Adolf Zając (ur. 1930, Nawóz) pochodzi z rodziny rolniczej. Przez siedem miesięcy 1942 roku, do wysiedlenia 7 grudnia, w gospodarstwie rodziny Zająców ukrywano żydowską rodzinę Jankiela i Łajkę Peltzów oraz dwójkę ich dzieci: Różę i Szlomę. Zającowie, przesiedleni do Tworyczowa, umieścili Różę u sąsiada Jana Krukowskiego. Po wojnie Adolf Zając ukończył szkołę zawodową, w latach 1951-53 służył w Ludowym Wojsku Polskim, w 1959 roku wyjechał na Śląsk, gdzie pracował w kopalni jako ślusarz. Mieszka w Imielinie.
[00:00:10] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1930 r. w Nawozie koło Zamościa.
[00:00:34] Przed wojną boh. ukończył drugą klasę szkoły powszechnej. Po wybuchu wojny niemieckie samoloty bombardujące Zamość zrzuciły bomby na pastwisko, na którym boh. pasł krowy. Ojciec został zmobilizowany i wyjechał na front, po zakończeniu działań wojennych udało mu się wrócić do domu. Boh. widział polskie samoloty lecące w kierunku Rumunii. 17 września do wsi wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej, po ich wycofaniu się za Bug rozpoczęła się okupacja niemiecka.
[00:05:40] Kontyngenty podczas okupacji – sposoby oszukiwania podczas kontraktacji żywca. Żydzi ze Szczebrzeszyna regulowali rzekę Por, pracujących pilnowali żydowscy policjanci. Boh. z kolegami czasem dostarczał jedzenie Żydom, ale strażnicy odganiali chłopaków. W 1942 r. Żydów zabrano, niektórych zastrzelono na łące. [+]
[00:09:37] Informacje o wysiedleniach ze wsi Nawóz, gdzie była dobra ziemia i skomasowane gospodarstwa. W sąsiedniej wsi mieszkała ciotka Maria Hałasa, jej sąsiedzi Jankiel i Łajka Peltz, mieli córkę Różę i syna Szlomę. Wuj Jan Hałasa poprosił ojca, by ukrył Peltzów. Peltzowie ukrywali się w stodole Zająców przez siedem miesięcy – do wysiedlenia w grudniu 1942 r. Rodzina Zająców wyprowadziła się do sąsiedniej wsi, potem zamieszkano w Tworyczowie. Peltzowie zostali przez kilka dni w opuszczonym gospodarstwie, potem ukrywali się we wsi Staw, a Rózia była u sąsiada w Tworyczowie do wysiedlenia w maju 1943. W latach 90. do wujostwa mieszkającego w Stawie przyjechał Szloma z żoną, który jednak nie odwiedził Zająców. Przyznawanie medali przez Yad Vashem. [+]
[koniec samodzielnej relacji – świadek odpowiada na pytania]
[00:29:55] Boh. miał pięcioro rodzeństwa. W lipcu 1944 r. matka siedziała w więzieniu w Zamościu, ale została uwolniona tuż przed wyzwoleniem.
[00:32:42] Niemcy okopali się w Nawozie przed ofensywą Armii Czerwonej. Po nocnej walce boh. z bratem i kolegą poszli do wsi – niemieccy żołnierze pytający o drogę zabrali go ze sobą i zostawili dopiero, gdy nadleciały radzieckie samoloty. Wracając do domu boh. spotkał w Tworyczowie czerwonoarmistów. [+]
[00:40:37] Losy rodziny po wojnie – jeden z braci skończył studia, potem wyjechał do Kanady. Boh. ukończył szkołę zawodową, w latach 1951-53 służył w wojsku, potem pracował w kopalni. Służąc w wojsku był w ochronie Sztabu Generalnego, jesienią 1952 r. w Augustowie był świadkiem rozjeżdżania „wojaków” przez radzieckie czołgi. [sic]
[00:42:35] Rodzice prowadzili gospodarstwo rolne. Boh. uczył się na tajnych kompletach – lekcje odbywały się dwa razy w tygodniu w Bzowcu. Przed wojną nauczyciel miał radio – słuchanie audycji pod oknem, zabawy dzieciaków. Żydzi zajmowali się handlem. System kartkowy za PRL – kartki dla górników. Boh. przyjechał na Śląsk w 1959 r., podjął pracę w kopalni i ożenił się z dziewczyną z Podola.
[00:48:00] Stosunki z Żydami przed wojną – zadatek za cielaka, zasady udzielania pożyczek w soboty. We wsi Podstary Zamość także ukrywano Żydów, córka gospodarza pomagającego Żydom – Jadwiga Łapa, mieszka w Nawozie.
[00:53:45] Podczas okupacji we wsi nie było donosicieli. Żydzi przywiezieni ze Szczebrzeszyna i pracujący przy regulacji rzeki mieszkali w pobliskim majątku – likwidacja Żydów w 1942 r.
[00:55:30] Przed wojną Żyd Szyja miał sklep w Nawozie, w 1939 r. wyjechał do Turobina. Rodzina Abramów ukrywała się u Pirogów – podczas wysiedlenia złapano ich i prawdopodobnie zabito. Dwie córki Pirogów wyszły za mąż i nie mieszkały z rodzicami, więc ocalały. Trzy córki sąsiadów, Kowalskich, zostały zabrane przez Niemców, rodziców wywieziono na roboty.
[01:03:48] Wuj namówił ojca do przyjęcia rodziny Peltzów, jedna z sióstr boh. uczyła się szyć u Łajki Peltz. Sąsiad z Tworyczowa, Jan Krukowski, wziął do siebie Różę Peltz, którą przedstawiono jako kuzynkę Zająców. Róża pomagała w gospodarstwie. Siostra boh. nie chciała po wojnie wyjść za Krukowskiego. Podczas wysiedlania z Tworyczowa Róża zdołała uciec i dotrzeć do Stawu Noakowskiego, gdzie u rodziny Dzików ukrywali się Peltzowie. Po wojnie ocaleni Żydzi pomagali Dzikom, którzy nie chcieli ciotce Hałasowej podać ich adresu.
[01:10:45] Dopiero w latach 90. zaczęto mówić o ukrywaniu Żydów. Boh. i rodzeństwo składali zeznania w lubelskiej prokuraturze. Żydów ukrywano w stodole, boh. i bracia stali na straży. W dzień Żydzi byli w domu – pewnego dnia zobaczył ich kolega, Marian, któremu boh. i brat Józek zagrozili utopieniem w rzece, jeśli zdradzi tajemnicę. [+]
[01:16:15] Rozważania na temat wynagrodzenia za przechowywanie Żydów.
[01:17:20] Podczas ukrywania Peltzów do Zająców doszła wiadomość o zabiciu innej rodziny za pomoc Żydom. Działalność donosiciela Wyłupka. Zachowywanie tajemnicy – cioteczny brat dowiedział się o ukrywaniu Żydów dopiero po wojnie. Spisanie zeznań przez prokuraturę.
[01:22:55] Siostrę, która była łączniczką w Batalionach Chłopskich, oraz matkę aresztowano w 1944 r. Przez pięć miesięcy przebywały w zamojskim więzieniu, gdzie były bite podczas śledztwa – stan zdrowia matki po wojnie. W kwietniu 1944 r. ojciec ze znajomym zawieźli mięso z nielegalnego uboju do Zamościa. Pies, który szedł z żandarmem podbiegł do wozu, który zatrzymano – przesłuchanie przez gestapo. Okoliczności uratowania ojca – potyczka Niemców z partyzantami koło Werbkowic.
[01:34:04] Losy rodziny po wysiedleniu z Nawozu. Niemieccy osadnicy upozorowali napad partyzantów na wieś, w odwecie 11 grudnia 1942 r. Niemcy dokonali pacyfikacji Kitowa. Podczas mordu zginęła stryjeczna siostra ojca i jej czteroletni syn. Egzekucję przeżyła jedna osoba. Dwunastoletni boh. brał udział w grzebaniu ofiar – wykopanie dołu i układanie zwłok.
[01:41:15] Po wysiedleniu rodziny Zająców z Nawozu Peltzowie ukrywali się u Dzików w Stawie. Wizyta Szlomy po wojnie, wszyscy Peltzowie przeżyli wojnę.
[01:45:22] Opinia na temat wyzwolenia przez Armię Czerwoną. W Nawozie mieszkał partyzant akowiec, którego wywieziono do Związku Radzieckiego, gdzie przez dwa lata pracował w kopalni – głód w obozie.
[01:48:40] Powód przesłuchań przez Informację Wojskową.
[01:50:50] Charakter pracy boh. w kopalni, wspieranie strajkujących górników.
[01:52:28] Nie ma żadnych dokumentów ani zdjęć poświadczających ukrywanie żydowskiej rodziny. Opinia na temat współczesnej polityki, poglądy boh. Wspomnienie dwóch braci, sąsiadów z Nawozu, jeden z nich był komunistą, drugiego pobiło UB.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.