Stanisław Nowosad (ur. 1939, Kolonia Apolonia) – jego rodzina przeżyła rzeź wołyńską, ukrywając się po ostrzeżeniu przez znajomą Ukrainkę. Potem uciekli do Rożyszcza, gdzie był oddział polskiej samoobrony, a następnie do Kowla i Chełma, gdzie doczekali wyzwolenia. Po wojnie Stanisław Nowosad pracował w zakładzie samochodowym. Jest znanym w Chełmie kolekcjonerem.
[00:00:07] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1939 r. na Wołyniu.
[00:00:38] Boh. miał rok, gdy zmarł jego ojciec. Po sąsiedzku mieszkali wujowie i babcia. Dziadek w 1914 r. wyjechał do Ameryki, po wojnie opłacił podróż rodziny – powody, dla których nie wyjechano. Babcia sprzedała bilety na statek i kupiła gospodarstwo.
[00:03:25] Matka była krawcową, szyła dla Polaków i Ukraińców. Nasilenie ukraińskich ataków – rodzina została ostrzeżona przed atakiem przez sąsiadkę, Ukrainkę – ucieczka w pole. Ewakuacja polskich rodzin ze wsi – droga do Rożyszcza, gdzie było wielu uciekinierów. Wypady do domu po żywność i pościel. Zabieranie młodzieży na roboty do Niemiec. [+]
[00:10:10] Rodzina wyjechała do Kowla, jeden z braci handlował na dworcu, najstarszy brat uciekając przed patrolem wpadł do dołu z wapnem – uratowanie przez Niemca z psem i niemieckie sanitariuszki. [+]
[00:15:00] Mieszkając w Kowlu matka sprzedawała rzeczy, które dziadek przysyłał z Ameryki. Wyjazd do Chełma zorganizowany przy pomocy polskich kolejarzy – pomoc mężczyzny, który wrzucił boh. do wagonu. W Chełmie rodzina zamieszkała przy ul. Sienkiewicza. Dozorcą w kamienicy był folksdojcz Ozga, do jego córki Broni przychodzili Niemcy. Po zawaleniu sufitu Ozgowie wzięli rodzinę do siebie – mieszkanie do wyzwolenia. [+]
[00:20:40] Jeden z braci matki był w niewoli, po zwolnieniu w 1943 r. wyjechał do Warszawy, tam pracował i przeżył powstanie. Po wojnie babcia na zimę jechała do Warszawy, a wiosną przyjeżdżała do Chełma. Drugi wuj z rodziną został w domu na Kresach, gdzie miał dobrą kryjówkę – okoliczności śmierci żony. Po wkroczeniu sowietów został wcielony do wojska, przeszedł szlak bojowy nad Łabę, po wojnie zamieszkał w Chełmie. Trzeci wuj, muzyk, został zwolniony z wojska i wrócił na piechotę do domu. Po wojnie wyjechał z rodziną na Ziemie Odzyskane.
[00:30:42] Dziadek po I wojnie chciał zabrać rodzinę do Ameryki, ale babcia sprzedała bilety, które jej przysłał. W latach 50. przysyłał dolary, wymieniano je na bony, którymi można było płacić w Pewexie. Dziadek chciał przyjechać do Polski, ale babcia mu odradziła podróż. Okoliczność ślubu dziadków, kursu krawieckiego babci i nauki pisania.
[00:34:40] Niewielkie odszkodowanie za pozostawione mienie. Współczesne wyjazdy na dawne Kresy, w domu boh. mieszkały Ukrainki przyjeżdżające do pracy w Polsce. Wspomnienie księdza, który na Ukrainie remontuje kościoły.
[koniec samodzielnej relacji – świadek odpowiada na pytania]
[00:39:20] Boh. urodził się w kolonii Apolonia. Przedstawienie rodziców: Stanisławy i Jana oraz braci: Mirosława, Otoliana i Tadeusza. Okoliczności śmierci ojca.
[00:41:27] [Wyciemnienie – fragment usunięty na prośbę Autora relacji]
[00:42:29] Boh. skończył siódmą klasę, gdy już pracował, potem ukończył szkołę zawodową.
[00:45:14] Okupacja sowiecka i niemiecka – matce groziło wywiezienie na roboty do Niemiec, ale udało jej się tego uniknąć.
[00:47:02] Stosunek Ukraińców do Polaków. Matka miała kilkudziesięciu chrześniaków, z tego sześcioro to były dzieci ukraińskie. Kwestia mieszanych małżeństw – zabijanie Polaków. Informacje o atakach w okolicy.
[00:50:43] Pewnego dnia we wsi zatrzymał się oddział polskiej samoobrony – wymiana ognia z Ukraińcami, którzy podjechali furmankami. Najstarszy brat Tadeusz został zabrany przez oddział jako woźnica. Po dwóch tygodniach wrócił do domu, a niedługo potem oddział został zaatakowany przez Ukraińców i rozbity. [+]
[00:54:30] Wspomnienie wizyty na miejscu potyczki, w której zginęło wg boh. 400 osób. W Kopaczówce Niemcy budowali lotnisko i zabierali do pracy okoliczną ludność – wiele osób zginęło podczas nalotów radzieckiego lotnictwa.
[00:56:00] Walki polskiej samoobrony koło Rożyszcza. Boh. nie widział zwłok, ale słyszał jak dorośli o tym rozmawiali.
[00:58:20] Spotkanie z członkami samoobrony, rozmowy dorosłych o ofiarach rzezi. Gajowy Pokrywka został zamordowany wraz z żoną, jego córka zdołała uciec.
[01:02:25] Powody wyjazdu z Rożyszcza. Po ostrzeżeniu przez sąsiadkę Hwedosiową boh. ukrywał się wraz z bratem w zbożu – gryzienie kłosów i picie moczu. Gdy rodzina uciekła do Rożyszcza, sąsiadka zabrała z opuszczonego domu część ubrań i maszynę do szycia – grabież polskich domów. Wuj miał kryjówkę w stodole i ukrywał się tam z żoną i dziećmi. Po śmierci żony zgłosił się do Rosjan. Z kolonii Apolonia wyjechała zorganizowana grupa Polaków na dziesięciu furmankach.
[01:13:52] W lipcu Chełm został zajęty przez polskie wojsko – boh. został sfotografowany na ulicy podczas wjazdu oddziałów do miasta. Walki o miasto – bombardowania dworca kolejowego, ucieczki ludności cywilnej. W okolicznych lasach leżało dużo amunicji. Zachowanie czerwonoarmistów w mieście w 1944 i podczas powrotów z wojny – zbiorowe gwałty na dworcach kolejowych.
[01:21:10] Babcia i brat sprzedawali racuchy na dworcu, matka szyła dziewczynom bluzki ze spadochronów. Na początku szyła ręcznie, potem kupiła maszynę do szycia. Po wyzwoleniu folksdojcz Ozga, u którego rodzina mieszkała, wyjechał na Zachód.
[01:25:30] Kolega myśląc, że boh. jest Ukraińcem pokazał mu bagnet, którym jego sąsiad z Wierzchowin zabijał Polaków – kradzież noża. Napady dokonywane przez mieszkańców Wierzchowin.
[01:30:40] W okolicy Chełma działał „Smiersz”, oddział stacjonował w Depułtyczach koło Wierzchowin – rozpoznanie w okolicznych wsiach i uprzedzenie kilku polskich rodzin. Atak na Wierzchowiny przy wsparciu kilkunastu polskich partyzantów – w napadzie zginęło wielu mieszkańców. Potem w okolicy przeprowadzono akcję dezinformującą – pozwolenie na grabież. Proces po wojnie i oskarżanie polskiej partyzantki. Do warsztatu samochodowego prowadzonego przez boh. przyszedł porucznik milicji, który w szeregach radzieckiego oddziału brał udział w napadzie na Wierzchowiny. Zadania formacji „Smiersz”. Kary śmierci i długoletniego więzienia za zbrodnię w Wierzchowinach – jeden ze znajomych boh. siedział w więzieniu 15 lat. Oddział wycofujący się z Wierzchowin napadł i częściowo zniszczył wieś Huta.
[01:45:12] Boh. pokazał poza kadrem drastyczne zdjęcia Polaków pomordowanych przez Ukraińców koło Hrubieszowa. Napady Ukraińców w 1947 r. Zabijanie Polaków przez mieszkańców Wierzchowin w latach 1937-48.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.