Józef Sowa (ur. 1933, Wilkowiecko), syn Józefa i Franciszki Sowów, zamordowanych 1 września 1943 r. w Wierzchowisku koło Częstochowy za ukrywanie Żydów. Ojciec, Józef Sowa, był minerem-saperem, brał udział w kampanii wrześniowej, dostał się do niewoli niemieckiej, z której zbiegł i wrócił do domu. Zajmował się pracą na roli, jeździł na handel do Częstochowy, miał kontakty z ludnością żydowską w getcie. Jesienią 1941 r. w gospodarstwie Sowów znaleźli się Żydzi (sześć osób), którzy prawdopodobnie uciekli z częstochowskiego getta. 1 września 1943 do gospodarstwa przyjechali Niemcy, odnaleźli kryjówkę i zamordowali wszystkich (z wyjątkiem jednego) ukrywających się Żydów, zaś znajdujący się tam akurat partyzant Henryk Zyskowski popełnił samobójstwo. Zamordowani zostali także rodzice Józefa Sowy, a piątka dzieci została wywieziona na roboty przymusowe do Niemiec. Rodzeństwo trafiło do Grottkau (Grodków) na Opolszczyźnie, Józef Sowa pracował w gospodarstwie we wsi Gola Grodkowska. Po wyzwoleniu wszyscy poza Janiną wrócili w rodzinne strony (odnaleziona po latach siostra została zniemczona i nie poczuwa się do polskich korzeni). Po powrocie do Częstochowy czwórką sierot zaopiekował się stryj Stanisław Sowa. Po skończeniu szkoły Józef Sowa wstąpił do wojska, po ukończeniu szkoły medycznej w Łodzi był dowódcą garnizonu medycznego w Nysie. Wskutek konfliktów politycznych wystąpił z armii i przez kilka lat był kierownikiem przychodni przeciwalkoholowej, potem pracował w częstochowskim szpitalu. Odzyskał ziemię w Wierzchowisku, którą bezprawnie zagarnęli sąsiedzi. W latach 80. działał w NSZZ Solidarność. Józef Sowa jest prezesem Stowarzyszenia Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę.
more...
less
[00:00:06] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1933 r. w Wilkowiecku.
[00:00:32] W 1936 r. rodzina przeprowadziła się do wsi Wierzchowisko koło Częstochowy. Matka przed ślubem prowadziła sklep w Stanisławowie, ojciec był rolnikiem, ale też stolarzem i kołodziejem. Boh. miał czwórkę rodzeństwa, brata Eugeniusza, siostry Irenę i Janinę, najmłodszy brat Piotr urodził się w 1941 r. Ojciec był saperem-minerem i brał udział w manewrach 27 Pułku Piechoty.
[00:05:38] Pod koniec sierpnia 1939 r. ojciec został zmobilizowany, jego zadania podczas kampanii wrześniowej. Ojciec dostał się do niemieckiej niewoli, z której uciekł jesienią – powrót do domu.
[00:15:37] Ucieczka rodziny z domu po wybuchu wojny, sytuacja na drogach, niemieckie naloty – ostrzeliwanie ludności cywilnej pod Gidlami. Powrót do domu. Wejście Niemców. Jesienne prace w polu – po powrocie okazało się, że zniknął pozostawiony drób.
[00:23:05] Ojciec jeździł na handel do Częstochowy. Jesienią 1941 r. na podwórku pojawili się Żydzi – reakcja rodziców. Żydzi ukrywali się w stodole, a w tym czasie ojciec z bratem Gienkiem wykopali ziemiankę, do której wchodziło się z obory. Rytm dnia ukrywanej szóstki osób, warunki w schronie. Stan zdrowia matki. Dzieci nie chodziły do szkoły, ponieważ pilnowały gospodarstwa. Boh. z siostrą Ireną chodzili po zakupy za granicę – zatrzymanie przez żandarmów. Dzieci musiały wyczyścić Niemcom buty, poprzyszywać guziki i ugotować im jedzenie. [+]
[00:38:50] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[00:38:58] Wczesnym rankiem 1 września 1943 podjechały dwa samochody z Niemcami, którzy pomylili domy i najpierw zajechali do sąsiada Jakuba Sączka. Zachowanie żandarmów – pobicie ojca i matki, bicie dzieci, rewizja w domu, szukanie bandytów i Żydów. Żandarmi przesłuchiwali dzieci – groźba zabicia Piotrusia i boh., podpalenie domu. Ucieczka matki i sióstr – matka schowała się w piwnicy u sąsiada Kalisza, ale została przyprowadzona przez Niemców. Znalezienie wejścia do schronu w oborze – samobójstwo partyzanta Henryka Zyskowskiego. Wyjście trzech kobiet ze schronu, wyciągnięcie ciała Zyskowskiego – sytuacja na podwórzu. Katowanie Żydów przez żandarmów. Przygotowania do egzekucji – Niemcy zostawili Stanisława Cukrowskiego, który nosił pobitych ludzi na miejsce rozstrzelania, a potem wrzucał ciała do dołu z wapnem. Boh. z braćmi zostali zaprowadzeni do samochodu. Niemcy obrzucili zabudowania granatami. [+]
[00:59:28] Boh. i bracia zostali zawiezieni na gestapo do Częstochowy, potem do sąsiada Sączka. Spotkanie z siostrami – kradzieże kartofli z własnego pola. Przyjazd ciotki Wróblewskiej z Rędzin, która przywiozła dzieciom trochę jedzenia. Stryj Alfons Sowa przywiózł walizkę z rzeczami dla sierot. Atmosfera we wsi, informacje o łapankach i wywózkach na roboty. [+]
[01:04:30] Pewnego dnia przyszedł stryj Stanisław Sowa, który przed wojną uczył się stolarki i kołodziejstwa u brata Józefa, a podczas okupacji był na robotach w Niemczech. Pobyt w obozie przejściowym w Częstochowie – kąpiel i odwszalnia. Wyjście na dworzec i zapakowanie ludzi do pociągu – warunki w podróży do Grottkau (Grodkowa). [+]
[01:11:45] W Grodkowie boh. z braćmi zostali przydzieleni do dworu w Guhlau (obecnie Gola Grodkowska). W majątku pracowali Polacy, Rosjanie i Ukraińcy. Brat Eugeniusz zajmował się końmi, boh. musiał chodzić do szkoły – bicie przez chłopaków z Hitlerjugend, ale potem został zatrudniony do pomocy przy koniach. Organizacja pracy w majątku. [+]
[01:17:35] Boh. nauczył się niemieckiego – zlecenia od zarządcy majątku, inwalidy wojennego, wizyta w Grodkowie. Robotnicy Pelikan i Kuliberda chcieli wysłać paczki do rodzin – zaangażowanie boh. do wożenia i nadawania przesyłek na poczcie. Boh. jeżdżąc na pocztę zakładał mundurek Hitlerjugend – zatrzymanie przez Niemców. [+]
[01:25:53] Zbliżanie się frontu, przygotowania Niemców do ewakuacji – ich ucieczka. Grupa Polaków zabrała jeden z wozów z żywnością. Zestrzelenie radzieckiego samolotu – lotnicy zostali zamordowani przez Niemców. Wejście sowieckich żołnierzy – ich wygląd i zachowanie. Gotowanie jedzenia w kotłach do prania. Rozstawienie katiusz – ostrzał niemieckich pozycji. [+]
[01:36:02] Boh. służąc w wojsku jeździł amerykańskimi samochodami, w 1955 r. ukończył Wojskowe Centrum Wyszkolenia Medycznego.
[01:36:40] W kwietniu 1945 rodzina przyjechała do Częstochowy – zamieszkanie przy ul. Św. Rocha. Refleksje na temat wolności.
[01:39:30] W Wierzchowisku okazało się, że sąsiedzi zabrali pole, okoliczni mieszkańcy rozkradli gospodarstwo i zasypali studnię. Starania o odzyskanie ziemi – wygrana sprawa w sądzie. Zaoranie odzyskanego pola – incydent z bronią. [+]
[01:49:27] Stanisław Sowa podczas pobytu na robotach poznał Zofię Pelikan, z którą wziął ślub po powrocie do Polski – adopcja sierot. Wspomnienie zachowania matki podczas napadu żandarmów na dom Sowów. [+]
[01:52:22] Współczesna działalność boh., prezesa Stowarzyszenia Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę.
[01:54:40] Stryj Stanisław z żoną adoptowali rodzeństwo – edukacja dzieci. Brat Eugeniusz poszedł do technikum, siostra Irena skończyła szkołę zawodową i pracowała w zakładach włókienniczych.
[01:56:15] Boh. złożył podanie do wojsk lotniczych w Dęblinie pisząc, że gdy nauczy się pilotażu i będzie miał odpowiedni samolot, to zbombarduje Berlin – rozmowa z oficerem politycznym, zwolnienie ze szkoły. Porucznik Piotrowski w WKU pomógł boh. dostać się do szkoły felczerskiej w Łodzi – egzamin sprawnościowy. Pytania kontrwywiadu o rodzinę za granicą. Ukończenie szkoły – ocena końcowa. [+]
[02:07:15] Boh. stacjonował w Nysie, gdzie był dowódcą garnizonu medycznego. Wyjazdy na poligon do Biedruska – używanie amerykańskiego sprzętu. Pod koniec lat 50. dostał list z Niemiec i trafił za to do aresztu. Incydent z Informacją Wojskową – zarzuty z powodu rodziny żony. Rozmowa z dowódcą dywizji płk Ohanowiczem – powody zwolnienia z wojska bez odprawy i wysługi lat.
[02:17:26] Po zwolnieniu z wojska boh. został kierownikiem przychodni przeciwalkoholowej w Częstochowie – badanie alkoholików. Zmiana pracy – rozmowa z dr Janickim, zatrudnienie jako szef szpitalnej izby przyjęć. Po kursie w Konstancinie boh. został kierownikiem oddziału rehabilitacji.
[02:24:45] Po odejściu z wojska boh. został skierowany do nadzoru nad magazynami „N” 6 Pułku Zmechanizowanego. Potem został wykładowcą studium wojskowego i nauczycielem w Zespole Szkół Pielęgniarskich.
[02:33:13] Powstanie Solidarności, opinia na temat Lecha Wałęsy. Powstawanie związków i stowarzyszeń – zaangażowanie w działalność społeczną, boh. należał do Komitetu Założycielskiego NSZZ Solidarność w szpitalu. Przygotowania do wizyty Wałęsy w Częstochowie. W drugiej połowie lat 80. boh. przeszedł na wcześniejszą emeryturę i zajął się pracą w Stowarzyszeniu Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę – kwoty na odszkodowania, istota działalności Stowarzyszenia. Opinia na temat organizacji kombatanckich. Związki i stowarzyszenia kombatanckie na terenie Częstochowy.
[02:53:15] Reakcje mieszkańców wsi po wojnie – głosy, by zabrać ciała rodziców, katolików, z grobu, w którym leżą razem z Żydami. [+]
[02:56:26] Ojciec jeździł podczas okupacji do Częstochowy, przywoził stamtąd gazetki konspiracyjne. Do domu przychodzili ludzie, którzy korzystali z usług kołodziejskich i stolarskich. W okolicy działała partyzantka, w nocy przychodzili różni ludzie, którzy też ukrywali się w schronie.
[02:58:44] Współczesne postawy mieszkańców wsi – zmiana nastawienia do boh. i jego rodziny. Postawienie pomnika na grobie – zniszczenie grobu przez dzieciaki – nowy pomnik i jego poświęcenie. Brat Piotr, mieszkający w Świnoujściu, sfinansował druk książki.
[03:09:45] 1 września 1943 przyjechali Niemcy w mundurach i po cywilnemu – niektórzy mówili po polsku. Podobno żołnierze przyjechali z Radomia, a szpicle byli miejscowi. [+]
[03:11:40] Zbieranie pieniędzy na witraże w kościele – rozmowy z proboszczem o napisie na tablicy pamiątkowej, którą zamierzała ufundować rodzina Sowów. Plotki o partyzantach, którzy zabili alumna Szpikowskiego – wątpliwości co do Zyskowskiego. Spotkanie z biskupem Nowakiem. Przebieg uroczystości w kościele, przemówienie wuja alumna Szpikowskiego – konfrontacja. Przyjęcie po mszy. Na rodzinę doniósł prawdopodobnie sołtys. [+]
[03:29:50] Ukrywani Żydzi to
Heniek, zegarmistrz, Stasiek, cukiernik i Leon, krawiec z żoną i jeszcze dwie kobiety. Zachowanie ukrywających się osób – zachowywanie zasad koszernego zabijania drobiu. Refleksja na temat żydowskich obyczajów, rozmowy z Szewachem Weissem i odznaczenie go medalem. [+]
[03:39:40] Zarządcą majątku w Goli Grodkowskiej był Katzner. Polscy robotnicy wysłali boh. do sklepu w Grodkowie – zakupy na kartki, zachowanie Niemek w sklepie. [+]
[03:44:00] Wojsko w czasach stalinowskich – reakcje po śmierci Stalina.
[03:46:04] Przeprawa przez Odrę w okolicach Brzegu – dramatyczna przeprawa jednostek sowieckich. [+]
[03:49:50] Do majątku przyjechała kuzynka z Hanoweru, Pichowa, która zabrała najmłodszą siostrę Janinę, którą nazwała Anitą. Poszukiwania siostry po wojnie – odnalezienie Anity Pich – jej odpowiedź napisana po niemiecku. Starania o wyjazd do siostry – wypełnianie dokumentów. Namawianie na szpiegostwo. Załatwienie spraw w ambasadzie. Pobyt w siostry, zwiedzanie kraju. Rozmowy z Pichem o Amerykanach stacjonujących w Niemczech.
[04:07:26] Wiza na 14 dni – spotkanie w domu Pichów. Jeden ze starszych Niemców walczył pod Kurskiem, drugi pod Stalingradem – rozmowy o wojnie.
[04:13:10] Mąż Anity Rolf Dingethal należał do Hitlerjugend – jego walka z Rosjanami i Polakami pod koniec wojny – ucieczka z Magdeburga do Hanoweru. Siostra Rolfa po wojnie wyszła za czeskiego komunistę. Stosunek Niemców do własnej historii. Boh. opowiedział siostrze i jej rodzinie historię Anity/Janiny – reakcja siostry, jej męża i syna, braterstwo krwi z Rolfem. Pożegnanie z siostrą – podróż do Poznania w towarzystwie Niemców – rozmowa w przedziale o rodzinnej historii. Zachowanie przygodnie spotkanych Niemców. [+]
[04:34:16] Boh. miał w przed wojną kontakty z Żydami, decyzja o pomocy Żydom podczas okupacji. Podobno ukrywani Żydzi byli najpierw w dzielnicy Górki i stamtąd przyszli do Wierzchowiska.
[04:38:56] Polacy bali się ukrywać Żydów. Postawa ojca.
[04:40:16] Rodzina przechowująca Żydów w Kiedrzynie została zabita. Rodzina nie szukała po wojnie innych osób pomagających Żydom.
[04:41:54] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[04:42:22] Boh. nie rozmawiał o rodzinnej historii z osobami spoza rodziny. Opinia o środowisku kombatanckim.
[04:43:42] Boh. nie szukał w archiwach dokumentów na temat zbrodni popełnionej na jego rodzicach. Nagłośnienie sprawy przez media – wizyty dziennikarzy. Kontakt z Marią Szonert-Biniendą, która pisała książkę.
[04:47:10] Wpływ przeżytej traumy na życie boh. – wpływ wspomnień na stan zdrowia. Opinia na temat stosunku Polaków do Żydów. Boh. pisał do Yad Vashem oraz do Ambasady, ale nie dostał odpowiedzi. Uczestnictwo w spotkaniu Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. Awanse i odznaczenia boh.
[04:53:43] Świadkami wydarzeń w 1943 r. są obecnie tylko boh. i jego brat Eugeniusz. Współczesne zainteresowanie dziennikarzy.
[04:56:20] Refleksja na temat projektu „Zawołani po imieniu” – budowa pomników.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.