Jerzy Esden-Tempski ps. „Jędrek” (ur. 1926, Toruń, zm. 2021, Warszawa) pochodził z rodziny inteligenckiej, jego ojciec był prezesem Pomorskiej Izby Rolniczej. Podczas okupacji rodzina mieszkała w majątku w Brzezinku na terenie niemieckich Prus Zachodnich. W kwietniu 1941 r. przeprowadzono się do Warszawy, gdzie Jerzy Esden-Tempski ukończył prywatne gimnazjum mechaniczne Romana Wolframa i pracował w fabryce silników Artura Steinhagena. Podczas powstania warszawskiego walczył w szeregach 1 kompanii „Ambrozja” batalionu „Zaremba-Piorun”. Po kapitulacji, poprzez obóz przejściowy w Ożarowie, trafił do Stalagu 344 Lamsdorf (nr jeniecki: 103912). Następnie został przeniesiony do Stalagu VII A Moosburg i skierowany do pracy w jenieckim komandzie roboczym w Monachium. Po odzyskaniu wolności wstąpił do 2 Korpusu Polskiego we Włoszech i służył w Warszawskiej Dywizji Pancernej. W 1947 r. powrócił do Polski i podjął studia na Politechnice Warszawskiej, po ich ukończeniu pracował jako projektant odlewni w Biurach „Prozamet” i „Prodlew-Warszawa". Zmarł 19 września 2021 w Warszawie w wieku 94 lat.
more...
less
[00:00:06] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1926 r. w Toruniu.
[00:00:22] Ojciec był doktorem ekonomii, prezesem Pomorskiej Izby Rolniczej. Boh. miał dwójkę starszego rodzeństwa. Sytuacja rodziny do śmierci ojca w 1936 r. Podczas okupacji okazało się, że ojciec jest na liście Polaków do likwidacji. Mniejszość niemiecka na Pomorzu przed II wojną – niemieckie gimnazjum w Toruniu. Działalność „piątej kolumny”. Ochrona polskości podczas zaborów. Ojciec i jego brat chodzili do szkoły niemieckiej, potem, mieszkając w Berlinie, do gimnazjum francuskiego. System nauczania języka polskiego.
[00:10:22] W 1926 r. rodzice kupili niewielki majątek koło Torunia, gospodarstwo posiadało własną elektrownię. Po śmierci ojca boh. i siostrę wzięła do siebie ciotka mieszkająca w Toruniu, a brat uczył się w gimnazjum z internatem w Rydzynie.
[00:14:20] Atmosfera latem 1939 r., przedwojenna propaganda. 3 maja w Toruniu odbyła się defilada, którą odbierał Rydz-Śmigły. Matka podczas I wojny była ewakuowana z rodziną do Rosji – jej zachowanie w 1939 r.
[00:18:50] Losy znajomych, którzy chcieli przeczekać ewentualną wojnę na wsi. Po wybuchu wojny boh. cieszył się, że nie musi iść do szkoły – widok niemieckich samolotów. Wiadomości radiowe, cofanie się polskich oddziałów. Plotka, że Niemcy wcielają do wojska młodych Polaków – ucieczka na Podlasie do dziadków. Naloty Luftwaffe na drogi zapełnione uciekinierami. Rodzina zatrzymała się koło Dobrzejewic. Nadzieje na zatrzymanie frontu na Wiśle.
[00:28:10] Radość z powodu wiadomości, że 3 września Anglia i Francja przystąpiły do wojny – wspomnienie filmu propagandowego o Linii Maginota. Wjazd pierwszych niemieckich czołgów do Warszawy. Z majątku wyjechały trzy wozy – rozdzielenie się w okolicach Włocławka. Po zaginięciu wozu, którym jechał brat i drugiego z pracownikami majątku, matka udała się z boh. i córką do państwa Kretkowskich mieszkających w majątku Grodno.
[00:36:18] Brat i pan Budzyński jechali w kierunku Warszawy i w okolicy Sannik znaleźli się w strefie walk nad Bzurą. Mąż pani Kretkowskiej był oficerem, dostał się do sowieckiej niewoli i zginął w Katyniu. Pierwsze zetknięcie z niemieckimi żołnierzami. Powrót do domu w Brzezinku.
[00:40:50] Przeprawa przez Wisłę w Toruniu. W bramie majątku stał Niemiec z sąsiedniej wsi, Otto Lerke, który zajął gospodarstwo i po długich rozmowach pozwolił rodzinie zamieszkać w części domu. Wiadomości z niemieckiej gazety, która wychodziła w Toruniu. Sytuacja polityczna w Europie.
[00:48:50] Kłopoty z opałem na zimę. Boh. pojechał rowerem do Torunia, by kupić świece, ponieważ Lerke odciął prąd w części domu zajętej przez rodzinę – kupno gromnic. Boh. dorabiał kopiąc kartofle. W sąsiednim Rogówku była szkoła niemiecka, boh. miał kolegów Polaków i Niemców. Nauczyciel przychodził na lekcje pijany – poziom i przedmiot nauczania. [+]
[00:56:40] W październiku 1939 r. brat wrócił do domu, załatwiono mu pracę w gospodarstwie u Niemca. Rządca, pan Budzyński, podjął pracę w majątku Mysłakowskich w Jedwabnie, po jakimś czasie został aresztowany i rozstrzelany razem z właścicielem majątku. Choroba matki – wyjazd do lekarza w Toruniu. Załatwienie paszportów – wyjazd do Generalnej Guberni w kwietniu 1941 r. Droga do Warszawy, gdzie mieszkały dwie siostry matki – rewizja w pociągu na stacji w Kutnie.
[01:04:58] Wuj Artur Steinhagen, właściciel fabryki silników spalinowych, zatrudnił boh., który dzięki temu miał dokumenty chroniące przed zatrzymaniem podczas łapanki. Wuj zapisał boh. do technikum mechanicznego, które ukończył przed wybuchem powstania. W 1945 r. boh. przebywający w obozie został uwolniony przez Amerykanów – brak wiadomości o rodzinie. Oczekiwanie na wybuch III wojny – wyjazd do 2 Korpusu stacjonującego we Włoszech.
[01:09:18] Atmosfera w Warszawie przed wybuchem powstania. Boh. był w batalionie Zaremba i walczył w Śródmieściu na ul. Emilii Plater. Sytuacja Niemców na froncie.
[01:15:00] Pod koniec sierpnia zgłosił się młody chłopak, który chciał dołączyć do oddziału. Dowódca kompanii ps. „Ambrozja” [Alfred Kurczewski], obawiając się prowokacji, zarządził sąd boży – zadanie wyznaczone kandydatowi do oddziału, jego dalsze losy. [+]
[01:25:55] Głód podczas powstania – droga do browaru Haberbuscha po pszenicę. W piwnicy budynku przy Emilii Plater znaleziono wekowane ananasy, wodę czerpano ze studni artezyjskiej przy ul. Hożej. Zjedzenie psa przez powstańców. Zachowanie ludności cywilnej. [+]
[01:34:45] Wychodzenie ludności cywilnej z miasta. Niszczenie miasta po kapitulacji powstania. Braki w uzbrojeniu powstańców. Przygotowania do kapitulacji, niemiecka propozycja uznania powstańców za żołnierzy – zasady konwencji genewskiej. Postępowanie Niemców wobec powstańców po kapitulacji.
[01:43:45] Wychodząc z Warszawy boh. złożył broń przy ul. Chałubińskiego. Warunki kapitulacji – wypuszczenie jeńców niemieckich. Oddział boh. wychodził z miasta 4 października jako jeden z pierwszych i boh. jest na fotografii zamieszczonej w gadzinówce – siostra zerwała ją ze słupa ogłoszeniowego w Żyrardowie. Trasa do dworca Zachodniego, pomoc miejscowej ludności na drodze do Żyrardowa [Ożarowa]. Powstańcze śluby. Warunki w obozie przejściowym na terenie fabryki kabli. Wspomnienie prezentu od matki, legenda o „białej damie”.
[01:56:05] Kobiety w powstaniu warszawskim – rozważania na temat ich odwagi. Umundurowanie powstańczych oddziałów – wymiana odzieży po przyjeździe do obozu, ubranie boh. W obozie w Lamsdorfie byli jeńcy różnych narodowości.
[02:05:21] Wyżywienie w obozie przejściowym w Ożarowie – niemiecka kuchnia polowa, pomoc Rady Głównej Opiekuńczej. Podróż pociągiem towarowym – warunki w wagonie, nalot na dworzec w Opolu. Droga do Stalagu w Lamsdorfie – picie wody z kałuży, odebranie rzeczy osobistych po przybyciu do obozu. Wspomnienie katastrofy na niemieckim lotnisku. Głód w obozie.
[02:13:16] Przyjazd do Stalagu w Moosburgu. Propozycja wyjazdu do pracy w gospodarstwach rolnych. Boh. z kolegą zgłosili się i zostali przewiezieni do Monachium – spotkanie z kolegami. Jeńców zakwaterowano w szkole i skierowano do odgruzowywania zniszczonej katedry. Młoda Niemka przynosiła jeńcom papierosy i chleb. Alianckie naloty na miasto – jeńcom nie wolno było schodzić do schronów dla ludności cywilnej. [+]
[02:24:00] Sytuacja pod koniec wojny – wiadomości, że Rosjanie zbliżają się do Berlina, zachowanie Niemców. Obawy przed masowymi egzekucjami jeńców. Odgłosy zbliżającego się frontu – białe flagi w mieście, zniknięcie wartowników. Pierwsze spotkanie boh. z amerykańskimi żołnierzami. [+]
[02:33:40] Sylwetka gen. Pattona. Wyżywienie w pierwszych dniach po wyzwoleniu. Wyjazd do obozu koło Norymbergi – wiadomość o poborze do 2 Korpusu, nadzieje na powrót do Polski z gen. Andersem. Droga autostopem do Murnau – problem z wyjazdem do Włoch, pomoc kierowcy z Torunia. Wrażenia z podróży przez Włochy. Przyjęcie do 2 Korpusu.
[02:44:25] Zmiana sytuacji politycznej po uznaniu przez aliantów rządu lubelskiego. Rozmowy Andersa z Churchillem.
[02:47:50] Boh. wrócił do Polski we wrześniu 1947 r., po miesiącu rozpoczął studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki Warszawskiej, choć nie miał zdanej matury. Zaliczenie kursu wstępnego. Żołnierze 2 Korpusu mogli się uczyć w gimnazjum i liceum. Boh. wstąpił do podchorążówki, której nie ukończył. Będąc w Anglii nawiązał kontakt z matką i zdecydował się na repatriację. Egzamin na kurs wstępny na Politechnice.
[02:54:35] Boh. nie miał problemów z władzą ludową, choć nie należał do partii. W 1949 r. dostał wezwanie do wojska – wizyta w RKU. Boh. będąc studentem podjął pracę w biurze projektów i pracował tam do emerytury. Reakcja matki na wieść o planowanym ślubie.
[02:57:30] Przedstawienie matki: Zofii z Nostitz-Jackowskich i rodzeństwa. Podczas pobytu w obozach boh. przyjaźnił się ze Zbigniewem Boryczko i Kazimierzem Jędraszewskim. Boh. zajmował się w pracy zawodowej projektowaniem zakładów przemysłowych – wyjazdy za granicę, budowy w Egipcie i na Malcie. Koledzy z biura mieli podobne biografie – atmosfera w pracy. Losy rodziny, rozważania na temat życia i Lejzorka Rojtszwańca.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.