Jan Tyszler (ur. 1933, Wieluń) – 1 września 1939 roku był świadkiem bombardowania rodzinnego Wielunia przez Luftwaffe. Od 1945 roku mieszkał w Kłodzku, gdzie w 1950 roku ukończył gimnazjum. W latach 1950-1952 uczęszczał do Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Krakowie. W latach 1952-1958 studiował na wydziale grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w roku 1963 ukończył wydział operatorski PWSTiF w Łodzi. W tym samym roku podjął pracę w Telewizji Polskiej jako realizator światła oraz okazjonalnie operator obrazu. Autor światła do programów telewizyjnych, festiwali w Opolu, Sopocie, Kołobrzegu, Teatrów Telewizji i widowisk artystycznych. Współtwórca Studia 2 Mariusza Waltera. W latach 1980-1990 starszy wykładowca na Wydziale Realizacji Telewizyjnej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Inicjator powstania i członek zarządu Związku Zawodowego Pracowników Twórczych TVP S.A „Wizja”. W latach 1975-1981 dziennikarz i fotoreporter miesięcznika „Magazyn Rodzinny”. Od 2006 roku na emeryturze. Współpracuje z TVP i zajmuje się malarstwem, malując pejzaże oraz portrety. W 2015 roku ukazała się jego książka „Wieluń i pamięć”.
more...
less
[00:00:07] Pogoda we wrześniu 1939. Wycofywanie się polskich jednostek z Warszawy w kierunku Otwocka – boh. z grupą dzieciaków i kuzynem Józkiem Kuśmierkiem dawali żołnierzom wodę i pomidory. Polskich jeńców przetrzymywano na łące nad rzeką, w domu gotowano dla nich jedzenie. Wspomnienie widzianego z oddali kościoła, z którego wieży Hitler mógł oglądać przedpola Warszawy.
[00:07:20] Do gospodarstwa przyszła ranna klacz, której boh. dawał wodę – reakcja, gdy koń padł. Pewnego dnia samolot zrzucił ulotki adresowane do polskich żołnierzy, w których pisano o wkroczeniu Armii Czerwonej. W rowie stał porzucony samochód osobowy „Opel”, ze śladami ostrzelania – odkręcenie niklowanego logo, którym boh. się bawił.
[00:12:53] Polskich jeńców trzymano w zagrodzie dla bydła. Zachowanie niemieckich żołnierzy. Anegdota z czasów wojny secesyjnej – skutki odnalezienia kwitu za zarekwirowany płot.
[00:18:18] Przyjazd do Warszawy – przejście przez miasto z dworca autobusowego. Rodzina zatrzymała się u ciotki mieszkającej przy ul. Miodowej – powód przeniesienia się do gospodarstwa przy Wale Miedzeszyńskim.
[00:24:00] Boh. jako świadek historii. Warunki życia przed wojną, bieda – żebracy przychodzący do domu. Bezrobocie, sąsiad dziadka chodził pieszo do pracy na budowach w Warszawie. Boh. miał buty, ale chciał biegać boso tak jak inne dzieci. Powszechność kalek i chorych – poziom higieny.
[00:29:42] Boh. jest jednym z ostatnich świadków bombardowania Wielunia. Uciekając z mieszkania zabrał klatkę z kanarkiem, którym potem zaopiekował się wuj. Ucieczka rodziny z miasta po pierwszym nalocie Luftwaffe – przejście przez zniszczone ulice. Ojciec pomagał ludziom wychodzić z piwnicy. Smród palących się pierzyn i odgłosy pożarów. [+]
[00:36:54] Po powrocie do miasta boh. widział zniszczony szpital. Wspomnienie wystąpienia w Ambasadzie Polskiej w Berlinie, gdzie boh. mówił o bombardowaniu szpitala. Film dokumentalny „Atak Hitlera na Polskę”. Spotkanie w ambasadzie z niemieckim lotnikiem, który robił zdjęcia miasta dwa dni po nalotach. Niemiecka propaganda i skutki nalotów dywanowych na niemieckie miasta pod koniec wojny.
[00:42:10] Rodzina spotkała się w młynie dziadków, niedaleko leżała bomba, która nie wybuchła – śmierć Stasia Wolińskiego, który przy niej majstrował. Ojciec chłopaka, Józef Woliński, został w czasie okupacji świadkiem Jehowy. Leje po bombach w pobliskim lesie. Powrót do Wielunia rowerem razem ze stryjem Leonem.
[00:47:00] Boh. wrócił do domu w październiku [1939] – brak szyb w oknach. Niemieckie korzenie rodziny ze strony ojca, który nie chciał podpisać volkslisty. Przy usuwaniu gruzowisk pracowali Żydzi. Dwaj czeladnicy ojca byli Żydami – starania o ich powrót do pracy w warsztacie.
[00:52:00] Kamienicę zajęli Niemcy i rodzinę wysiedlono do domu po Żydach, którzy trafili do getta. Polacy dostawali kartki na żywność. Niemcy mogli kupić lepsze produkty, ojciec czasem dostawał od nich kartki i kupował pomarańcze albo kasztany.
[00:54:53] Akcja pomocy polskim jeńcom wojennym – wysyłanie paczek trzem jeńcom. Jeden z mężczyzn zgłosił się do pracy w niemieckim przemyśle, drugi z jeńców zmarł, a z trzecim, nauczycielem Józefem Latosińskim, utrzymywano kontakt do końca wojny. Suszenie kiełbasy do paczek. Dopisek na jednej z kartek. Włączenie się USA do wojny, bombardowania niemieckich miast. Polscy jeńcy zaczęli dostawać paczki z Czerwonego Krzyża – paczki z obozu od Latosińskiego, w którym były figi dla kanarka Maciusia. Po wojnie Józef Latosiński nie dał znaku życia. [+]
[01:05:11] Zakłady pracy w Wieluniu, przed wojną ojciec współpracował z garbarnią Żyda, Wolmana. Sytuacja przedsiębiorców w czasie okupacji – niemiecki nadzór. Ojciec zmarł na wylew w czerwcu 1942 r. Tydzień później Żydów zgromadzono w obozie przejściowym, stąd wywożono ich do getta w Łodzi.
[01:08:28] Wieluń był włączony do Rzeszy – germanizacja, godziny, w których Polacy mogli robić zakupy. Sytuacja Żydów na początku okupacji. Powód, dla którego esesman bił Żyda idącego rynsztokiem. Boh. pomógł Żydowi wstać i odprowadził go do bramy. Scena została wykorzystana w filmie Polańskiego „Pianista”. [+]
[01:16:44] Pewnego dnia, gdy matka smażyła pączki, do domu przyszło dwóch niemieckich policjantów, którzy zwrócili uwagę, że okno nie jest dobrze zasłonięte. [+]
[01:21:10] Po śmierci ojca wywieziono Żydów z Wielunia i okolic, wcześniej zgromadzono ich w obozie przejściowym – warunki higieniczne. Boh. widział przyjazd ciężarówki z Żydami – bicie ludzi przez strażników. [+]
[01:25:05] Boh. chodził do niemieckiej szkoły – przybory szkolne. Boh. zaplamił elementarz i jeden z kolegów, Polak, doniósł na niego nauczycielce – wymierzona kara.
[01:33:30] Po rozlaniu ślepej kiszki boh. trafił do szpitala dla Polaków. Powody pobicia boh. przez pielęgniarkę, Niemkę. Pomoc zakonnicy szarytki. Operację przeprowadził chirurg, doktor Patryn – rozmyślania boh. przed zabiegiem. [+]
[01:40:30] Po śmierci ojca zakład został przejęty przez Niemców. Matka z dziećmi wyjechała do rodziny na wieś. Antoni Janik, dawny ułan, podpisał volkslistę i prowadził sklep w Wieluniu, częścią jego towaru matka handlowała na wsi. Matka zarejestrowała się w gminie jako pracownica w gospodarstwie Wolińskich – pomoc w pracach polowych, żniwach i wykopkach. Żywność na kartki. W okolicy nie było wysiedleń ani oddziałów partyzanckich.
[01:48:20] Sąsiadami w Wieluniu byli Żydzi, państwo Süsholdowie z dwoma synami: Szulemem i Meierem. Pan Süshold był chasydem i rzezakiem. W czasie świąt żydowskich boh. dawał Szulemowi chleb z kiełbasą za macę. Zasady chasydyzmu. W czasie okupacji matka załatwiła pani Süsholdowej przepustkę z getta, by mogła przychodzić do pracy – podawanie jedzenia do getta. W styczniu 1942 r. Gmina Żydowska miała wyznaczyć dziesięć osób do egzekucji – boh. był świadkiem powieszenia Żydów. Jeden z mężczyzn zamienił się przed egzekucją ze swoim zięciem. Po wojnie okazało się, że do egzekucji gmina wyznaczyła najbiedniejszych Żydów. [+]
[01:59:04] Młyn pracował w czasie okupacji – umowa z wójtem i żandarmami, ich zachowanie, gdy przyjeżdżali do młyna. Bano się żandarma Wunsche, który chodził z wilczurem – złapanie i skatowanie Staszka Grzyba, który wiózł kawałek rąbanki. Potem szczuty pies zagryzł chłopaka. Złodzieje węgla zastrzelili Bahnschutza koło Wręczycy – niemiecki odwet.
[02:05:08] Pod koniec okupacji funkcjonariuszy niemieckich zastąpili Rosjanie i Ukraińcy – ich zachowanie – zamordowanie księdza na plebanii w Węglowicach. Uzupełniania armii niemieckiej.
[02:08:00] Odgłosy zbliżającego się frontu w styczniu 1945 r. Boh. znalazł ukrywającego się w komórce dezertera z wojska niemieckiego, Ślązaka. Miejsce ukrycia przez niego broni, w środku hełmu było nazwisko Weber. Spotkanie z czerwonoarmistami wchodzącymi do wsi. Na podwórku koło młyna stanęła armata. [+]
[02:14:06] Zachowanie żołnierzy Armii Czerwonej – kwaterowanie sowieckich oficerów w młynie. Obiad dla komandira i jego adiutanta, który pochodził z kazańskiej guberni i za carskich czasów był kowalem. Po rewolucji rodzina trafiła do kołchozu i wszyscy poza kowalem i jego synem zmarli z głodu. Syn poległ w czasie wojny. Opowieść o sowieckiej biedzie. Do sąsiadów przyszedł enkawudzista, który opowiadał o dobrobycie w kołchozach. [+]
[02:24:55] Czerwonoarmiści roznosili świerzb i boh. zachorował – sposoby leczenia. Pytania o odległość do Berlina.
[02:26:58] Ojciec pochodził z polskiej rodziny o niemieckich korzeniach. Dziadek miał warsztat ślusarski i rodzinie dobrze się powodziło. W czasie okupacji naciskano na ojca, by podpisał volkslistę. Wieluński dorożkarz Koj był germanofilem i podpisał volkslistę. Miał czterech synów, których wcielono do wojska, wszyscy zginęli na froncie. Sytuacja folksdojczów po wojnie. We wsi Piła był jeden folksdojcz Kohel, po wojnie odebrano mu gospodarstwo.
[02:34:20] Nikt z rodziny nie podpisał volkslisty. Kuzyn z Łodzi Schindler był folksdojczem i dostał duży zakład kuśnierski po Żydach. Sytuacja w okolicach Wielunia podczas okupacji. Boh. pojechał do Katowic na zaproszenie wójta Flacha – zwiedzanie miasta z Gretchen Flach.
[02:38:55] W czasie I wojny ojciec służył w 4 Pułku Legionów. Najstarszy brat ojca, Marian Tyszler, był działaczem obozu narodowego. Zarzuty narodowców wobec Piłsudskiego. Zachowanie stryja po śmierci Marszałka – powód aresztowania. Feta narodowców po wypuszczeniu stryja z aresztu. Marian Tyszler zginął podczas bombardowania wsi Kluki w 1939 r.
[02:39:25] Po wojnie wyjechano na Ziemie Odzyskane, wuj Stefan Nonas został dzierżawcą młyna na wsi koło Kłodzka. W 1955 r. musiał zostawić młyn z powodu podatków. Wuj Leon dzierżawił młyn koło Polanicy. Represje wobec przedsiębiorców – aresztowania wujów przez UB, system łapówek.
[02:46:55] Wielu oficerów UB było Żydami. W latach 60. boh. pracował w TVP – stanowiska zajmowane przez żony ubeków, w tym żonę Różańskiego – spotkanie w Danii z jego córką, która wyjechała z Polski. Stosunek boh. do Żydów. Znajomość z Romanem Polańskim, kolegą ze szkoły. Emigracja Żydów z Polski do Danii po 1956 r.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.