Jerzy Tomaszek (ur. 1928, Stanisławów) wychował się w Stanisławowie (obecnie Ukraina), gdzie jego ojciec był lekarzem. Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu na Kresy Armii Czerwonej ojciec został aresztowany i skazany na 10 lat obozów pracy (zmarł w łagrze). Jerzy z matką, babcią i siostrą zostali w kwietniu 1940 roku deportowani do Kazachstanu, gdzie pracowali w kołchozie. W 1942 roku Jerzy z matką i siostrą uciekli z kołchozu i dotarli do Tajszetu, a następnie do formowanej armii polskiej. Wraz z armią opuścili ZSRR i przez Iran dotarli do Indii, a następnie do Afryki. Po powrocie do Polski Jerzy ukończył Politechnikę w Gliwicach, zaangażował się w Solidarność i poślubił ukochaną z dzieciństwa, którą poznał w Indiach.
00:00:10 Autoprezentacja boh. urodzonego w styczniu 1928 r. w Stanisławowie.
00:01:16 Korzenie rodziny ze strony mamy, z domu Szumskiej oraz czesko-austriackie ze strony ojca. Boh. opracował drzewo genealogiczne sięgające kilku pokoleń wstecz.
00:05:10 Ojciec był lekarzem w stanisławowskiej Dyrekcji Kolei, prowadził także prywatną praktykę w domu przy ul. 3 Maja 19. Boh. miał problemy z nogami i ojciec zaprowadził go ortopedy, który stwierdził płaskostopie. Wracając do domu boh. ucieszył się, że nie wezmą go do wojska – reakcja ojca. [+]
00:07:40 Sytuacja materialna rodziny przed wojną. Mama ukończyła konserwatorium, wspomnienie babci i dziadka, dyrektora Urzędu Skarbowego we Lwowie.
00:09:27 Etymologia nazwy Stanisławów. Położenie miasta. Matka boh. zajmowała się domem, czasem grała na fortepianie, ale nie pracowała zawodowo. Nauka gry na instrumencie.
00:11:09 Struktura narodowościowa przedwojennego Stanisławowa. Boh. chodził do niemieckojęzycznego przedszkola, ale choroba przeszkodziła mu w dalszej edukacji językowej. Rozruchy w mieście po I wojnie światowej – interwencja pułku Ułanów Krechowieckich.
00:13:54 Boh. nie widział zachowań antysemickich – ograniczony kontakt z rówieśnikami z powodu licznych chorób, wyjazdy do sanatorium – gest babci Szumskiej, gdy boh. wyzdrowiał po jednej z chorób. Edukacja domowa boh., który zaczął naukę w szkole w III klasie. Nauka w „ćwiczeniówce” przy Seminarium Nauczycielskim. Podczas sowieckiej okupacji boh. chodził do szkoły. Rozważania na temat edukacji pod okupacją sowiecką i niemiecką. [+]
00:18:28 Rodzina boh. była zaprzyjaźniona z rodziną doktora Jana Guta – jego sylwetka. Doktor Gut, który studiował medycynę w Zurichu, zaproponował rodzicom wspólny wyjazd do Szwajcarii, ale ojciec boh. się nie zgodził. Doktor Gut został zamordowany przez Niemców w 1941 r. Czasy studenckie doktora – opowieść o goniących go policjantach.
00:26:32 W Stanisławowie była kolonia niemiecka, której mieszkańców Niemcy ewakuowali do swojej strefy na początku wojny. Bombardowania mostów kolejowych i dworca we wrześniu 1939 r.
00:28:31 17 września 1939 . boh. widział z okien mieszkania kolumny Armii Czerwonej. Reakcja jedenastoletniego boh. na wybuch wojny. [+]
00:31:00 Początek sowieckiej okupacji – rodzice zrobili zapasy żywności, zniknięcie towarów ze sklepów. Rosjanki chodziły w koszulach nocnych, które traktowały jak sukienki. Rodzina została wyrzucona z mieszkania w budynku należącym do kolei.
00:33:08 10 października NKWD aresztowało ojca, który był sekretarzem Obozu Zjednoczenia Narodowego w woj. stanisławowskim. Podczas I wojny ojciec, żołnierz armii austriackiej, dostał się do rosyjskiej niewoli i przebywał na Syberii, gdzie potem wstąpił do V Dywizji Syberyjskiej. Do Polski wrócił w 1922 r. Mama w Teheranie dostała akt zgonu ojca, poświadczony przez por. Sołczyńskiego, który był przy jego śmierci. Boh. dowiedział się o śmierci ojca w latach 60., gdy przeczytał wydaną w Londynie książkę „My deportowani”, w której jest relacja por. Sołczyńskiego. Rozmowa z matką, która ukrywała śmierć ojca. [+]
00:40:45 Sytuacja materialna rodziny po aresztowaniu ojca. Mama chodziła do prokuratury i dowiedziała się, że ojca skazano na 10 lat łagru. Program nauczania w szkole podczas sowieckiej okupacji.
00:43:50 Boh. nie słyszał o konspiracji pod sowiecką okupacją. Zachowanie Ukraińców i Żydów. Rys historyczny Górnego Śląska i stosunków polsko-czeskich. Boh. podczas sowieckiej okupacji chodził do szkoły.
00:49:35 W lutym 1940 r. deportowano rodziny osadników wojskowych i leśników. Zamordowanie polskich oficerów w Katyniu. Rodzina boh. została deportowana 13 kwietnia 1940 r. – powody wywózki. Metody stosowane przez NKWD.
00:56:44 Gdy ojciec siedział w więzieniu, w jednym pokoju zamieszkała rodzina oficera Armii Czerwonej, w drugim pokoju mieszkał oficer NKWD. Różnice cywilizacyjne – matka oficera płukała ziemniaki w misce klozetowej. Przygoda koleżanki boh., która nie poradziła sobie z toaletą w Szwecji. W latach 80. boh. brał udział w remontowaniu kamienic w centrum Bytomia, w których ubikacje były na podwórzu.
01:00:55 Stosunki z lokatorami – enkawudzista próbował nawiązać kontakty z rodziną. Mama i babcia rozważały wyjazd do Lwowa, ojciec przed wojną kupił ziemię na Persenkówce.
01:03:39 Wejście żołnierzy z enkawudzistą do mieszkania w nocy 13 kwietnia [1940]. Oficer kazał pakować wszystkie rzeczy mówiąc, że rodzinę czeka daleka droga. Do mieszkania przyszedł doktor Gut, który rozmawiał z mamą. Boh. i siostra spakowali swoje zabawki. Z kamienicy wywożono także Zofię Hałacińską z dwoma synami, osiemnastoletni syn wykorzystał zamieszanie i uciekł. Podczas oczekiwania na stacji w Stanisławowie okazało się, że młodszy syn nie jest ochrzczony, dopełniono więc tego aktu w wagonie – boh. jako najstarszy mężczyzna został ojcem chrzestnym Bogusia Hałacińskiego. [+]
01:10:38 Opis wnętrza wagonu, dziura w podłodze zamiast ubikacji. Na terenie ZSRR pozwalano wychodzić z wagonów. W transporcie nie było dorosłych mężczyzn, przeważały kobiety z dziećmi. Z rodziną boh. wywieziono babcię, która zamieszkała z nimi po śmierci męża. Konwojenci nie dawali zesłańcom jedzenia ani wody, babcia nie miała czym popić leków – odmowa lekarki poproszonej o wodę („niech Bóg da wam wodę”), nałapanie deszczówki. [+]
01:14:35 Traktowanie zesłańców, system karny w ZSRR – przestępstwa przeciwko państwu. Rozważania na temat dyktatury.
01:16:57 Lekarka transportu była prawdopodobnie Rosjanką.
01:18:02 W wagonie, w którym jechała rodzina boh., nikt nie umarł podczas drogi. Zmiana nastrojów w wagonie po przejechaniu Uralu. Po dwutygodniowej podróży rodzina wysiadła na stacji, skąd przewieziono ich do Pieszczanki. Zabudowa posiołka – drewniane domy i ziemianki. Grupa zesłańców przyjechała do posiołka 1 maja i rozlokowano ich w miejscowym domu kultury. Przemowa enkawudzisty, mama znalazła pokój w domu nauczycielki – po kilku miesiącach władze kazały nauczycielce pozbyć się lokatorów. Opis okolicy.
01:25:55 Kary łagru za drobne kradzieże w kołchozie. Rodzina boh. kilka razy zmieniała miejsce zamieszkania. Zakupy w kołchozowym sklepie – kolejka po nocniki, których używano jako garnków. W zagrodach koło domów trzymano zimą zwierzęta i załatwiano potrzeby naturalne. Rodzina boh. korzystała z nocnika w izbie mieszkalnej – komentarz Rosjanki. Kąpiele w przydomowych baniach, działalność odwszalni. [+]
01:32:16 Zbieranie dzikich truskawek i pieczarek w stepie. Znajoma Rosjanka opowiadała o głodzie w Kazachstanie podczas rewolucji i kolektywizacji.
01:34:08 Mama od rodziny ze Lwowa dostała paczkę z maszyną do szycia i szyła na zesłaniu ubrania. Ktoś na nią doniósł i NKWD zapowiedziało, jaki podatek powinna płacić od tej działalności, więc mama szyła tylko dla zaufanych osób za jedzenie. Kołchoźnicy mieli działki, na których uprawiali warzywa – mama, jako jedyna Polka, po przyjeździe obsiała grządki i jesienią rodzina miała swoje warzywa. Zesłańcy utrzymywali się ze sprzedaży rzeczy przywiezionych z Polski. Kilka razy pieniądze przysłał doktor Gut ze Stanisławowa, korespondencja urwała się po napaści Niemiec na Związek Radziecki. [+]
01:40:12 Rodzina ze Lwowa przysłała podręczniki. Boh. po przyjeździe chodził przez kilka dni do szkoły, ale rosyjskie dzieci mu dokuczały i zrezygnował z nauki. Poziom nauczania przedmiotów ścisłych w rosyjskich szkołach. [+]
01:43:19 Babcia i siostra chorowały i NKWD zgodziło się na przeprowadzkę rodziny do Presnogorkowki. Zbieranie w stepie wyschniętego nawozu na opał. Różnica między kołchozem a sowchozem. Zmiana sytuacji zesłańców po wybuchu wojny z Niemcami.
01:45:30 Powody przeprowadzki do Presnogorkowki, gdzie był punkt sanitarny. Boh. zrobił wózek, z którym chodzono w step zbierać wyschnięty nawóz. Wyrób kiziaków. Choroba siostry. Mama wynajęła w Presnogorkowce ziemiankę – warunki mieszkania w ziemiance. Boh. nie zna powodów zmiany mieszkań w Pieszczance. Mama rozważała budowę własnej ziemianki – technologia budowy. [+]
01:52:41 Mama utrzymywała kontakt z panią Hałacińską – jej stan na zesłaniu. Pani Hałacińska została zabrana do zakładu psychiatrycznego, a mama boh. zaopiekowała się jej synem Bogumiłem. W ziemiance mieszkała także przygarnięta przez mamę starsza pani, dziedziczka, z którą dobrowolnie pojechała na zesłanie klucznica z majątku. Walka z pluskwami. Starsza pani uczyła dzieci francuskiego – rodzina ze Lwowa przysłała odpowiedni podręcznik. [+]
01:59:08 W Presnogorkowce rodzina miała zagon kartofli i ogród warzywny – zapasy jedzenia na zimę. Po amnestii NKWD powiedziało, że Polacy są wolni, ale nie mogą wyjechać – groźby uwięzienia. Z całej grupy Polaków tylko mama zdecydowała się na ucieczkę. [+]
02:02:02 Ucieczka z Presnogorkowki w listopadzie 1941 r. – mama przekupiła wódką kierowcę, który wiózł towar do Kustanaja. Sposoby sprawdzania temperatury zimą. Kierowca zawiózł rodzinę do budynku, w którym urzędowała polska Delegatura – dokumenty na podróż do Uzbekistanu. Droga do Taszkientu – podróż z grupą Polaków, noclegi po drodze. Uzbrojenie Armii Andersa. Rodzina dostała się do kołchozu koło Wrewskoje, gdzie formowano jedną z dywizji Armii Andersa. Boh. przez jakiś czas był w Junakach, ale potem wrócił do kołchozu. Choroba siostry i jej pobyt w szpitalu. Boh. chodził na bazar, by kupić coś do jedzenia – stoiska z baranami i psami. Raz udało się mamie kupić trochę mięsa, śmierć byłego łagiernika z przejedzenia. Dieta po przyjeździe do Persji. [+]
02:13:22 Mama znalazła pracę w sierocińcu i razem z nim wyjechali do Aszchabadu. Mama została w Aszchabadzie, a boh. pojechał do Indii. NKWD kazało mamie opuścić strefę przygraniczną, więc pojechała do Taszkientu i zgłosiła się do płk Oktawca, szefa służby sanitarnej Armii Andersa, który okazał się kolegą ojca ze studiów. Mama została siostrą przełożoną w szpitalu wojskowym i ewakuowano ją do Teheranu – starania o wyjazd do dzieci. Mama poznała panią Piotrowską, która także chciała pojechać do Indii, gdzie była jej córka Irena (obecnie żona boh.). W Meszhedzie organizowano drugi transport sierot do Indii i obie panie wyjechały z Teheranu – droga dwóch kobiet przez muzułmański kraj. [+]
02:18:55 Mama i pani Piotrowska przyjechały do Balachadi. Ksiądz Pluta, który zarządzał sierocińcem wyznaczył matkom dni odwiedzin, kary cielesne stosowane przez księdza Plutę – przyjazd komisji do zbadania postępowania księdza. Wyjazd do Afryki jako rodzina doktora Zamenhofa, który początkowo służył w Armii Andersa, a potem był komendantem obozu dla uchodźców w Kondoa. Spotkanie z „wujkiem” doktorem – boh. jeździł na rowerze doktora Zamenhofa, a dzieciaki przezywały go „żydkiem” - wspomnienie rodziny Zamenhofów. [+]
02:26:01 W Kondoa boh. nie chodził do szkoły, bo była tam tylko placówka czteroklasowa. W Indiach boh. rozpoczął naukę w gimnazjum, uczył się m.in. łaciny i przetłumaczył sobie dwa powiedzonka ojca. [+]
02:28:29 W Afryce boh. przebywał w Kenii i Tanzanii – segregacja rasowa w protektoracie brytyjskim. Mama pracowała w YMCA i organizowała życie kulturalne w Kondoa – powody chłodnego traktowania jej przez Polaków, katolików. Konflikt z szefem Akcji Katolickiej w osiedlu – po wojnie mama spotkała go w Bytomiu, gdzie był członkiem PZPR.
02:32:57 Boh. wyjechał do szkoły z internatem w Tengeru, a Zamenhofów przeniesiono do osiedla w Kidugali – jej położenie. Rodzina przeprowadziła się do Kidugali. Boh. uczył się w polskiej szkole – nauka łaciny. Po powrocie do Polski boh. kontynuował naukę w Bytomiu i tu polubił łacinę.
02:37:10 W Afryce boh. nie miał kontaktów z miejscową ludnością, która porozumiewała się językiem suahili.
02:38:55 Reakcja uchodźców na wiadomość o końcu wojny. Propaganda przeciwko wyjazdom do Polski. Mama nawiązała kontakt ze swoją rodziną, która przeniosła się na Górny Śląsk, i wyjechała z Afryki do Bytomia. Losy Poźniaków, członków rodziny ze strony mamy. Podczas podróży do Polski boh. wysiadł z pociągu w jednym z włoskich miast, napotkany żołnierz 2 Korpusu splunął mu pod nogi na wiadomość, że jedzie do kraju. [+]
02:43:15 Ojciec pierwszej żony boh. został po wojnie w Anglii i rodzina mogła tam wyjechać.
02:44:53 Boh. w Indiach i Afryce poznał swoje dwie przyszłe żony. Podczas pobytu w Kidugali pierwsza żona, Zofia, zainteresowała się boh.
02:48:50 Wyjeżdżając z Presnogorkowki mama powierzyła opiekę nad Bogusiem Hałacińskim innej zesłance. Chłopiec trafił do rosyjskiego domu dziecka i obwiniał panią Tomaszkową. Boh. spotkał się z Bogumiłem Hałacińskim i przypomniał mu zdarzenie z zesłania – kura sąsiadki rozgrzebywała ich grządki, boh. ją złapał i zabił przy pomocy Bogusia, który w wieku dorosłym tego nie pamiętał.
02:57:33 Rodzina uprawiała warzywa na własny użytek, a utrzymywała się m.in. ze sprzedaży rzeczy – sprzedaż ubrań zmarłej babci. Wyjeżdżając mama zostawiła sporo rzeczy i jedzenia paniom, z którymi mieszkała. Wspomnienie sytuacji z Bogumiłem Hałacińskim.
03:02:16 Oczekiwanie na granicy Związku Radzieckiego i Iranu, obawy o los transportu – wrażenia po przejechaniu granicy, plac targowy w irańskim miasteczku. Przez miesiąc dzieci przebywały na kwarantannie w Iranie. Droga pociągiem do Bombaju – zainteresowanie Anglików. Sierociniec rozlokowano w trzech willach, wspomnienie starszego kolegi Tadeusza Herzoga. Dzieci przeszły badania lekarskie – stan zdrowia boh. – pobyt w szpitalu po operacji migdałków. Konsekwencje lodów przyniesionych przez marynarza. [+]
03:10:03 Z Bombaju sierociniec przeniesiono do Balachadi – zabudowa osiedla, lekcje angielskiego prowadziła Chinka. Konsekwencje wagarów. Wizyty maharadży w sierocińcu.
03:14:31 Dzieci dostawały prezenty od maharadży i mogły zwiedzić pałac w Jamnagarze, na boh. największe wrażenie zrobił garaż maharadży i samochód do przewożenia kobiet, który miał szyby z weneckiego szkła. Dzieci nie rozmawiały o swoich przeżyciach w ZSRR, podobnie po powrocie do Polski boh. rozmawiał o tym tylko w gronie najbliższych – formułka używana w życiorysie. [+]
03:18:02 Życie codzienne w osiedlu Balachadi, działalność stołówki, szkoły. Boh. z kolegami gonili pawia, świętego ptaka – reakcja Hindusów, którzy zobaczyli ten występek. Boh. należał w Indiach do harcerstwa, podtrzymując rodzinną tradycję – wuj Stanisław Szumski współpracował z Andrzejem Małkowskim, założycielem harcerstwa we Lwowie. Losy braci Szumskich podczas I wojny.
03:23:43 Mama boh. i pani Piotrowska złożyły skargę na księdza Plutę – zachowanie księdza, kary cielesne.
03:24:58 W Indiach boh. działał w harcerstwie, które założyła druhna Janina Ptakowa – kontynuacja działań po przyjeździe do Afryki, gdzie boh. otrzymał stopień wywiadowcy. Po przyjeździe do Polski boh. działał społecznie w AZS, Polskim Związku Motorowym, Związku Żeglarskim. W latach 80. boh. prowadził działalność opozycyjną, jego siostra była internowana w stanie wojennym. Boh. zajmował się kolportażem niezależnych wydawnictw – plusy posiadania w latach 80. samochodu z silnikiem Diesla.
więcej...
mniej
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Warszawie
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Pon. - Pt. 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Wt. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Ta strona wykorzystuje pliki 'cookies'. Więcej informacji
W Archiwum Instytutu Pileckiego gromadzimy i udostępniamy dokumenty w wersji cyfrowej. Zapisane są w nich losy obywateli polskich, którzy w XX wieku doświadczyli dwóch totalitaryzmów: niemieckiego i sowieckiego. Pozyskujemy kopie cyfrowe dokumentów, których oryginały znajdują się w zbiorach wielu instytucji polskich i zagranicznych, m.in.: Bundesarchiv, United Nations Archives, brytyjskich National Archives i polskich archiwów państwowych. Budujemy w ten sposób centrum wiedzy i ośrodek kompleksowych badań nad II wojną światową i podwójną okupacją w Polsce. Dla naukowców, dziennikarzy, ludzi kultury, rodzin ofiar i świadków zbrodni oraz wszystkich innych zainteresowanych historią.
Portal internetowy archiwum.instytutpileckiego.pl prezentuje pełny katalog naszych zbiorów. Pozwala się po nich poruszać z wykorzystaniem funkcji pełnotekstowego przeszukiwania dokumentów. Zawiera także opisy poszczególnych obiektów. Z treścią dokumentów zapoznać się można tylko w czytelniach Biblioteki Instytutu Pileckiego w Warszawie i w Berlinie, w których nasi pracownicy służą pomocą w przypadku pytań dotyczących zbiorów, pomagają użytkownikom w korzystaniu z naszych katalogów internetowych, umożliwiają wgląd do materiałów objętych ograniczeniami dostępności.
Niektóre dokumenty, np. te pochodzące z kolekcji Bundesarchiv czy Ośrodka Karta, są jednak objęte ograniczeniami dostępności, które wynikają z umów między Instytutem a tymi instytucjami. Po przybyciu do Biblioteki należy wówczas dopełnić formalności, podpisując stosowne oświadczenia, aby uzyskać dostęp do treści dokumentów na miejscu. Informacje dotyczące ograniczeń dostępu są zawarte w regulaminie Biblioteki. Przed wizytą zachęcamy do zapoznania się z zakresem i strukturą naszych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i audiowizualnych, a także z regulaminem[hiperłącze] pobytu i korzystania ze zbiorów.
Wszystkich zainteresowanych skorzystaniem z naszych zbiorów zapraszamy do siedziby Instytutu Pileckiego przy ul. Stawki 2 w Warszawie. Biblioteka jest otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9.00–15.00. Przed wizytą należy się umówić. Można to zrobić, wysyłając e-mail na adres czytelnia@instytutpileckiego.pl lub dzwoniąc pod numer (+48) 22 182 24 75.
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie znajduje się przy Pariser Platz 4a. Jest otwarta od wtorku do piątku w godzinach 10.30–17.30. Wizytę można odbyć po wcześniejszym umówieniu się, wysyłając e-mail na adres bibliothek@pileckiinstitut.de lub dzwoniąc pod numer (+49) 30 275 78 955.
Prosimy zapoznać się z polityką prywatności. Korzystanie z serwisu internetowego oznacza akceptację jego warunków.