Zając Adolf
Adolf Zając (ur. 1930, Nawóz) pochodzi z rodziny rolniczej. Przez siedem miesięcy 1942 roku, do wysiedlenia 7 grudnia, w gospodarstwie rodziny Zająców ukrywano żydowską rodzinę Jankiela i Łajkę Peltzów oraz dwójkę ich dzieci: Różę i Szlomę. Zającowie, przesiedleni do Tworyczowa, umieścili Różę u sąsiada Jana Krukowskiego. Po wojnie Adolf Zając ukończył szkołę zawodową, w latach 1951-53 służył w Ludowym Wojsku Polskim, w 1959 roku wyjechał na Śląsk, gdzie pracował w kopalni jako ślusarz. Mieszka w Imielinie.
more...
less
[00:00:10] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1930 r. w Nawozie koło Zamościa.
[00:00:34] Przed wojną boh. ukończył drugą klasę szkoły powszechnej. Po wybuchu wojny niemieckie samoloty bombardujące Zamość zrzuciły bomby na pastwisko, na którym boh. pasł krowy. Ojciec został zmobilizowany i wyjechał na front, po zakończeniu działań wojennych udało mu się wrócić do domu. Boh. widział polskie samoloty lecące w kierunku Rumunii. 17 września do wsi wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej, po ich wycofaniu się za Bug rozpoczęła się okupacja niemiecka.
[00:05:40] Kontyngenty podczas okupacji – sposoby oszukiwania podczas kontraktacji żywca. Żydzi ze Szczebrzeszyna regulowali rzekę Por, pracujących pilnowali żydowscy policjanci. Boh. z kolegami czasem dostarczał jedzenie Żydom, ale strażnicy odganiali chłopaków. W 1942 r. Żydów zabrano, niektórych zastrzelono na łące. [+]
[00:09:37] Informacje o wysiedleniach ze wsi Nawóz, gdzie była dobra ziemia i skomasowane gospodarstwa. W sąsiedniej wsi mieszkała ciotka Maria Hałasa, jej sąsiedzi Jankiel i Łajka Peltz, mieli córkę Różę i syna Szlomę. Wuj Jan Hałasa poprosił ojca, by ukrył Peltzów. Peltzowie ukrywali się w stodole Zająców przez siedem miesięcy – do wysiedlenia w grudniu 1942 r. Rodzina Zająców wyprowadziła się do sąsiedniej wsi, potem zamieszkano w Tworyczowie. Peltzowie zostali przez kilka dni w opuszczonym gospodarstwie, potem ukrywali się we wsi Staw, a Rózia była u sąsiada w Tworyczowie do wysiedlenia w maju 1943. W latach 90. do wujostwa mieszkającego w Stawie przyjechał Szloma z żoną, który jednak nie odwiedził Zająców. Przyznawanie medali przez Yad Vashem. [+]
[koniec samodzielnej relacji – świadek odpowiada na pytania]
[00:29:55] Boh. miał pięcioro rodzeństwa. W lipcu 1944 r. matka siedziała w więzieniu w Zamościu, ale została uwolniona tuż przed wyzwoleniem.
[00:32:42] Niemcy okopali się w Nawozie przed ofensywą Armii Czerwonej. Po nocnej walce boh. z bratem i kolegą poszli do wsi – niemieccy żołnierze pytający o drogę zabrali go ze sobą i zostawili dopiero, gdy nadleciały radzieckie samoloty. Wracając do domu boh. spotkał w Tworyczowie czerwonoarmistów. [+]
[00:40:37] Losy rodziny po wojnie – jeden z braci skończył studia, potem wyjechał do Kanady. Boh. ukończył szkołę zawodową, w latach 1951-53 służył w wojsku, potem pracował w kopalni. Służąc w wojsku był w ochronie Sztabu Generalnego, jesienią 1952 r. w Augustowie był świadkiem rozjeżdżania „wojaków” przez radzieckie czołgi. [sic]
[00:42:35] Rodzice prowadzili gospodarstwo rolne. Boh. uczył się na tajnych kompletach – lekcje odbywały się dwa razy w tygodniu w Bzowcu. Przed wojną nauczyciel miał radio – słuchanie audycji pod oknem, zabawy dzieciaków. Żydzi zajmowali się handlem. System kartkowy za PRL – kartki dla górników. Boh. przyjechał na Śląsk w 1959 r., podjął pracę w kopalni i ożenił się z dziewczyną z Podola.
[00:48:00] Stosunki z Żydami przed wojną – zadatek za cielaka, zasady udzielania pożyczek w soboty. We wsi Podstary Zamość także ukrywano Żydów, córka gospodarza pomagającego Żydom – Jadwiga Łapa, mieszka w Nawozie.
[00:53:45] Podczas okupacji we wsi nie było donosicieli. Żydzi przywiezieni ze Szczebrzeszyna i pracujący przy regulacji rzeki mieszkali w pobliskim majątku – likwidacja Żydów w 1942 r.
[00:55:30] Przed wojną Żyd Szyja miał sklep w Nawozie, w 1939 r. wyjechał do Turobina. Rodzina Abramów ukrywała się u Pirogów – podczas wysiedlenia złapano ich i prawdopodobnie zabito. Dwie córki Pirogów wyszły za mąż i nie mieszkały z rodzicami, więc ocalały. Trzy córki sąsiadów, Kowalskich, zostały zabrane przez Niemców, rodziców wywieziono na roboty.
[01:03:48] Wuj namówił ojca do przyjęcia rodziny Peltzów, jedna z sióstr boh. uczyła się szyć u Łajki Peltz. Sąsiad z Tworyczowa, Jan Krukowski, wziął do siebie Różę Peltz, którą przedstawiono jako kuzynkę Zająców. Róża pomagała w gospodarstwie. Siostra boh. nie chciała po wojnie wyjść za Krukowskiego. Podczas wysiedlania z Tworyczowa Róża zdołała uciec i dotrzeć do Stawu Noakowskiego, gdzie u rodziny Dzików ukrywali się Peltzowie. Po wojnie ocaleni Żydzi pomagali Dzikom, którzy nie chcieli ciotce Hałasowej podać ich adresu.
[01:10:45] Dopiero w latach 90. zaczęto mówić o ukrywaniu Żydów. Boh. i rodzeństwo składali zeznania w lubelskiej prokuraturze. Żydów ukrywano w stodole, boh. i bracia stali na straży. W dzień Żydzi byli w domu – pewnego dnia zobaczył ich kolega, Marian, któremu boh. i brat Józek zagrozili utopieniem w rzece, jeśli zdradzi tajemnicę. [+]
[01:16:15] Rozważania na temat wynagrodzenia za przechowywanie Żydów.
[01:17:20] Podczas ukrywania Peltzów do Zająców doszła wiadomość o zabiciu innej rodziny za pomoc Żydom. Działalność donosiciela Wyłupka. Zachowywanie tajemnicy – cioteczny brat dowiedział się o ukrywaniu Żydów dopiero po wojnie. Spisanie zeznań przez prokuraturę.
[01:22:55] Siostrę, która była łączniczką w Batalionach Chłopskich, oraz matkę aresztowano w 1944 r. Przez pięć miesięcy przebywały w zamojskim więzieniu, gdzie były bite podczas śledztwa – stan zdrowia matki po wojnie. W kwietniu 1944 r. ojciec ze znajomym zawieźli mięso z nielegalnego uboju do Zamościa. Pies, który szedł z żandarmem podbiegł do wozu, który zatrzymano – przesłuchanie przez gestapo. Okoliczności uratowania ojca – potyczka Niemców z partyzantami koło Werbkowic.
[01:34:04] Losy rodziny po wysiedleniu z Nawozu. Niemieccy osadnicy upozorowali napad partyzantów na wieś, w odwecie 11 grudnia 1942 r. Niemcy dokonali pacyfikacji Kitowa. Podczas mordu zginęła stryjeczna siostra ojca i jej czteroletni syn. Egzekucję przeżyła jedna osoba. Dwunastoletni boh. brał udział w grzebaniu ofiar – wykopanie dołu i układanie zwłok.
[01:41:15] Po wysiedleniu rodziny Zająców z Nawozu Peltzowie ukrywali się u Dzików w Stawie. Wizyta Szlomy po wojnie, wszyscy Peltzowie przeżyli wojnę.
[01:45:22] Opinia na temat wyzwolenia przez Armię Czerwoną. W Nawozie mieszkał partyzant akowiec, którego wywieziono do Związku Radzieckiego, gdzie przez dwa lata pracował w kopalni – głód w obozie.
[01:48:40] Powód przesłuchań przez Informację Wojskową.
[01:50:50] Charakter pracy boh. w kopalni, wspieranie strajkujących górników.
[01:52:28] Nie ma żadnych dokumentów ani zdjęć poświadczających ukrywanie żydowskiej rodziny. Opinia na temat współczesnej polityki, poglądy boh. Wspomnienie dwóch braci, sąsiadów z Nawozu, jeden z nich był komunistą, drugiego pobiło UB.
more...
less