Sowa Józef
Józef Sowa (ur. 1933, Wilkowiecko), syn Józefa i Franciszki Sowów, zamordowanych 1 września 1943 r. w Wierzchowisku koło Częstochowy za ukrywanie Żydów. Ojciec, Józef Sowa, był minerem-saperem, brał udział w kampanii wrześniowej, dostał się do niewoli niemieckiej, z której zbiegł i wrócił do domu. Zajmował się pracą na roli, jeździł na handel do Częstochowy, miał kontakty z ludnością żydowską w getcie. Jesienią 1941 r. w gospodarstwie Sowów znaleźli się Żydzi (sześć osób), którzy prawdopodobnie uciekli z częstochowskiego getta. 1 września 1943 do gospodarstwa przyjechali Niemcy, odnaleźli kryjówkę i zamordowali wszystkich (z wyjątkiem jednego) ukrywających się Żydów, zaś znajdujący się tam akurat partyzant Henryk Zyskowski popełnił samobójstwo. Zamordowani zostali także rodzice Józefa Sowy, a piątka dzieci została wywieziona na roboty przymusowe do Niemiec. Rodzeństwo trafiło do Grottkau (Grodków) na Opolszczyźnie, Józef Sowa pracował w gospodarstwie we wsi Gola Grodkowska. Po wyzwoleniu wszyscy poza Janiną wrócili w rodzinne strony (odnaleziona po latach siostra została zniemczona i nie poczuwa się do polskich korzeni). Po powrocie do Częstochowy czwórką sierot zaopiekował się stryj Stanisław Sowa. Po skończeniu szkoły Józef Sowa wstąpił do wojska, po ukończeniu szkoły medycznej w Łodzi był dowódcą garnizonu medycznego w Nysie. Wskutek konfliktów politycznych wystąpił z armii i przez kilka lat był kierownikiem przychodni przeciwalkoholowej, potem pracował w częstochowskim szpitalu. Odzyskał ziemię w Wierzchowisku, którą bezprawnie zagarnęli sąsiedzi. W latach 80. działał w NSZZ Solidarność. Józef Sowa jest prezesem Stowarzyszenia Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę.
more...
less
[00:00:06] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1933 r. w Wilkowiecku.
[00:00:32] W 1936 r. rodzina przeprowadziła się do wsi Wierzchowisko koło Częstochowy. Matka przed ślubem prowadziła sklep w Stanisławowie, ojciec był rolnikiem, ale też stolarzem i kołodziejem. Boh. miał czwórkę rodzeństwa, brata Eugeniusza, siostry Irenę i Janinę, najmłodszy brat Piotr urodził się w 1941 r. Ojciec był saperem-minerem i brał udział w manewrach 27 Pułku Piechoty.
[00:05:38] Pod koniec sierpnia 1939 r. ojciec został zmobilizowany, jego zadania podczas kampanii wrześniowej. Ojciec dostał się do niemieckiej niewoli, z której uciekł jesienią – powrót do domu.
[00:15:37] Ucieczka rodziny z domu po wybuchu wojny, sytuacja na drogach, niemieckie naloty – ostrzeliwanie ludności cywilnej pod Gidlami. Powrót do domu. Wejście Niemców. Jesienne prace w polu – po powrocie okazało się, że zniknął pozostawiony drób.
[00:23:05] Ojciec jeździł na handel do Częstochowy. Jesienią 1941 r. na podwórku pojawili się Żydzi – reakcja rodziców. Żydzi ukrywali się w stodole, a w tym czasie ojciec z bratem Gienkiem wykopali ziemiankę, do której wchodziło się z obory. Rytm dnia ukrywanej szóstki osób, warunki w schronie. Stan zdrowia matki. Dzieci nie chodziły do szkoły, ponieważ pilnowały gospodarstwa. Boh. z siostrą Ireną chodzili po zakupy za granicę – zatrzymanie przez żandarmów. Dzieci musiały wyczyścić Niemcom buty, poprzyszywać guziki i ugotować im jedzenie. [+]
[00:38:50] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[00:38:58] Wczesnym rankiem 1 września 1943 podjechały dwa samochody z Niemcami, którzy pomylili domy i najpierw zajechali do sąsiada Jakuba Sączka. Zachowanie żandarmów – pobicie ojca i matki, bicie dzieci, rewizja w domu, szukanie bandytów i Żydów. Żandarmi przesłuchiwali dzieci – groźba zabicia Piotrusia i boh., podpalenie domu. Ucieczka matki i sióstr – matka schowała się w piwnicy u sąsiada Kalisza, ale została przyprowadzona przez Niemców. Znalezienie wejścia do schronu w oborze – samobójstwo partyzanta Henryka Zyskowskiego. Wyjście trzech kobiet ze schronu, wyciągnięcie ciała Zyskowskiego – sytuacja na podwórzu. Katowanie Żydów przez żandarmów. Przygotowania do egzekucji – Niemcy zostawili Stanisława Cukrowskiego, który nosił pobitych ludzi na miejsce rozstrzelania, a potem wrzucał ciała do dołu z wapnem. Boh. z braćmi zostali zaprowadzeni do samochodu. Niemcy obrzucili zabudowania granatami. [+]
[00:59:28] Boh. i bracia zostali zawiezieni na gestapo do Częstochowy, potem do sąsiada Sączka. Spotkanie z siostrami – kradzieże kartofli z własnego pola. Przyjazd ciotki Wróblewskiej z Rędzin, która przywiozła dzieciom trochę jedzenia. Stryj Alfons Sowa przywiózł walizkę z rzeczami dla sierot. Atmosfera we wsi, informacje o łapankach i wywózkach na roboty. [+]
[01:04:30] Pewnego dnia przyszedł stryj Stanisław Sowa, który przed wojną uczył się stolarki i kołodziejstwa u brata Józefa, a podczas okupacji był na robotach w Niemczech. Pobyt w obozie przejściowym w Częstochowie – kąpiel i odwszalnia. Wyjście na dworzec i zapakowanie ludzi do pociągu – warunki w podróży do Grottkau (Grodkowa). [+]
[01:11:45] W Grodkowie boh. z braćmi zostali przydzieleni do dworu w Guhlau (obecnie Gola Grodkowska). W majątku pracowali Polacy, Rosjanie i Ukraińcy. Brat Eugeniusz zajmował się końmi, boh. musiał chodzić do szkoły – bicie przez chłopaków z Hitlerjugend, ale potem został zatrudniony do pomocy przy koniach. Organizacja pracy w majątku. [+]
[01:17:35] Boh. nauczył się niemieckiego – zlecenia od zarządcy majątku, inwalidy wojennego, wizyta w Grodkowie. Robotnicy Pelikan i Kuliberda chcieli wysłać paczki do rodzin – zaangażowanie boh. do wożenia i nadawania przesyłek na poczcie. Boh. jeżdżąc na pocztę zakładał mundurek Hitlerjugend – zatrzymanie przez Niemców. [+]
[01:25:53] Zbliżanie się frontu, przygotowania Niemców do ewakuacji – ich ucieczka. Grupa Polaków zabrała jeden z wozów z żywnością. Zestrzelenie radzieckiego samolotu – lotnicy zostali zamordowani przez Niemców. Wejście sowieckich żołnierzy – ich wygląd i zachowanie. Gotowanie jedzenia w kotłach do prania. Rozstawienie katiusz – ostrzał niemieckich pozycji. [+]
[01:36:02] Boh. służąc w wojsku jeździł amerykańskimi samochodami, w 1955 r. ukończył Wojskowe Centrum Wyszkolenia Medycznego.
[01:36:40] W kwietniu 1945 rodzina przyjechała do Częstochowy – zamieszkanie przy ul. Św. Rocha. Refleksje na temat wolności.
[01:39:30] W Wierzchowisku okazało się, że sąsiedzi zabrali pole, okoliczni mieszkańcy rozkradli gospodarstwo i zasypali studnię. Starania o odzyskanie ziemi – wygrana sprawa w sądzie. Zaoranie odzyskanego pola – incydent z bronią. [+]
[01:49:27] Stanisław Sowa podczas pobytu na robotach poznał Zofię Pelikan, z którą wziął ślub po powrocie do Polski – adopcja sierot. Wspomnienie zachowania matki podczas napadu żandarmów na dom Sowów. [+]
[01:52:22] Współczesna działalność boh., prezesa Stowarzyszenia Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę.
[01:54:40] Stryj Stanisław z żoną adoptowali rodzeństwo – edukacja dzieci. Brat Eugeniusz poszedł do technikum, siostra Irena skończyła szkołę zawodową i pracowała w zakładach włókienniczych.
[01:56:15] Boh. złożył podanie do wojsk lotniczych w Dęblinie pisząc, że gdy nauczy się pilotażu i będzie miał odpowiedni samolot, to zbombarduje Berlin – rozmowa z oficerem politycznym, zwolnienie ze szkoły. Porucznik Piotrowski w WKU pomógł boh. dostać się do szkoły felczerskiej w Łodzi – egzamin sprawnościowy. Pytania kontrwywiadu o rodzinę za granicą. Ukończenie szkoły – ocena końcowa. [+]
[02:07:15] Boh. stacjonował w Nysie, gdzie był dowódcą garnizonu medycznego. Wyjazdy na poligon do Biedruska – używanie amerykańskiego sprzętu. Pod koniec lat 50. dostał list z Niemiec i trafił za to do aresztu. Incydent z Informacją Wojskową – zarzuty z powodu rodziny żony. Rozmowa z dowódcą dywizji płk Ohanowiczem – powody zwolnienia z wojska bez odprawy i wysługi lat.
[02:17:26] Po zwolnieniu z wojska boh. został kierownikiem przychodni przeciwalkoholowej w Częstochowie – badanie alkoholików. Zmiana pracy – rozmowa z dr Janickim, zatrudnienie jako szef szpitalnej izby przyjęć. Po kursie w Konstancinie boh. został kierownikiem oddziału rehabilitacji.
[02:24:45] Po odejściu z wojska boh. został skierowany do nadzoru nad magazynami „N” 6 Pułku Zmechanizowanego. Potem został wykładowcą studium wojskowego i nauczycielem w Zespole Szkół Pielęgniarskich.
[02:33:13] Powstanie Solidarności, opinia na temat Lecha Wałęsy. Powstawanie związków i stowarzyszeń – zaangażowanie w działalność społeczną, boh. należał do Komitetu Założycielskiego NSZZ Solidarność w szpitalu. Przygotowania do wizyty Wałęsy w Częstochowie. W drugiej połowie lat 80. boh. przeszedł na wcześniejszą emeryturę i zajął się pracą w Stowarzyszeniu Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę – kwoty na odszkodowania, istota działalności Stowarzyszenia. Opinia na temat organizacji kombatanckich. Związki i stowarzyszenia kombatanckie na terenie Częstochowy.
[02:53:15] Reakcje mieszkańców wsi po wojnie – głosy, by zabrać ciała rodziców, katolików, z grobu, w którym leżą razem z Żydami. [+]
[02:56:26] Ojciec jeździł podczas okupacji do Częstochowy, przywoził stamtąd gazetki konspiracyjne. Do domu przychodzili ludzie, którzy korzystali z usług kołodziejskich i stolarskich. W okolicy działała partyzantka, w nocy przychodzili różni ludzie, którzy też ukrywali się w schronie.
[02:58:44] Współczesne postawy mieszkańców wsi – zmiana nastawienia do boh. i jego rodziny. Postawienie pomnika na grobie – zniszczenie grobu przez dzieciaki – nowy pomnik i jego poświęcenie. Brat Piotr, mieszkający w Świnoujściu, sfinansował druk książki.
[03:09:45] 1 września 1943 przyjechali Niemcy w mundurach i po cywilnemu – niektórzy mówili po polsku. Podobno żołnierze przyjechali z Radomia, a szpicle byli miejscowi. [+]
[03:11:40] Zbieranie pieniędzy na witraże w kościele – rozmowy z proboszczem o napisie na tablicy pamiątkowej, którą zamierzała ufundować rodzina Sowów. Plotki o partyzantach, którzy zabili alumna Szpikowskiego – wątpliwości co do Zyskowskiego. Spotkanie z biskupem Nowakiem. Przebieg uroczystości w kościele, przemówienie wuja alumna Szpikowskiego – konfrontacja. Przyjęcie po mszy. Na rodzinę doniósł prawdopodobnie sołtys. [+]
[03:29:50] Ukrywani Żydzi to
Heniek, zegarmistrz, Stasiek, cukiernik i Leon, krawiec z żoną i jeszcze dwie kobiety. Zachowanie ukrywających się osób – zachowywanie zasad koszernego zabijania drobiu. Refleksja na temat żydowskich obyczajów, rozmowy z Szewachem Weissem i odznaczenie go medalem. [+]
[03:39:40] Zarządcą majątku w Goli Grodkowskiej był Katzner. Polscy robotnicy wysłali boh. do sklepu w Grodkowie – zakupy na kartki, zachowanie Niemek w sklepie. [+]
[03:44:00] Wojsko w czasach stalinowskich – reakcje po śmierci Stalina.
[03:46:04] Przeprawa przez Odrę w okolicach Brzegu – dramatyczna przeprawa jednostek sowieckich. [+]
[03:49:50] Do majątku przyjechała kuzynka z Hanoweru, Pichowa, która zabrała najmłodszą siostrę Janinę, którą nazwała Anitą. Poszukiwania siostry po wojnie – odnalezienie Anity Pich – jej odpowiedź napisana po niemiecku. Starania o wyjazd do siostry – wypełnianie dokumentów. Namawianie na szpiegostwo. Załatwienie spraw w ambasadzie. Pobyt w siostry, zwiedzanie kraju. Rozmowy z Pichem o Amerykanach stacjonujących w Niemczech.
[04:07:26] Wiza na 14 dni – spotkanie w domu Pichów. Jeden ze starszych Niemców walczył pod Kurskiem, drugi pod Stalingradem – rozmowy o wojnie.
[04:13:10] Mąż Anity Rolf Dingethal należał do Hitlerjugend – jego walka z Rosjanami i Polakami pod koniec wojny – ucieczka z Magdeburga do Hanoweru. Siostra Rolfa po wojnie wyszła za czeskiego komunistę. Stosunek Niemców do własnej historii. Boh. opowiedział siostrze i jej rodzinie historię Anity/Janiny – reakcja siostry, jej męża i syna, braterstwo krwi z Rolfem. Pożegnanie z siostrą – podróż do Poznania w towarzystwie Niemców – rozmowa w przedziale o rodzinnej historii. Zachowanie przygodnie spotkanych Niemców. [+]
[04:34:16] Boh. miał w przed wojną kontakty z Żydami, decyzja o pomocy Żydom podczas okupacji. Podobno ukrywani Żydzi byli najpierw w dzielnicy Górki i stamtąd przyszli do Wierzchowiska.
[04:38:56] Polacy bali się ukrywać Żydów. Postawa ojca.
[04:40:16] Rodzina przechowująca Żydów w Kiedrzynie została zabita. Rodzina nie szukała po wojnie innych osób pomagających Żydom.
[04:41:54] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[04:42:22] Boh. nie rozmawiał o rodzinnej historii z osobami spoza rodziny. Opinia o środowisku kombatanckim.
[04:43:42] Boh. nie szukał w archiwach dokumentów na temat zbrodni popełnionej na jego rodzicach. Nagłośnienie sprawy przez media – wizyty dziennikarzy. Kontakt z Marią Szonert-Biniendą, która pisała książkę.
[04:47:10] Wpływ przeżytej traumy na życie boh. – wpływ wspomnień na stan zdrowia. Opinia na temat stosunku Polaków do Żydów. Boh. pisał do Yad Vashem oraz do Ambasady, ale nie dostał odpowiedzi. Uczestnictwo w spotkaniu Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. Awanse i odznaczenia boh.
[04:53:43] Świadkami wydarzeń w 1943 r. są obecnie tylko boh. i jego brat Eugeniusz. Współczesne zainteresowanie dziennikarzy.
[04:56:20] Refleksja na temat projektu „Zawołani po imieniu” – budowa pomników.
more...
less