Jerzy Tomaszek (ur. 1928, Stanisławów) wychował się w Stanisławowie (obecnie Ukraina), gdzie jego ojciec był lekarzem. Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu na Kresy Armii Czerwonej ojciec został aresztowany i skazany na 10 lat obozów pracy (zmarł w łagrze). Jerzy z matką, babcią i siostrą zostali w kwietniu 1940 roku deportowani do Kazachstanu, gdzie pracowali w kołchozie. W 1942 roku Jerzy z matką i siostrą uciekli z kołchozu i dotarli do Tajszetu, a następnie do formowanej armii polskiej. Wraz z armią opuścili ZSRR i przez Iran dotarli do Indii, a następnie do Afryki. Po powrocie do Polski Jerzy ukończył Politechnikę w Gliwicach, zaangażował się w Solidarność i poślubił ukochaną z dzieciństwa, którą poznał w Indiach.
00:00:10 Autoprezentacja boh. urodzonego w styczniu 1928 r. w Stanisławowie.
00:01:16 Korzenie rodziny ze strony mamy, z domu Szumskiej oraz czesko-austriackie ze strony ojca. Boh. opracował drzewo genealogiczne sięgające kilku pokoleń wstecz.
00:05:10 Ojciec był lekarzem w stanisławowskiej Dyrekcji Kolei, prowadził także prywatną praktykę w domu przy ul. 3 Maja 19. Boh. miał problemy z nogami i ojciec zaprowadził go ortopedy, który stwierdził płaskostopie. Wracając do domu boh. ucieszył się, że nie wezmą go do wojska – reakcja ojca. [+]
00:07:40 Sytuacja materialna rodziny przed wojną. Mama ukończyła konserwatorium, wspomnienie babci i dziadka, dyrektora Urzędu Skarbowego we Lwowie.
00:09:27 Etymologia nazwy Stanisławów. Położenie miasta. Matka boh. zajmowała się domem, czasem grała na fortepianie, ale nie pracowała zawodowo. Nauka gry na instrumencie.
00:11:09 Struktura narodowościowa przedwojennego Stanisławowa. Boh. chodził do niemieckojęzycznego przedszkola, ale choroba przeszkodziła mu w dalszej edukacji językowej. Rozruchy w mieście po I wojnie światowej – interwencja pułku Ułanów Krechowieckich.
00:13:54 Boh. nie widział zachowań antysemickich – ograniczony kontakt z rówieśnikami z powodu licznych chorób, wyjazdy do sanatorium – gest babci Szumskiej, gdy boh. wyzdrowiał po jednej z chorób. Edukacja domowa boh., który zaczął naukę w szkole w III klasie. Nauka w „ćwiczeniówce” przy Seminarium Nauczycielskim. Podczas sowieckiej okupacji boh. chodził do szkoły. Rozważania na temat edukacji pod okupacją sowiecką i niemiecką. [+]
00:18:28 Rodzina boh. była zaprzyjaźniona z rodziną doktora Jana Guta – jego sylwetka. Doktor Gut, który studiował medycynę w Zurichu, zaproponował rodzicom wspólny wyjazd do Szwajcarii, ale ojciec boh. się nie zgodził. Doktor Gut został zamordowany przez Niemców w 1941 r. Czasy studenckie doktora – opowieść o goniących go policjantach.
00:26:32 W Stanisławowie była kolonia niemiecka, której mieszkańców Niemcy ewakuowali do swojej strefy na początku wojny. Bombardowania mostów kolejowych i dworca we wrześniu 1939 r.
00:28:31 17 września 1939 . boh. widział z okien mieszkania kolumny Armii Czerwonej. Reakcja jedenastoletniego boh. na wybuch wojny. [+]
00:31:00 Początek sowieckiej okupacji – rodzice zrobili zapasy żywności, zniknięcie towarów ze sklepów. Rosjanki chodziły w koszulach nocnych, które traktowały jak sukienki. Rodzina została wyrzucona z mieszkania w budynku należącym do kolei.
00:33:08 10 października NKWD aresztowało ojca, który był sekretarzem Obozu Zjednoczenia Narodowego w woj. stanisławowskim. Podczas I wojny ojciec, żołnierz armii austriackiej, dostał się do rosyjskiej niewoli i przebywał na Syberii, gdzie potem wstąpił do V Dywizji Syberyjskiej. Do Polski wrócił w 1922 r. Mama w Teheranie dostała akt zgonu ojca, poświadczony przez por. Sołczyńskiego, który był przy jego śmierci. Boh. dowiedział się o śmierci ojca w latach 60., gdy przeczytał wydaną w Londynie książkę „My deportowani”, w której jest relacja por. Sołczyńskiego. Rozmowa z matką, która ukrywała śmierć ojca. [+]
00:40:45 Sytuacja materialna rodziny po aresztowaniu ojca. Mama chodziła do prokuratury i dowiedziała się, że ojca skazano na 10 lat łagru. Program nauczania w szkole podczas sowieckiej okupacji.
00:43:50 Boh. nie słyszał o konspiracji pod sowiecką okupacją. Zachowanie Ukraińców i Żydów. Rys historyczny Górnego Śląska i stosunków polsko-czeskich. Boh. podczas sowieckiej okupacji chodził do szkoły.
00:49:35 W lutym 1940 r. deportowano rodziny osadników wojskowych i leśników. Zamordowanie polskich oficerów w Katyniu. Rodzina boh. została deportowana 13 kwietnia 1940 r. – powody wywózki. Metody stosowane przez NKWD.
00:56:44 Gdy ojciec siedział w więzieniu, w jednym pokoju zamieszkała rodzina oficera Armii Czerwonej, w drugim pokoju mieszkał oficer NKWD. Różnice cywilizacyjne – matka oficera płukała ziemniaki w misce klozetowej. Przygoda koleżanki boh., która nie poradziła sobie z toaletą w Szwecji. W latach 80. boh. brał udział w remontowaniu kamienic w centrum Bytomia, w których ubikacje były na podwórzu.
01:00:55 Stosunki z lokatorami – enkawudzista próbował nawiązać kontakty z rodziną. Mama i babcia rozważały wyjazd do Lwowa, ojciec przed wojną kupił ziemię na Persenkówce.
01:03:39 Wejście żołnierzy z enkawudzistą do mieszkania w nocy 13 kwietnia [1940]. Oficer kazał pakować wszystkie rzeczy mówiąc, że rodzinę czeka daleka droga. Do mieszkania przyszedł doktor Gut, który rozmawiał z mamą. Boh. i siostra spakowali swoje zabawki. Z kamienicy wywożono także Zofię Hałacińską z dwoma synami, osiemnastoletni syn wykorzystał zamieszanie i uciekł. Podczas oczekiwania na stacji w Stanisławowie okazało się, że młodszy syn nie jest ochrzczony, dopełniono więc tego aktu w wagonie – boh. jako najstarszy mężczyzna został ojcem chrzestnym Bogusia Hałacińskiego. [+]
01:10:38 Opis wnętrza wagonu, dziura w podłodze zamiast ubikacji. Na terenie ZSRR pozwalano wychodzić z wagonów. W transporcie nie było dorosłych mężczyzn, przeważały kobiety z dziećmi. Z rodziną boh. wywieziono babcię, która zamieszkała z nimi po śmierci męża. Konwojenci nie dawali zesłańcom jedzenia ani wody, babcia nie miała czym popić leków – odmowa lekarki poproszonej o wodę („niech Bóg da wam wodę”), nałapanie deszczówki. [+]
01:14:35 Traktowanie zesłańców, system karny w ZSRR – przestępstwa przeciwko państwu. Rozważania na temat dyktatury.
01:16:57 Lekarka transportu była prawdopodobnie Rosjanką.
01:18:02 W wagonie, w którym jechała rodzina boh., nikt nie umarł podczas drogi. Zmiana nastrojów w wagonie po przejechaniu Uralu. Po dwutygodniowej podróży rodzina wysiadła na stacji, skąd przewieziono ich do Pieszczanki. Zabudowa posiołka – drewniane domy i ziemianki. Grupa zesłańców przyjechała do posiołka 1 maja i rozlokowano ich w miejscowym domu kultury. Przemowa enkawudzisty, mama znalazła pokój w domu nauczycielki – po kilku miesiącach władze kazały nauczycielce pozbyć się lokatorów. Opis okolicy.
01:25:55 Kary łagru za drobne kradzieże w kołchozie. Rodzina boh. kilka razy zmieniała miejsce zamieszkania. Zakupy w kołchozowym sklepie – kolejka po nocniki, których używano jako garnków. W zagrodach koło domów trzymano zimą zwierzęta i załatwiano potrzeby naturalne. Rodzina boh. korzystała z nocnika w izbie mieszkalnej – komentarz Rosjanki. Kąpiele w przydomowych baniach, działalność odwszalni. [+]
01:32:16 Zbieranie dzikich truskawek i pieczarek w stepie. Znajoma Rosjanka opowiadała o głodzie w Kazachstanie podczas rewolucji i kolektywizacji.
01:34:08 Mama od rodziny ze Lwowa dostała paczkę z maszyną do szycia i szyła na zesłaniu ubrania. Ktoś na nią doniósł i NKWD zapowiedziało, jaki podatek powinna płacić od tej działalności, więc mama szyła tylko dla zaufanych osób za jedzenie. Kołchoźnicy mieli działki, na których uprawiali warzywa – mama, jako jedyna Polka, po przyjeździe obsiała grządki i jesienią rodzina miała swoje warzywa. Zesłańcy utrzymywali się ze sprzedaży rzeczy przywiezionych z Polski. Kilka razy pieniądze przysłał doktor Gut ze Stanisławowa, korespondencja urwała się po napaści Niemiec na Związek Radziecki. [+]
01:40:12 Rodzina ze Lwowa przysłała podręczniki. Boh. po przyjeździe chodził przez kilka dni do szkoły, ale rosyjskie dzieci mu dokuczały i zrezygnował z nauki. Poziom nauczania przedmiotów ścisłych w rosyjskich szkołach. [+]
01:43:19 Babcia i siostra chorowały i NKWD zgodziło się na przeprowadzkę rodziny do Presnogorkowki. Zbieranie w stepie wyschniętego nawozu na opał. Różnica między kołchozem a sowchozem. Zmiana sytuacji zesłańców po wybuchu wojny z Niemcami.
01:45:30 Powody przeprowadzki do Presnogorkowki, gdzie był punkt sanitarny. Boh. zrobił wózek, z którym chodzono w step zbierać wyschnięty nawóz. Wyrób kiziaków. Choroba siostry. Mama wynajęła w Presnogorkowce ziemiankę – warunki mieszkania w ziemiance. Boh. nie zna powodów zmiany mieszkań w Pieszczance. Mama rozważała budowę własnej ziemianki – technologia budowy. [+]
01:52:41 Mama utrzymywała kontakt z panią Hałacińską – jej stan na zesłaniu. Pani Hałacińska została zabrana do zakładu psychiatrycznego, a mama boh. zaopiekowała się jej synem Bogumiłem. W ziemiance mieszkała także przygarnięta przez mamę starsza pani, dziedziczka, z którą dobrowolnie pojechała na zesłanie klucznica z majątku. Walka z pluskwami. Starsza pani uczyła dzieci francuskiego – rodzina ze Lwowa przysłała odpowiedni podręcznik. [+]
01:59:08 W Presnogorkowce rodzina miała zagon kartofli i ogród warzywny – zapasy jedzenia na zimę. Po amnestii NKWD powiedziało, że Polacy są wolni, ale nie mogą wyjechać – groźby uwięzienia. Z całej grupy Polaków tylko mama zdecydowała się na ucieczkę. [+]
02:02:02 Ucieczka z Presnogorkowki w listopadzie 1941 r. – mama przekupiła wódką kierowcę, który wiózł towar do Kustanaja. Sposoby sprawdzania temperatury zimą. Kierowca zawiózł rodzinę do budynku, w którym urzędowała polska Delegatura – dokumenty na podróż do Uzbekistanu. Droga do Taszkientu – podróż z grupą Polaków, noclegi po drodze. Uzbrojenie Armii Andersa. Rodzina dostała się do kołchozu koło Wrewskoje, gdzie formowano jedną z dywizji Armii Andersa. Boh. przez jakiś czas był w Junakach, ale potem wrócił do kołchozu. Choroba siostry i jej pobyt w szpitalu. Boh. chodził na bazar, by kupić coś do jedzenia – stoiska z baranami i psami. Raz udało się mamie kupić trochę mięsa, śmierć byłego łagiernika z przejedzenia. Dieta po przyjeździe do Persji. [+]
02:13:22 Mama znalazła pracę w sierocińcu i razem z nim wyjechali do Aszchabadu. Mama została w Aszchabadzie, a boh. pojechał do Indii. NKWD kazało mamie opuścić strefę przygraniczną, więc pojechała do Taszkientu i zgłosiła się do płk Oktawca, szefa służby sanitarnej Armii Andersa, który okazał się kolegą ojca ze studiów. Mama została siostrą przełożoną w szpitalu wojskowym i ewakuowano ją do Teheranu – starania o wyjazd do dzieci. Mama poznała panią Piotrowską, która także chciała pojechać do Indii, gdzie była jej córka Irena (obecnie żona boh.). W Meszhedzie organizowano drugi transport sierot do Indii i obie panie wyjechały z Teheranu – droga dwóch kobiet przez muzułmański kraj. [+]
02:18:55 Mama i pani Piotrowska przyjechały do Balachadi. Ksiądz Pluta, który zarządzał sierocińcem wyznaczył matkom dni odwiedzin, kary cielesne stosowane przez księdza Plutę – przyjazd komisji do zbadania postępowania księdza. Wyjazd do Afryki jako rodzina doktora Zamenhofa, który początkowo służył w Armii Andersa, a potem był komendantem obozu dla uchodźców w Kondoa. Spotkanie z „wujkiem” doktorem – boh. jeździł na rowerze doktora Zamenhofa, a dzieciaki przezywały go „żydkiem” - wspomnienie rodziny Zamenhofów. [+]
02:26:01 W Kondoa boh. nie chodził do szkoły, bo była tam tylko placówka czteroklasowa. W Indiach boh. rozpoczął naukę w gimnazjum, uczył się m.in. łaciny i przetłumaczył sobie dwa powiedzonka ojca. [+]
02:28:29 W Afryce boh. przebywał w Kenii i Tanzanii – segregacja rasowa w protektoracie brytyjskim. Mama pracowała w YMCA i organizowała życie kulturalne w Kondoa – powody chłodnego traktowania jej przez Polaków, katolików. Konflikt z szefem Akcji Katolickiej w osiedlu – po wojnie mama spotkała go w Bytomiu, gdzie był członkiem PZPR.
02:32:57 Boh. wyjechał do szkoły z internatem w Tengeru, a Zamenhofów przeniesiono do osiedla w Kidugali – jej położenie. Rodzina przeprowadziła się do Kidugali. Boh. uczył się w polskiej szkole – nauka łaciny. Po powrocie do Polski boh. kontynuował naukę w Bytomiu i tu polubił łacinę.
02:37:10 W Afryce boh. nie miał kontaktów z miejscową ludnością, która porozumiewała się językiem suahili.
02:38:55 Reakcja uchodźców na wiadomość o końcu wojny. Propaganda przeciwko wyjazdom do Polski. Mama nawiązała kontakt ze swoją rodziną, która przeniosła się na Górny Śląsk, i wyjechała z Afryki do Bytomia. Losy Poźniaków, członków rodziny ze strony mamy. Podczas podróży do Polski boh. wysiadł z pociągu w jednym z włoskich miast, napotkany żołnierz 2 Korpusu splunął mu pod nogi na wiadomość, że jedzie do kraju. [+]
02:43:15 Ojciec pierwszej żony boh. został po wojnie w Anglii i rodzina mogła tam wyjechać.
02:44:53 Boh. w Indiach i Afryce poznał swoje dwie przyszłe żony. Podczas pobytu w Kidugali pierwsza żona, Zofia, zainteresowała się boh.
02:48:50 Wyjeżdżając z Presnogorkowki mama powierzyła opiekę nad Bogusiem Hałacińskim innej zesłance. Chłopiec trafił do rosyjskiego domu dziecka i obwiniał panią Tomaszkową. Boh. spotkał się z Bogumiłem Hałacińskim i przypomniał mu zdarzenie z zesłania – kura sąsiadki rozgrzebywała ich grządki, boh. ją złapał i zabił przy pomocy Bogusia, który w wieku dorosłym tego nie pamiętał.
02:57:33 Rodzina uprawiała warzywa na własny użytek, a utrzymywała się m.in. ze sprzedaży rzeczy – sprzedaż ubrań zmarłej babci. Wyjeżdżając mama zostawiła sporo rzeczy i jedzenia paniom, z którymi mieszkała. Wspomnienie sytuacji z Bogumiłem Hałacińskim.
03:02:16 Oczekiwanie na granicy Związku Radzieckiego i Iranu, obawy o los transportu – wrażenia po przejechaniu granicy, plac targowy w irańskim miasteczku. Przez miesiąc dzieci przebywały na kwarantannie w Iranie. Droga pociągiem do Bombaju – zainteresowanie Anglików. Sierociniec rozlokowano w trzech willach, wspomnienie starszego kolegi Tadeusza Herzoga. Dzieci przeszły badania lekarskie – stan zdrowia boh. – pobyt w szpitalu po operacji migdałków. Konsekwencje lodów przyniesionych przez marynarza. [+]
03:10:03 Z Bombaju sierociniec przeniesiono do Balachadi – zabudowa osiedla, lekcje angielskiego prowadziła Chinka. Konsekwencje wagarów. Wizyty maharadży w sierocińcu.
03:14:31 Dzieci dostawały prezenty od maharadży i mogły zwiedzić pałac w Jamnagarze, na boh. największe wrażenie zrobił garaż maharadży i samochód do przewożenia kobiet, który miał szyby z weneckiego szkła. Dzieci nie rozmawiały o swoich przeżyciach w ZSRR, podobnie po powrocie do Polski boh. rozmawiał o tym tylko w gronie najbliższych – formułka używana w życiorysie. [+]
03:18:02 Życie codzienne w osiedlu Balachadi, działalność stołówki, szkoły. Boh. z kolegami gonili pawia, świętego ptaka – reakcja Hindusów, którzy zobaczyli ten występek. Boh. należał w Indiach do harcerstwa, podtrzymując rodzinną tradycję – wuj Stanisław Szumski współpracował z Andrzejem Małkowskim, założycielem harcerstwa we Lwowie. Losy braci Szumskich podczas I wojny.
03:23:43 Mama boh. i pani Piotrowska złożyły skargę na księdza Plutę – zachowanie księdza, kary cielesne.
03:24:58 W Indiach boh. działał w harcerstwie, które założyła druhna Janina Ptakowa – kontynuacja działań po przyjeździe do Afryki, gdzie boh. otrzymał stopień wywiadowcy. Po przyjeździe do Polski boh. działał społecznie w AZS, Polskim Związku Motorowym, Związku Żeglarskim. W latach 80. boh. prowadził działalność opozycyjną, jego siostra była internowana w stanie wojennym. Boh. zajmował się kolportażem niezależnych wydawnictw – plusy posiadania w latach 80. samochodu z silnikiem Diesla.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.