Pacowska Halina

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/0797

13 sierpnia 2019 roku, Warszawa

1:18

Halina Pacowska z d. Duczmal (ur. 1923, Krotoszyn) opowiada o wyrzuceniu jej rodziny z mieszkania w Krotoszynie we wrześniu 1939. Pomocy udzieliła im nieznana wcześniej właścicielka majątku w Rudzie Talubskiej koło Garwolina, pani Zakrzewska. Ojciec pani Haliny zorganizował w jej domu tajne nauczanie, najpierw tylko dla dzieci wysiedleńców, później również dla uczniów z okolicy. Nastoletnia pani Halina po zdaniu matury przed tajną komisją egzaminacyjną została w tej szkole nauczycielką polskiego, geografii i historii. Przeżycia z tamtego okresu zapisała w szczegółowej kronice – z nazwiskami uczniów, odręcznymi rysunkami, zdjęciami i mapami. Gdy przez pobliski Garwolin przechodził front, służyła jako sanitariuszka w polskim i radzieckim szpitalu polowym. Po wojnie rodzina wróciła do Krotoszyna.

[00:00:00] – ur. w 1923 r. w Krotoszynie w woj. poznańskim. Ojciec Jan, matka Maria z d . Zarytkiewicz. Radosne dzieciństwo, wychowanie w obowiązku utrwalenia nowo zdobytej niepodległości. Młodzież w harcerstwie, zaangażowanie społeczne, żądza wiedzy. Grono wybitnych nauczycieli.
[00:02:00] – przysięga harcerska. Przeczucie zbliżenia się wojny, Krotoszyn 7 km od granicy niemieckiej, wiece przeciw Niemcom, antagonizm, spotkania patriotyczne organizowane przez władze miasta. Wiara w zwycięstwo.
[00:04:00] – 1 września 1939 r. Niemcy weszli do miasta bez jednego strzału. Boh. uciekł z rodzicami do rodziny w sandomierskie. Powrót po miesiącu, pociągiem, kontrola niemiecka.
[00:06:00] – mieszkanie nienaruszone, rewizja 7 pokoi i strychu przez Niemców. Polska chorągiew na strychu zdeptana przez Niemca. Plan wysiedlania ludności. Dyrektor gimnazjum z rodziną zamieszkali w domu boh. Kilka godzin później wszyscy wyrzuceni z mieszkania.
[00:08:00] - 45 minut na opuszczenie mieszkania, Niemcy pozwolili na zabranie tylko podstawowych rzeczy, po 1 walizce. Zgromadzenie wysiedlonych na dziedzińcu szkoły, pierwszy pociąg dla wysiedlonych był osobowy, elegancki.
[00:10:00] – kolejne transporty w wagonach dla bydła. W drodze zakaz otwierania okien. Postój w nocy w lesie. Wśród pasażerów inteligencja i arystokracja, pani Czartoryska wstydziła się pokrewieństwa z Niemcami.
[00:12:00] – nocleg w chacie, 8 grudnia, mróz, posłanie ze słomy na podłodze, kartoflanka na śniadanie. Przejazd wozami, rozdzielenie 5 rodzin do domów we wsi Taluba (mazowieckie). Ludzie przyjmujący ich sami nic nie mieli.
[00:14:00] – pobyt przez tydzień u gospodyni, przeniesienie 21 osób do zrujnowanego dworu państwa Zakrzewskich. Talerz, łyżka i widelec na drogę podarowane przez gospodynię.
[00:16:00] – zniszczony salon w dworku, podzielenie salonu kotarami na części. Wigilia, choinka i opłatek, dzieci ze szkoły przynieśli wysiedlonym jedzenie, kierownik szkoły spędził z wysiedlonymi Wigilię.
[00:18:00] – śpiewanie kolęd, hymnu. Pomoc kierownika szkoły, nadzieja na przetrwanie. Nabór młodych ludzi na roboty przymusowe, grupa się rozpierzchła, boh. ukrywał się. Wszystkim udało się ukryć, ocaleć. Zdobywanie mleka za części garderoby. Boh. zarabiał haftowaniem makatek i robieniem na drutach. Ojciec nalegał, żeby się uczyli. [++]
[00:22:00] – powstaje konspiracyjna szkoła w Rudzie Talubskiej, eksternistyczne egzaminy maturalne w Garwolinie. Komisja tajna, dyrektorką była Zofia Ligowska. Boh. świetnie przygotowana do matury, miała pomagać ojcu w nauczaniu. Ojciec wykładał przedmioty ścisłe, boh. język polski, geografię i historię. Uczniowie w różnym wieku. Boh. zapisała się na tajny uniwersytet wolnej wszechnicy. Egzaminy w Warszawie.
[00:26:00] – pociąg, którym boh. miała jechać na egzaminy do Warszawy, nie wyruszył, bo wybuchło powstanie warszawskie. Kontynuacja tajnego nauczania, lekcje w prywatnych domach. Kierownik szkoły – Bolesław Jóźwicki – zdobywał przechwycone przez Pocztę Polską donosy na nich do żandarmerii niemieckiej.
[00:28:00] – Bolesław Jóźwicki należał do AK, namawia boh. do wstąpienia do Szarych Szeregów. Boh. była sanitariuszką, namawiała do tego swoje uczennice. Przejście frontu przez Garwolin, opustoszały szpital, odważny Niemiec.
[00:30:00] – młody radziecki żołnierz w szpitalu, sanitariuszki wyczołgały się poza teren szpitala, powrót do Rudy.
[00:32:00] – szpital polowy na terenie dworu, dziewczyny ze wsi prały bieliznę żołnierzy. Boh. zajmowała się rannymi, ranni Rosjanie nazywali ja „siostrą polską”.
[00:34:00] – miłe stosunki boh. i żołnierzy sowieckich. Lekarz frontowy chciał zabrać boh. razem z frontem, udało jej się ukryć w polskim szpitalu w Garwolinie. Różnice w zaopatrzeniu szpitali rosyjskiego i polskiego - braki. Oddziaływanie psychologiczne wojny – żołnierze wyskakiwali z łóżek na dźwięk samolotu.
[00:36:00] – powrót boh. z rodziną do Krotoszyna, wzruszające pożegnanie z uczniami po 5 latach nauczania okupacyjnego, paczki z książkami.
[00:38:00] – pożegnanie na stacji, powrót do pustego mieszkania w Krotoszynie. Było zamieszkałe przez baltendojczów [Niemcy bałtyccy, Deutsch-Balten, Baltendeutsche], którzy uciekając zabrali wszystkie meble. Dostali łóżka szpitalne, meble od władz miasta Krotoszyna, fortepian dla ojca. Ojciec uczył w gimnazjum. Przed wojną stworzył szkołę drogistowską, nie kontynuował jej po wojnie.
[00:40:00] – boh. pojechała na studia do Poznania, dawała korepetycje. Trudny okres, niewypłacalność uczniów, boh. często nie miała co jeść. Mieszkała na stancji z koleżanką, zimno, piec kaflowy.
[00:42:00] – talent boh. do pisania piosenek rymowanych. Ukończenie studiów. Utalentowany Franio przyjeżdżał na tajne komplety na koniu 15 km. Niemieckie łapanki we wsi, system ostrzegania uczących się na kompletach przed Niemcami. Pan Jóźwicki dawał do dyspozycji sale w szkole. Formalnie boh. była krawcową i uczyła szycia, dzieci udawały, że szyją.
[00:46:00] – otoczenie szkoły przez żandarmów, udana akcja zmylenia żandarmów. Brat boh. w partyzantce, zatrzymanie Jana Zakrzewskiego.
[00:48:00] – uczniowie – mali patrioci, zapał do nauki. Uczeń Staś Narecki przyniósł na lekcję tajne biuletyny, został zastrzelony.
[00:50:00] – grób 17-letniego Stasia w Rudzie Talubskiej. Imponujący zapał uczniów do nauki w czasie wojny.
[00:52:00] – Jan Zakrzewski został aresztowany, bo doniesiono, że jest partyzantem. Młodszy brat boh. miał na imię Mieczysław, ur. w 1924 r., rodzice nie wiedzieli o jego przynależności do partyzantki. Tajne nauczanie w latach 1942-45.
[00:54:00] – nie wiadomo do dziś, kto pisał donosy przechwycone na Poczcie Polskiej. Zrujnowany dwór Zakrzewskich i stadnina koni.
[00:56:00] – tajna komisja egzaminacyjna miała siedzibę tuż obok gestapo. Do komisji należała Zofia Ligowska, dyrektorka i polonistka, biolog prof. [Cynk] oraz chemiczka. Działali w Garwolinie, na lekcję pokazową przyjeżdżali do Rudy Talubskiej. Przed wojną ojciec boh. mieszkał z zaborze pruskim, kończył studia na wydziałach chemii i farmacji w Lipsku i Erlangen. W Szwajcarii pracował jako farmaceuta. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. wrócił do Krotoszyna.
[00:58:00] – matka urodziła się w zaborze austriackim, do Krotoszyna przybyła przez przypadek, z ojcem poznali się na stancji „u Niemki”, która ich swatała. W dzień ślubu nie mieli nic. Przyjęcie weselne w szkole, gdzie pracował pan młody.
[01:00:00] – w prezencie otrzymali umeblowanie salonu. Ojciec bardzo zdolny, znał języki. Matka, choć nie ukończyła studiów, pisała wiersze dla Krotoszyna. Ojciec tworzył niedzielną szkołę drogistowską [dla właścicieli drogerii], napisał dla nich podręcznik chemii i towaroznawstwa. Egzaminy dla drogistów, działalność ojca w ruchu drogistowskim.
[01:02:00] – frontowy szpital radziecki, przyjazne i serdeczne stosunki z boh., wojsko radzieckie koedukacyjne.
[01:04:00] – boh. chroniła swoich uczniów pochodzenia żydowskiego. W Garwolinie nie było antagonizmów, pomagano Żydom, ukrywano, nie donoszono na nich.
[01:06:00] – uczniowie nie bali się przyznawać, że są Żydami, było ich niewielu, mieli nazwiska nieżydowskie. Organizacja tajnego nauczania, klasy gimnazjalne, lekcje odbywały się w salonie z kotarami. W jednym komplecie maksymalnie 10 osób.
[01:08:00] – przygotowanie dzieci na wypadek rewizji. Tajemnica ukrywania Żydów była utrzymywana pod groźbą śmierci.
[01:10:00] – w Krotoszynie Żydzi zasymilowani z resztą ludności. W niedzielę grono nauczycielskie i uczniowie szli na mszę do kościoła niezależnie od wyznania. Wrzesień 1939 – boh. przerażona podróżą do Sandomierza. Spotkanie z Niemcami.
[01:12:00] – najdramatyczniejszy moment – wysiedlenie 5 rodzin, 21 osób z transportu było potem razem w Rudzie Talubskiej. Tajne komplety także dla nowoprzybyłych wysiedleńców.
[01:16:00] – wynagrodzenie za nauczanie w formie jedzenia: chleba, jajek, mięsa.
mehr...
weniger

Łapińska Iga

FREITAG Iga Łapińska

Instytut Pileckiego

Film