Zenon Wechmann (ur. 1927, Poznań) w czasie okupacji niemieckiej pracował jako przymusowy robotnik w zakładach Centra w Poznaniu, jednocześnie będąc zaangażowanym w ruch oporu. Po wojnie podjął pracę w Urzędzie Miar i uczył się w gimnazjum im. Paderewskiego. W roku 1948 roku został powołany do Podoficerskiej Szkoły Łączności w Zegrzu, po przeszkoleniu radiotelegraficznym służył w latach 1949-1950 w MON w Warszawie. Po powrocie do Poznania kontynuował pracę w Urzędzie Miar i uczył się w technikum łączności. W latach 1950-1952 włączył się w działalność tajnego harcerstwa i był członkiem grupy instruktorów tzw. „Piątaków”. Aresztowany we wrześniu 1952, po brutalnym śledztwie został w marcu 1953 skazany na siedem lat więzienia. Wyrok odbywał w zakładach karnych w Poznaniu, Wronkach, Rawiczu i Potulicach oraz w obozie pracy w Piechcinie-Bielawach, gdzie pracował w kamieniołomie. Zwolniony na mocy amnestii w lutym 1955, wrócił do pracy w Urzędzie Miar w Poznaniu, ale został zwolniony po interwencji UB. Pracował w Spółdzielni Wyrobów Szklanych. Od 1989 roku działa w środowisku kombatanckim Związku Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego w Poznaniu.
more...
less
[00:00:10] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1927 r. w Poznaniu.
[00:00:25] Przedstawienie rodziców: Walentyny i Antoniego Wechmannów, ojciec brał udział w Powstaniu Wielkopolskim. Boh. miał trzy siostry. Rodzina mieszkała w centrum Poznania przy ul. Plac Działowy [obecnie Działowa]. Sąsiadem był Józef Adamski, rówieśnikiem boh. był jego syn Ryszard. Boh. w szkole należał do harcerstwa.
[00:02:26] Gdy wybuchła wojna, boh. miał 12. lat. Podczas okupacji pracował w zakładach „Centra”, gdzie produkowano baterie – traktowanie nieletnich. Kradzieże mąki z zakładu. W poznańskim Forcie VII powstał obóz koncentracyjny – pierwsze aresztowania. Potem obóz przeniesiono do Żabikowa. Sposoby fałszowania kart pracy w zakładzie. Podczas nalotów pełniono dyżury na dachach fabryki.
[00:08:22] W 1945 r. podczas walk o Poznań ludność cywilna ukrywała się w piwnicach. Trwały jeszcze waki o Cytadelę, gdy rodzina zajęła mieszkanie przy ul. Mielżyńskiego. Po powrocie właściciela przeniesiono się na ul. Łąkową.
[00:10:33] Boh. po wyzwoleniu działał w harcerstwie i zaangażował się w powojenną konspirację. W gimnazjum św. Marii Magdaleny pojawił się kapuś podstawiony przez milicję i zabito go. Trzech sprawców skazano na karę śmierci, dwa wyroki (na Kosmowskim i Dybizbańskim) wykonano.
[00:13:18] Boh. był w 5 hufcu im. Józefa Poniatowskiego, po likwidacji Związku Harcerstwa Polskiego rozpoczęła się tajna działalność instruktorów hufca, z których większość była z zastępu „Wilków”. Sytuacja polityczna po zakończeniu wojny – sprawa polskich granic. Oczekiwanie na pomoc z Zachodu. W 1948 r. boh. poszedł do wojska, po odbyciu służby działał w tajnej organizacji.
[00:19:38] W grupie był konfident współpracujący z UB. W 1952 r. aresztowano członków organizacji. Boh. spędzał urlop u rodziny w Sulimierzu i tam został zatrzymany. Przewieziono go do gmachu UB przy ul. Kochanowskiego w Poznaniu – atmosfera podczas pierwszego przesłuchania. Boh. został przewieziony na ul. Młyńską, gdzie część budynku więzienia zajmowało UB. Tortury podczas śledztwa i znęcanie się psychiczne – warunki w areszcie. [+]
[00:26:20] Podczas rozprawy boh. opowiedział o metodach śledczych i spowodował, że funkcjonariusza Kapuścińskiego przeniesiono do Lublina, po latach okazało się, że tam także znęcał się nad więźniami.
[00:29:10] Będąc w więzieniu boh. dowiedział się o śmierci Stalina. Więźniowie musieli stać w celach, by uczcić jego pamięć, jeden z więźniów nie wstał i zabrano go do karceru. Jeden ze strażników dał boh. gazetę „Prawda” – jej wykorzystanie. Wspomnienie szczurów w więzieniu. [+]
[00:33:00] W więzieniu w Rawiczu boh. siedział w białym pawilonie – znęcanie się nad więźniami. Warunki higieniczne w więzieniu. W celi podczas śledztwa więźniowie mieli gwóźdź, którym zrobiono dziurę w desce zasłaniającej okno. Informacje przesyłano alfabetem Morse’a. Wspomnienie posiłków w Rawiczu.
[00:40:15] W latach 90. boh. odwiedził więzienie w Rawiczu – porównanie warunków z latami 50. – akwarium w jednej z cel, prace więźniów poza więzieniem. W latach 90. odkryto ludzkie szczątki na terenie dawnej siedziby UB przy ul. Jarochowskiego w Poznaniu.
[00:44:32] Boh. był więźniem obozu w Potulicach. Dwaj bracia ojca zginęli w obozie koncentracyjnym. Boh. w 1948 r. odbywał służbę wojskową w Zegrzu – mieszkano w namiocie, a myto się w rzece, po zjednoczeniu partii i powstaniu PZPR żołnierzom oddano jeden z budynków. W Potulicach boh. spotkał kolegę z tajnego harcerstwa. Okazało się też, że osadzono tam ojca kolegi, Franciszka Kowalewskiego, działacza PPS, który nie poparł zjednoczenia z PPR – spotkanie ojca z synem.
[00:49:53] Boh. został skierowany do pracy w kamieniołomie w Bielawach. Odwierty wykonywali pracownicy będący na wolności, więźniowie rozbijali, sortowali i ładowali kamienie – wysokie normy. Boh. zachorował i trafił do szpitala, gdzie funkcję lekarza pełnił weterynarz – leczenie bańkami. Po wyjściu ze szpitala skierowano go do lżejszej pracy. Boh. został członkiem grupy muzycznej i grał na kontrabasie – repertuar zespołu. Opłatek w obozie – boh. nie zdążył wrócić przed apelem na swój blok i musiał się ukrywać pod łóżkiem.
[00:57:42] Stosunek do Piłsudskiego w Poznaniu. Powstanie Wielkopolskie – rola gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego, odnalezienie czaszki córki generała [Janiny Lewandowskiej], ofiary zbrodni katyńskiej.
[01:01:30] Wspomnienie drogi do pracy zimą, wyjazdy ciężarówkami. 11 listopada boh. nie wsiadł do jednej z ciężarówek, bo miała rozdartą plandekę. Samochód wpadł do wyrwy z wodą i zaczął tonąć, kierowca usiłował ratować pasażerów, a strażnicy grozili bronią więźniom, którzy chcieli ruszyć kolegom na pomoc. Trzech więźniów się utopiło. [+]
[01:06:15] Praca na przeładunku w kamieniołomie – wyrabianie normy. Obserwacje ptaków – kawki odpierające atak jastrzębia. Choroby więźniów spowodowane ciężką fizyczna pracą. Wypadek w kamieniołomie – śmierć kolegi. [+]
[01:12:00] Refleksje na temat cmentarzy i grobów – miejsca pamięci. Kosmowski i Dybizbański zostali rozstrzelani w lasach gądkowskich, egzekucją kierował kpt. Jan Młynarek, był przy tym kapelan z Warszawy. Miejsca ich pochówku nie odnaleziono – symboliczny grób.
[01:18:20] W obozie pracy w Piechcinie-Bielawach boh. pracował w kamieniołomie i grał w zespole. Przymus pisania życiorysu. W lutym 1955 boh. został zwolniony z obozu – wyjście za bramę. Po przyjeździe do Poznania boh. poszedł do kościoła, po zwolnieniu z obozu był inwigilowany.
[01:26:04] Po powrocie do Poznania boh. wrócił do pracy w Urzędzie Miar, ale w 1960 r. musiał odejść. Po 1956 r. Urząd Bezpieczeństwa zmienił się w Służbę Bezpieczeństwa, wiele osób z UB znalazło zatrudnienie w firmach państwowych, także w Urzędzie Miar. Boh. podjął pracę w Spółdzielni Wyrobów Szklanych. Po 1956 r. wrócił do harcerstwa, po latach okazało się, że personalna ze spółdzielni donosiła na niego.
[01:30:52] W Czerwcu 1956 r. boh. był w grupie manifestantów na ul. Młyńskiej, gdzie z budynku sądu wyrzucono dokumenty. Akcja w więzieniu – tu ojciec go odnalazł i zabrał do domu. Na drugi dzień boh. odprowadzał siostrę do pracy – spotkanie z załogą czołgu. Kilka lat później boh. spotkał w górach turystę, który powiedział mu, że był w czołgu, który stał w Alejach Marcinkowskiego. Śmierć Romka Strzałkowskiego – w 1957 r. boh. był z grupą harcerzy przy jego grobie. Do ojca chłopca strzelano na cmentarzu. Inwigilacja trwała do 1990 r.
[01:42:35] Podczas okupacji rodzina była gotowa na wysiedlenie, ale Niemcy przychodzili po sąsiada Adamskiego. Gdy kilka razy nie zastali go w domu, wywieźli innego Adamskiego z sąsiedniej kamienicy. Sąsiad Józef Adamski podpisał volkslistę – bójki z chłopakami z Hitlerjugend. [+]
[01:47:00] Ojciec i boh. byli wzywani do Domu Żołnierza, naciskano na ojca, by podpisał volkslistę. Boh. został na dwie doby zatrzymany w piwnicy zakładów „Centra” – Niemcy i ubecy nie wyjaśniali, dlaczego kogoś zatrzymują.
[01:50:18] Przed wybuchem wojny starci harcerze byli w pogotowiu harcerskim. Na ulicy Bukowskiej była radiostacja i harcerze pełnili tam służbę wartowniczą. 1 września 1939 r. podczas bombardowania zginął harcerz Henryk Wysocki. Zaciemnienie mieszkań i oklejanie szyb. Ojciec był urzędnikiem – ewakuacja pracowników i ich rodzin, powody pozostania w Poznaniu. Boh. był z ojcem, gdy ten przekazywał klucze prezydentowi Ratajskiemu. Po zajęciu miasta przez Wehrmacht kuchnie polowe wydawały posiłki mieszkańcom. Represje okupanta – wysiedlenia z Poznania i aresztowania.
[01:58:15] Boh. miał 12 lat, gdy wybuchła wojna, musiał pracować w „Centrze” – konspiracja w zakładzie. Sabotaże w zakładzie, uszkadzanie baterii i akumulatorów do łodzi podwodnych, kradzieże mąki, która była jednym ze składników do produkcji baterii. Na potrzeby niemieckiej propagandy produkty „Centry” oklejano naklejkami niemieckich fabryk zbombardowanych przez aliantów. [+]
[02:04:29] Jedna z pracownic zakładu miała męża Niemca, naciskano na nią, by podpisała volkslistę. Mąż został wcielony do wojska i wysłany na front wschodni, gdzie koledzy go szykanowali z powodu żony-Polki. Kobieta podpisała volkslistę, ale zaangażowała się w działalność konspiracyjną i pomagała wychodzić z zakładu kobietom, które musiały to zrobić – fałszowanie kart pracy. [+]
[02:06:48] Pracowników, którzy zostali na czymś przyłapani. wysyłano do obozu w Żabikowie. Jeden z pracowników zdołał wyjść z Żabikowa i potem zemścił się na strażniku z zakładu, Niemcu. Wspomnienie Akcji pod Arsenałem, podczas które uwolniono poznaniaka Leonarda Burę. Organizacja działająca na terenie zakładu „Centra” nie miała nazwy, tylko cel.
[02:10:02] W okresie międzywojennym wybudowano Dom Żołnierza, który podczas okupacji był siedzibą SS – znęcanie się nad więźniami, „olimpiady zimowe” na schodach budynku. Po wojnie część gmachu zajęła Operetka Poznańska.
[02:13:48] Relacje z folksdojczami. W Poznaniu pojawili się przesiedleni Niemcy bałtyccy, zatrudniający Polki jako pomoce domowe. Boh. nosił paczki stryjom osadzonym w Forcie VII, a zabierał stamtąd ich ubrania do prania – grypsy z więzienia. Incydent na dyżurce, gdzie przyjmowano paczki. [+]
[02:19:36] Refleksje na temat okupacji. Alianckie naloty na miasto – ofiary wśród cywilnej ludności. Stryjowie byli więzieni w Forcie VII, potem wywieziono ich do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie zmarli. Stryjowie działali w konspiracji na terenie gostyńskim. Ojciec podczas okupacji pracował jako woźny w Urzędzie Miar.
[02:24:32] Boh. podczas okupacji uczył się w domu, brał też udział w tajnych kompletach, młodsze siostry przez rok chodziły do niemieckiej szkoły.
[02:27:28] Powody wstąpienia do tajnego harcerstwa w okresie PRL. Ograniczanie przez władze działalności społecznej kościoła katolickiego. Podczas służby wojskowej boh. miał kontakt z młodzieżą radziecką, dziećmi Rosjan pracujących w Polsce – sowieckie organizacje dziecięce i młodzieżowe. Nadzieje na pomoc państw zachodnich i oczekiwanie na III wojnę światową. Zetknięcie ludności przesiedlonej z Kresów z techniką poniemiecką na Ziemiach Odzyskanych.
[02:34:42] Okoliczności aresztowania boh. Członkowie organizacji nie wiedzieli, że jest wśród nich donosiciel. Dywagacje na temat współczesnej polskiej gospodarki i ruchu LGBT.
[02:39:44] Presja psychiczna podczas śledztwa – groźby wobec rodziny. W czasie przesłuchań boh. był bity i przypalany papierosem. W sądzie powiedział o wymuszaniu zeznań przez funkcjonariuszy – jednego z nich wysłano „za karę” do Lublina. [+]
[02:45:52] Boh. został skazany na 7 lat więzienia i nie był zaskoczony wyrokiem – wcześniejsze zwolnienie na mocy amnestii.
[02:48:00] W jednej z sal Urzędu Bezpieczeństwa były emblematy, proporczyki harcerskie, co nasuwało skojarzenie w harcówką. Brutalne metody śledcze [wzruszenie boh.]. Wspomnienie sprawy Kosmowskiego i Dybizbańskiego, uczniów gimnazjum św. Marii Magdaleny, którzy zostali skazani za zamordowanie kolegi podejrzewanego o współpracę z UB. Aresztowania w środowisku tajnego harcerstwa – grupa harcerzy z Buku kontynuowała po wojnie działalność rozpoczętą podczas okupacji.
[02:54:36] Stan zdrowia po pobycie w więzieniach i obozie – praca w kamieniołomie.
[02:56:08] Boh. nie był przygotowany na aresztowanie – początek śledztwa. Zachowanie podczas przesłuchań. W latach 70. boh. spotykał ubeków w kościele – jego reakcja.
[03:00:30] Refleksje na temat budzenia polskości. Podczas okupacji boh. nosił jedzenie Żydom zamkniętym w obozie na stadionie w Poznaniu. Stosunki polsko-żydowskie przed wojną. Represje stalinowskie.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.