Kukiełka Helena

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1085

11 grudnia 2019, Komorowo k/Ostrowi Maz.

2:14

Helena Kukiełka z d. Ślebzak (ur. 1927, Ostrów Mazowiecka) wychowała się w Ostrowi Mazowieckiej. Jej ojciec prowadził gospodarstwo rolne, a po wybuchu wojny – sklep. Pani Helena w czasie wojny uczęszczała do szkoły handlowej, jednocześnie pomagając rodzicom w handlu. Po ukończeniu szkoły pracowała w miejscowym magistracie. Po wojnie mieszkała w Ostrowi. Obecnie przebywa w domu opieki „Dom z Sercem” w Komorowie koło Ostrowi.

00:00:10 Prezentacja bohaterki, ur. w domu przy ul. Kopernika 28 w Ostrowi Mazowieckiej. Po wybuchu wojny rodzina pojechała z sąsiadami do gajówki w miejscowości Sagaje, 3 km od miasta. 8 września Niemcy byli w Ostrowi. Powrót do domu przy ul. Kacpurskiej (dziś Broniewskiego), spotkanie niemieckiego żołnierza. Zebranie mieszkańców pod stodołą, przeprowadzenie pod kirkut, potem na rynek, gdzie był już tłum.
00:03:42 Pożar na ul. Brokowskiej (dziś Partyzantów) u weterynarza Gorczycy. Segregacja Żydów, których następnego dnia wypędzono i pod lasem warszawskim zamordowano. [++]
00:05:55 Więzienie „Czerwoniak” na ul. Ostrołęckiej, siedziba gestapo, obok rodzice boh. mieli sklep owocowo-warzywny. Zabicie okien więzienia deskami. Boh. nosiła więźniom jedzenie, liściki. Analfabetyzm wśród więźniów. Złapana przez gestapo udawała, że wpadła jej piłka. Niemcy nie rozstrzeliwali ani w więzieniu, ani w domach, tylko na ulicy.
00:09:31 Zabicie starosty niemieckiego na ul. Warszawskiej, pogoń Niemców za sprawcami, złapanie mężczyzn do „Czerwoniaka”, rozstrzelanie pod Gutami-Bujno. Z transportu uciekło 5 mężczyzn, m.in. Zdzisław Lewandowski z Ostrowi Maz. Oraz pan Ciołkowski z synem z okolic Popielarni. Były trzy transporty, podłoga w ciężarówce pochlapana krwią. Masakra Żydów na ul. Warszawskiej.
00:12:49 Handel prywatny za zgodą Niemców, kartki na żywność, także dla Niemców. Boh. pracowała w magistracie, pomagała wypełniać dokumenty niepiśmiennym mieszkańcom. Kierownik działu meldunkowego – folksdojcz – nie interesował się tym, co robiła. Otrzymanie karty na roboty przymusowe, gdy boh. miała 14 lat – zwolniona, bo zbyt młoda. Ucieczka czterech chłopców i dziewczyny z transportu na roboty przed dziurę w podłodze jadącego pociągu. Na roboty pojechała Zofia Pieniakówna.
00:16:00 Niemcy na urlop do domu zawozili gęsi. Zniszczenie „Czerwoniaka”.
00:17:09 Handel cukrem – boh. jeździła z mamą do Sokołowa Podlaskiego. Nielegalnym handlem zajmowały się głównie kobiety, żeby oszczędzać mężczyzn, bo Niemcy „mieli szacunek do kobiet”. Zatrzymanie boh. przez gestapowców na straganie owocowo-warzywnym, kazali jej zanieść truskawki do browaru. Nawoływania uwięzionych w browarze mężczyzn boh. pamięta do dziś. Trauma wojenna: „nikt nie chce wojny”.
00:19:35 W Sagajach w 1939 r. przechodziło Wojsko Polskie – znużeni żołnierze, umęczone konie. Sprzeciw boh. wobec marnowania życia chłopców na wojnie, wychowanie synów, żeby uniknęli służby wojskowej.
00:23:06 Ciężkie życie podczas wojny – dźwiganie cukru z cukrowni w Sokołowie Podlaskim. Ludzie przechodzili „zieloną granicę” między Generalną Gubernią a ZSRR i handlowali (za torami był już Związek Radziecki), czym się dało. ZSRR przyjmował wszystkich Żydów. Żydzi byli bardziej wykształceni.
00:25:18 Dom boh. przed wojną stał w tym samym miejscu: ul. Kopernika 28 w Ostrowi, boh. miała dwoje rodzeństwa. Ojciec zajmował się handlem, trochę uprawiał ziemię, powodziło im się nieźle. Boh. przed wojną skończyła 5 klas szkoły podstawowej, z powodu wojny nie poszła do gimnazjum (rozmowa z policjantem Paciorkiem).
00:27:48 Ostrów przed wojną: nie było bezdomności, Żydzi przed wojną sprzedawali wołowinę w jatkach, wieprzowiny nie. Młodzi Żydzi próbowali jeść wieprzowinę, handel żydowski. Kirkut w Ostrowi Mazowieckiej, obecnie przyjazdy Żydów poszukujących korzeni (Żyd Wigdor, gryczane placuszki „gryzki”). Spisanie żydowskich zabytków przez gminę żydowską w Makowie Mazowieckim.
00:32:40 Żydzi prowadzeni na rozstrzelanie, boh. słyszała ich krzyki. Mogiła żydowska pod lasem warszawskim. Urzędnik wydający polecenia dla zgromadzonych na rynku przed masakrą z balkonu kamienicy weterynarza Gorczycy. [+]
00:35:49 „Cyk” – kat, którego się wszyscy bali. Bił i pastwił się nad ludźmi. Cyk aresztował ojca, boh. Dobry Niemiec pozwolił na widzenie boh. i matki z ojcem w zamian za jajka. [+]
00:38:55 Janeczka Kempistówna. Bezskuteczne poszukiwania Cyka po wojnie. W 1940 r. aresztowanie ojca, moment pożegnania w domu, Cyk chciał uderzyć boh., uratował ją dobry Niemiec, gestapowiec Blaszke. Ojciec przeznaczony do wywózki na roboty przymusowe, zwolniony z powodu choroby.
00:43:14 Policjant Pryzwan przyniósł informacje o ojcu. Wywózka mężczyzn na roboty w bydlęcych wagonach. Matka pojechała razem z ojcem tym transportem do Warszawy, do obozu przejściowego przy ul. Skaryszewskiej. Odrzucenie ojca przez komisję kwalifikacyjną. Ojciec był „czarny od pobicia” przez Cyka.
00:47:45 Przetrzymywanie aresztowanych z ojcem w ostrowskim ratuszu, słoma na podłodze. Opowieść o niesieniu truskawek cd.
00:49:50 Postać Cyka, poruszał się energicznie, zawsze w mundurze gestapo, mówił po niemiecku.
00:51:29 Żona starosty chciała, żeby spalić całą Ostrów w akcie zemsty za zabójstwo starosty. „Cyk” był powszechnie znienawidzony, starosta nie krzywdził ludzi. Zabicie lekarza Rytla na ul. Batorego i p. Waniewskiego.
00:54:53 Mąż boh. zmarł w wieku 58 lat, jest wdową od 33 lat.
00:56:25 Nie wiadomo było, jak nazywał się „Cyk”, nic nie wiadomo o jego pochodzeniu ani rodzinie. Ludzie się bali o nim mówić. Więźniowie przetrzymywani w piwnicach urzędu wołali do boh. [+].
01:01:10 Klucznik w „Czerwoniaku”: Kempisty [?]. Zastrzelenie Zawadzkiego, klucznika z „Czerwoniaka” przez Niemców na ulicy.
01:02:23 W sklepie obok „Czerwoniaka” rodzice sprzedawali warzywa, owoce, produkty bez kartek. Na ulicy ludzie prosili boh. o zaniesienie jedzenia i listów do okienka przy ulicy, klucznik często pomagał, przekazywał przesyłki więźniom.
01:05:17 Na placu targowym, gdzie był stary kirkut, Niemcy zbudowali baraki dla wojska. Nadzorujący budowę żołnierze mieszkali w domu boh., szorowali podłogę. Zamaskowanie dachów baraków igliwiem.
01:06:43 Gdy zbliżał się front, niemiecki żołnierz płakał. Rozkaz wysadzenia w powietrze ratusza. „Cyk” urzędował w browarze.
01:08:24 Boh. pracowała w magistracie, miała Arbeitskarte. Folksdojcz Czarkowski pozwalał boh. na wypisywanie fałszywych dokumentów.
01:10:18 Tłumaczką w magistracie była Zofia Matyja (Kundzia), wysiedlona z Rzeszy Niemieckiej po 1939 r. Uczyła niemieckiego w szkole handlowej. Prywatne lekcje niemieckiego.
01:12:52 Janina Skarpetowska pracowała w magistracie, wielu pracowało w Banku Rolnym.
01:15:03 Ignacowa Mościcka. Garnizon w Komorowie – w 1939 r. żołnierze zostali pozostawieni bez dowódców, którzy uciekli za granicę. Wielu zostało jeńcami albo robotnikami przymusowymi. Grubiaństwo przedwojennych oficerów.
01:18:50 Koleżanki ze szkoły (sąsiadka Helenka, Hanka Grabowska), nauka dobrego wychowania. „Nie wolno krzywdzić ludzi pokrzywdzonych”.
01:21:50 Wyprawy z mamą do Sokołowa Podlaskiego po cukier, raz w tygodniu, już nie ma tej cukrowni. Kobiety miały większe szanse uniknięcia kary od Niemców. Sklep rodziców działał do końca wojny, potem przeniesiony do pożydowskiego budynku, był większy, więcej towarów.
01:23:32 Wzajemne wspieranie się Żydów. Boh. nie potwierdza, że w Ostrowi działało AK. Ojciec nie angażował się w działalność podziemną, zmarł w wieku 71 lat, mama - 88. Otworzyli sklep w czasie wojny, przed wojną ojciec miał stragan na bazarze, handlował zbożem, uprawiał ziemię. Targowisko mieściło się na dawnym kirkucie.
01:27:24 Życie towarzyskie młodzieży w czasie wojny: szwendanie się grupami, jeżdżenie na łyżwach po stawie, nie było potańcówek, godzina policyjna o godz. 20.
01:29:24 Mieczysław Dembek fotograf, Polak. Zdjęcia I Komunii św. Wieść gminna niesie, że Zygmunt Kapkowski dał Niemcom pól litra, żeby nie zburzyli kościoła, wg. boh. to nieprawda, bo Niemcy nie niszczyli kościołów.
01:31:04 Napaść Niemiec na ZSRR: pod koniec czerwca 1941 r., Rosjanie wzięci do niewoli szli ulicami Ostrowi do obozu w Grądach. Błyskawiczna ofensywa Niemców. Ojciec chciał pojechać do Małkini po ogórki inspektowe, zobaczył uzbrojonych żołnierzy niemieckich przy armatach i zawrócił. W obozie jeńcy jedli trawę, umierali z głodu.
01:34:10 Rosjanie z harmonią na placu targowym – Polacy przynosili im chleb, zupę, Niemcy na to pozwalali.
01:35:29 Granica Niemcy (GG) – ZSRR: pas neutralny za torami. Dworzec kolejowy w Ostrowi był w GG. ZSRR przyjmował wszystkich Żydów z Polski, otoczył ich opieką. Ci, co zostali, zostali eksterminowani. Najwięcej Żydów mieszkało w Zarębach Kościelnych – tam im Polacy pomogli przetrzymać wojnę. Przyjście po wojnie Żyda Szyszko, olejarza, który się tam przechował w piwnicy – potem wyjechał do Izraela.
01:38:57 Żydowskie rodziny: Olszak i Bułeczko. Po wojnie Bułeczko skazany za kantowanie, Olszak za handel surowymi skórami w GS – wyjechał do Izraela. Do Ostrowi nikt nie przybył w czasie wojny: ani Żydzi z Treblinki, ani jeńcy z Grądów.
01:42:00 Kirkut w Ostrowi – płot rozebrany z rozkazu Niemców, był strzeżony przed wojną, pośrodku było wzniesienie, wokół którego Żydzi chodzili, modląc się. Macewy wystające z zielska. Cały cmentarz rozebrany, z macew ludzie robili ostrzałki do noży. Teraz mieści się tam sklep.
01:43:42 Ostrów wyzwolona 30/31 sierpnia 1944, ludzie siedzieli w schronach na łąkach, kłócili się o miejsce. Żołnierz niemiecki ostrzegł ludzi, żeby nie wychodzili ze schronu, bo wezmą ich jako żywe tarcze. Ludzie całowali polskie mundury. Ludzie sobie sami kopali schrony, były przykryte dachem z darnią – rodzina boh. była w trzech schronach.
01:46:42 Nikt się nie bał Armii Czerwonej, każdy się cieszył, że przyszło polskie wojsko. Przymusowy nabór chłopców do RKU, wielu zginęło na froncie.
01:49:05 Projekcja filmu Krzyżacy w Zambrowie. Folksdojcz Nowocin, pięcioro dzieci
nikt nie chciał się z nimi bawić, wyjechał po wojnie.
01:50:48 W 1944 r. koło domu boh. trwały intensywne walki, świstały kule, na ul. Solnej, w domu dr Surowskiego nie było ostrzału. Sąsiad zastrzelony przy przejściu przez ulicę. Pobyt w schronie przez kilka dni – każdy z rodziny miał kawałek słoniny. Na łące było kilka schronów. Po wojnie ślad po „Cyku” zaginął, nie był osądzony.
01:55:00 Powojenna nauka – różne roczniki uczniów w klasie. Normalizacja życia o wojnie. Boh. skończyła gimnazjum kupieckie, praca w Gminnej Spółdzielni. Wspieranie się ludzi po wojnie. Józef Dulski wrócił z obozu.
02:00:00 Pracownik poczty Korzeb ostrzegał ludzi (m.in. ojca boh.) przed donosicielami i niszczył listy z donosami. Aresztowani z żoną przez gestapo, przeżyli. Dariusz Kieliszek, lubił śpiewać, jego siostry były kapo w obozie, uciekły po wojnie z Ostrowi. Po wojnie poszedł do partyzantki i zginął.
02:02:57 Boh. pracowała przez rok w Sopocie w kuratorium, tam zrobiła maturę (w Ostrowi nie było liceum), była tam wielu przesiedleńców z Kresów wschodnich. Wiktor Wasiłowicz – zatrzymany przez UB, boh. wpadła w kocioł w jego mieszkaniu, wywiezieni do UB, puszczeni po 24 godzinach.
02:07:47 Po maturze pracowała w Gminnej Spółdzielni w Ostrowi jako księgowa. Likwidacja zakładu fotograficznego Mieczysława Dembka przy 3 Maja. Julian Dembek, krawiec. Bednarczyk – najlepszy krawiec.
02:11:00 Niemcy, gdy byli w mundurach, nie mówili po polsku, bez mundurów – tak. Gestapowiec Blaszke wyjechał, wszyscy folksdojcze – też.
02:13:00 Cmentarz w Grądach powstał od razu po wojnie.

more...
less

Gleb Tomasz

Czerniak Grzegorz

Instytut Pileckiego