Józef Kwiatkowski (ur. 1927, Orsuń) wychował się na Wołyniu, w chwili wybuchu wojny jako 12-latek pracował u osadnika wojskowego. Wywieziony na roboty do Czelabińska, uciekł z transportu i trafił do obozu formowanego Wojska Polskiego w Sumach i Żytomierzu. Jako radiotelegrafista 16 Pułku 6 Dywizji Piechoty był w styczniu 1945 w wyzwolonej Warszawie. Uczestniczył w walkach o Wał Pomorski, zdobywał Kołobrzeg, brał udział w forsowaniu Odry, dotarł nad Łabę. Po zakończeniu wojny i demobilizacji został traktorzystą w Państwowym Gospodarstwie Rolnym. Osiedlił się w Kwasowie, gdzie mieszka do dziś.
Streszczenie relacji (UWAGA: czasy wg plików oryginalnych, a nie zmontowanej relacji!) P1010575 24’10” [00:00:25] Autoprezentacja boh., trzy siostry boh. mieszkają w Gdańsku. Miał 5 lat, gdy zmarła mu matka. Dzieciństwo miał trudne, druga żona ojca nie lubiła boh. Ojciec dawał go „na służbę” do gospodarzy zmuszając do tułania się po wsi. Ojciec był utracjuszem, sprzedał gospodarstwo, aby wyjechać do siostry do Ameryki. Dzieciństwo boh. było trudne, czuł się niepotrzebny i poniewierany.
[00:03:03] Gdy miał 12 lat, pracował u osadnika wojskowego (Sudoł) na Wołyniu, tam zastała go wojna [miejscowość Ferma].
[00:03:45] Gdy 17 września 1939 r. wkroczyli Rosjanie, gospodarz w obawie przed głodem zakopał w skrzyniach zapasy zboża, ale Rosjanie wykryli je i zabrali. W 1940 r. osadnika razem z żoną i dwójką dzieci Rosjanie wywieźli na Syberię. Boh. stracił z nimi kontakt, potem znalazł się w domu ojca w Łucku, a następnie u stryja w Jarosławiczach.
[00:06:27] 22 czerwca 1941 r. atak Niemiec na ZSRR (operacja Barbarossa).
[00:07:18] [1939] Apele do ludności, by nie zbierać rozrzuconych z samolotów przedmiotów: piór, zegarków itp., ponieważ były w nich ukryte materiały wybuchowe. Boh. znalazł takie pióro na pastwisku, rozkręcił je, wybuchło i urwało mu dwa palce oraz trwale uszkodziło prawe oko.
[00:09:36] Do 1944 r. boh. mieszkał u ojca. Rzeź wołyńską przeżył w domu dziadka, gdzie zaprzyjaźnił się z Ukraińcem, który go ostrzegł przed napadami UPA. Boh. ostrzegł też dziadka, a sam uciekł. Dziadek został, jego i wielu członków rodziny boh.wymordowano.
[00:12:08] Jeden ze stryjów boh., Jan, poszedł do wojska w 1939 r. i dostał się do niemieckiej niewoli. Drugi syn dziadka został powołany do wojska przez Rosjan i brał udział w wojnie niemiecko-rosyjskiej po stronie ZSRR. Potem trafił do Armii Berlinga. Kiedy przyszedł odwiedzić rodzinę w rodzinnej wsi, nikogo już nie zastał, a sam został zamordowany przez Ukraińców.
[00:13:40] 20 lutego 1944 Rosjanie wyzwolili Łuck, a w maju ogłosili nabór młodzieży na roboty w głąb Rosji – do Czelabińska (Polacy, Ukraińcy, Czesi). Boh. jechał pociągiem do Kurska, gdzie spotkał polskich żołnierzy i zabrał się z nimi z powrotem na zachód, do Sum k. Charkowa. Przebrani w wojskowe płaszcze, udawali żołnierzy.
[00:18:34] Gdy boh. wysiadł wcześniej z pociągu, żeby się napić wody, zatrzymał go enkawudzista i zabrał na komisariat, aby go spisać. Boh. udało się wymknąć i wrócił do wagonu.
[00:21:16] W Sumach dostali z kolegami nowe mundury (początkowo rosyjskie). Kąpiel w rzece.
[00:22:38] Szkolenie wojskowe. Boh. trafił do jednostki łączności jako radiotelegrafista w 6 dywizji w Żytomierzu. Stacjonowali we wsi Baryszówka (dziś Ukraina). Szkolenie w Żytomierzu trwało do ok. 20 sierpnia 1944 – dostał mundur i broń.
P1010576 48’36” [00:01:00] Podczas szkolenia w Żytomierzu Polacy pracowali przy żniwach w kołchozie – w zamian za żywność.
[00:01:45] Wymarsz na pociąg do Przemyśla. Wagony-platformy, na sprzęt i pojazdy, oraz wagony kryte – dla żołnierzy i zwierząt. Za Lwowem podróżujący zostali zaatakowani przez banderowców, doszło do starcia zbrojnego. W oddali boh. widział płonące wsie.
[00:04:23] Przyjazd do Przemyśla. Na rampie czekali Polacy i witali nowoprzybyłych alkoholem, jedzeniem i papierosami. W koszarach na Zasaniu (dzielnica Przemyśla) odbywali musztrę, a w okolicznych lasach mieli ćwiczenia i wykłady polityczne. 18 października 1944 złożyli przysięgę wojskową.
[00:06:26] Egzekucja „dezerterów w grudniu 1944 - żołnierzy, który opuścili jednostkę, żeby odwiedzić rodziny w pobliskich wsiach.
[00:10:25] W grudniu 1944 r. boh. z oddziałem wyjechał pociągiem w kierunku Lwowa, na wschód - obawiali się, że na front japoński. Przejeżdżali przez Włodzimierz Wołyński, stamtąd przez Chełm. W Wigilię ’44 słyszeli kolędy śpiewane przez mieszkańców wsi, przez które przejeżdżali. W Końskich na bocznicy odbył się rozładunek sprzętu wojskowego. Przemowa motywacyjna politruka. Nocleg w śniegu na mrozie.
[00:16:32] Początek stycznia 1945 – dojście pod Warszawę. 10 pułk 4 Dywizji Piechoty pod dowództwem płk Bolesława Kieniewicza, w którym (początkowo w orkiestrze) służył również ojciec boh. - Feliks Kwiatkowski. Ojciec i syn odnaleźli się, ojciec był w żandarmerii wojskowej. Spotkanie boh. z ojcem było krótkie i jedyne w czasie wojny. Przeszli razem przez Wał Pomorski, Kołobrzeg, Odrę, Łabę, ale więcej się nie spotkali. Ojciec pozostał po drodze w szkole oficerskiej u swojej siostry, gdzie był do końca wojny.
[00:20:11] Stacjonowanie po prawej stronie Warszawy, gdzie przez „szczekaczki” Niemcy indoktrynowali, aby polscy żołnierze przechodzili na lewą stronę miasta.
[00:21:20] 17 stycznia 1945 - wyzwolenie Warszawy. Przejście przez Wisłę odbyło się częściowo po lodzie, częściowo po przęsłach mostu.
[00:24:38] Wspomnienie Warszawy w gruzach. Ostrzeliwanie Niemców z samolotów znad prawej strony Wisły. Nocleg we Włochach. Powrót warszawiaków do miasta. Jedzenie martwych koni. Boh. miał wtedy 17 lat.
[00:27:14] Droga wzdłuż Wisły była gehenną. Szli nocami, w mrozie i śniegu, przez 9 dni , ok. 30 kilometrów dziennie. Nie było nic do jedzenia, karmili ich ludzie w mijanych wioskach. Podczas marszu wzięli do niewoli maruderów z jednostki niemieckiej.
[00:30:08] Odpoczynek w Bydgoszczy - kąpiel, strzyżenie i golenie u miejscowego fryzjera oraz czyszczenie broni. Przemarsz do Inowrocławia i Wału Pomorskiego. W Złotowie – pierwsza walka. Zbrodnia w Podgajach – zasadzka, spalenie w stodole żywcem 32 polskich żołnierzy - jeńców przez 15 korpus SS. Ciężkie walki o Wał Pomorski. Czyszczenie lasów z niedobitków niemieckich i branie ich do niewoli.
[00:36:21] Majątek koło Gościna, 15 km od Kołobrzegu. Nocleg w stajni, w obecności Niemców. Rozkaz zdobycia Kołobrzegu „z marszu”.
[00:38:56] 7 marca 1945, zdobycie Kołobrzegu. Na zwiadzie żołnierze z oddziału boh. pod dowództwem Piwowarskiego wzięli kilku jeńców w Grzybowie. Trudne walki o koszary, strzelnicę i gazownię ze wsparciem lotnictwa oraz ciężkiej artylerii.
[00:45:28] Niemcy uciekali statkami w stronę Szczecina. Bombardowania Szczecina przez aliantów i kapitulacja miasta 18 marca 1945. W Kołobrzegu w parku miejskim były ranne lub nieżywe zwierzęta hodowlane oraz porzucony przez Niemców dobytek na plaży (rowery, samochody). Zaślubiny Polski z morzem 18 marca 1945.
P1010577 13’46” [00:00:08] Zaślubiny Polski z morzem – w uroczystości 18 marca wzięły udział delegacje żołnierzy z każdej dywizji. Podczas Wielkanocy w Łukęcinie pod Kamieniem Pomorskim boh. znalazł w stodole śpiącego niemieckiego żołnierza - dezertera.
[00:03:34] Po dwutygodniowym odpoczynku wojsko przemaszerowało nad Odrę, gdzie odbyła się bitwa w Siekierkach w starorzeczu Odry. Woda była czerwona od krwi. Walki o Kanał Hohenzollernów [Hohensaaten-friedrichsthal].
[00:05:45] Koniec wojny - maj 1945. Nocleg we wsi nad Łabą i radosna strzelanina z okazji zakończenia wojny i podpisania kapitulacji Niemiec. Spotkanie po dwóch stronach Łaby wojsk polskich i 9 Armii Amerykańskiej. Dezercja niektórych Polaków na stronę amerykańską.
[00:07:30] Znad Łaby wojsko boh. zostało przekierowane do Nowego Targu na granicę czeską. W 1946 r. nastąpiła demobilizacja. Przy powojennej odbudowie Polski pracowano również za konserwy z organizacji UNRRA. Boh. rozpoczął pracę jako traktorzysta w PGR-ze, jeździł na amerykańskim traktorze.
[00:09:01] Ślub boh. w 1951 r., miał wówczas 24 lata. Sześcioro dzieci. W czasach komunizmu wolność była „kontrolowana”. Za oskarżenie o sabotaż w PGR boh. trafił na 2 tygodnie do więzienia.
[koniec samodzielnej narracji] P1010578 17’06” [początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania] [00:00:30] Autoprezentacja boh. )kontynuacja) - miejsce urodzenia: wieś Orsuń w powiecie dubieńskim na Wołyniu. Matka boh. była Czeszką. Po sprzedaży gospodarstwa ojciec wyjechał w Ameryki, ale go nie wpuszczono, oficjalnie z powodu choroby oczu (boh. uważa, że chodziło o chorobę weneryczną). Ojciec (ur. 1902) był muzykiem i kobieciarzem, grał na kornecie. W Zielonej Górze ponownie się ożenił, tam również zmarł w grudniu 1981 r. w czasie stanu wojennego
[00:04:28] Rodzeństwo boh.: dwie rodzone siostry (Mila, Stasia), trzy przyrodnie siostry (Marysia Lotka, Paulina) z pierwszą macochą.
[00:05:45] Gospodarstwo osadnika, u którego pracował boh., leżało we wsi Ferma, ok. 10 km. od Orsunia. Wybuchowe gadżety zrzucane na wsie: w 1940 r. pasąc krowy na pastwisku, boh. znalazł pióro wieczne, które wybuchło mu w dłoniach. Szpital w Łucku – amputacja kawałka palca. Innym, którzy znaleźli np. gwizdek, wybuchy wybijały zęby. Boh. nie wrócił do gospodarstwa osadnika Sudoła, tylko do dziadka (Polko Kwiatkowski).
[00:12:35] Zasłyszane przez boh. opowieści o tym, jak jadący na Syberię wyrzucali zmarłych w transporcie, także dzieci, z jadących pociągów.
[00:13].05 Ukrainiec Semen, równolatek boh. z Jarosławicz, ostrzegł boh. przed rzezią wołyńską. Zginął m.in. dziadek, niewidoma babcia, akuszerka w okolicy. Polacy mówili tam po ukraińsku. O rzezi wołyńskiej dowiedział się od uciekiniera z obławy w Jarosławiczach, który uciekł z transportu do lasu. Opowiadał historię ciotki boh., która razem z mężem i dwoma synami ukryła się w zbożu.
P1010579 18’47” [00:00:20] (cd. rzezi wołyńskiej) Najmniejsze dziecko zostało domu w kołysce. Ciotka boh. wróciła po dziecko z dwoma synami. Zostali złapani i załadowani na furmankę, aby ich wywieźć do lasu. Potem kobietę gwałcono na oczach synów, dalsze ich losy są nieznane.
[00:02:28] W rzece Styr znaleziono ciało Polaka z wydłubanymi oczami, obciętymi genitaliami, przypalonymi stopami.
[00:04:49] W Łucku i w Gnidawie, gdzie stacjonowali Niemcy, w Wigilię [1943]doszło do rzezi Polaków przez Ukraińców. W każdej z tych miejscowości zabito przeszło 30 osób. Niemcy byli wstrząśnięci okrucieństwem Ukraińców, którzy przecinali Polaków piłą, rzucali dziećmi itp.
[00:07:40] Dawne łuckie seminarium duchowne Rosjanie przerobili na koszary, potem korzystali z niego Niemcy. Naprzeciwko seminarium mieszkała rodzina boh. Jeden z Ukraińców, sąsiad, który służył w niemieckiej jednostce, chciał zwabić boh. i go zamordować. Boh. udało się go przechytrzyć i przeżył.
[00:11:58] (cd. rzezi wołyńskiej) O śmierci dziadków z rąk Ukraińców boh. dowiedział się od uciekiniera z furmanki, który był znajomym ojca. Ojciec nie chciał wracać do domu, bał się.
[00:14:02] W Przemyślu, przed wyjazdem na front, w ramach ćwiczeń jednostka boh. robiła długie marsze o długości 30 km, np. do Birczy. Raz po drodze zaatakowali ich Ukraińcy z UPA i zabrali 5 jeńców, którzy nie mówili po ukraińsku. Byli to piloci amerykańscy, którzy ukrywali się w pobliskich lasach.
[00:17:05] Nocny atak UPA nocą podczas postoju w Birczy.
P1010580 19’08” [00:00:58] Warszawski Grochów był opustoszały, prawie nie było tam ludzi. W czasie Powstania Warszawskiego boh. był w Żytomierzu, ale ojciec został pod Warszawą. Żołnierze przepływali na pomoc walczącej Warszawie, ale byli słabo przygotowani i zginęli.
[00:04:00] Przejście na lewa stronę Wisły. Boh. nosił na plecach radio. Ze spalonego magazynu z żywnością zabrali dużo jedzenia (konserwy, pieczywo) i alkoholu. Upili się, usnęli i zgubili jednostkę. Znaleźli się później we Włochach dzięki radiu.
[00:07:34] Powrót warszawiaków do zburzonego miasta.
[00:08:25] Koniec wojny nad Łabą. Boh. też chciał zdezerterować do Amerykanów, ale tęsknił za rodziną.
[00:09:50] cd. Zbrodnia w Podgajach. Dziś stoi tam pomnik.
[00:11:00] Praca boh. jako traktorzysty w PGR w Młynarach k. Pasłęka. Państwowa Podstacja Traktorów i Maszyn Rolniczych (PPTiMR) – wykonywała usługi rolne dla repatriantów zza Buga.
[00:13:12] Przeprowadzka boh. do Kwasowa razem z trzema rodzinami. Do 1971 boh. pracował jako traktorzysta, później został mechanikiem maszyn rolniczych.
[00:16:56] Siostra w szkole oficerskiej była ochotniczką, bo musiała się z czegoś utrzymać. Macocha z najmłodszą siostrą osiedliły się koło Pasłęka.
P1010581 9’34” [00:00:14] (cd. rzezi wołyńskiej) Nie wiadomo, jakie są dalsze losy Semena, Ukraińca, który ostrzegł boh.
[00:01:30] Po wojnie boh. został uznany przez policjanta za sabotażystę, jak zerwał się pasek klinowy w jego traktorze.
[00:03:29] Kiedy Niemcy wyganiali Rosjan z Łucka, ojciec poszedł na szaber do koszar i w magazynie znalazł kufajki i ocieplane spodnie, które zabrał. Potem chodził po okolicznych wsiach i wymieniał znalezioną odzież na żywność.
[00:00:10] Żydzi w Krasnego trafili w czasie wojny do getta na Gniedawie (w Łucku). Policjanci ukraińscy byli wykorzystywani przez Niemców do rozstrzeliwania Żydów. Żydzi kopali doły na mogiły dla siebie, a Ukraińcy ich mordowali. Rosyjscy jeńcy pracowali przy odgruzowywaniu miasta. Oni też byli pogrzebani w tych leśnych mogiłach.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.