwetka gen. Pattona. Wyżywienie w pierwszych dniach po wyzwoleniu. Wyjazd do obozu koło Norymbergi – wiadomość o poborze do 2 Korpusu, nadzieje na powrót do Polski z gen. Andersem. Droga autostopem do Murnau – problem z wyjazdem do Włoch, pomoc kierowcy z Torunia. Wrażenia z podróży przez Włochy. Przyjęcie do 2 Korpusu.
[02:44:25] Zmiana sytuacji politycznej po uznaniu przez aliantów rządu lubelskiego. Rozmowy Andersa z Churchillem.
[02:47:50] Boh. wrócił do Polski we wrześniu 1947 r., po miesiącu rozpoczął studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki Warszawskiej, choć nie miał zdanej matury. Zaliczenie kursu wstępnego. Żołnierze 2 Korpusu mogli się uczyć w gimnazjum i liceum. Boh. wstąpił do podchorążówki, której nie ukończył. Będąc w Anglii nawiązał kontakt z matką i zdecydował się na repatriację. Egzamin na kurs wstępny na Politechnice.
[02:54:35] Boh. nie miał problemów z władzą ludową, choć nie należał do partii. W 1949 r. dostał wezwanie do wojska – wizyta w RKU. Boh. będąc studentem podjął pracę w biurze projektów i pracował tam do emerytury. Reakcja matki na wieść o planowanym ślubie.
[02:57:30] Przedstawienie matki: Zofii z Nostitz-Jackowskich i rodzeństwa. Podczas pobytu w obozach boh. przyjaźnił się ze Zbigniewem Boryczko i Kazimierzem Jędraszewskim. Boh. zajmował się w pracy zawodowej projektowaniem zakładów przemysłowych – wyjazdy za granicę, budowy w Egipcie i na Malcie. Koledzy z biura mieli podobne biografie – atmosfera w pracy. Losy rodziny, rozważania na temat życia i Lejzorka Rojtszwańca.
więcej...
mniej