Czesław Lewandowski (ur. 1928, Wólka Garwarska), ps. „Bystry”, powstaniec warszawski i harcerz Szarych Szeregów, więzień KL Stutthof o numerze 79152, pułkownik Ludowego Wojska Polskiego. Pochodzi z robotniczej rodziny, wychowywał się w północnych dzielnicach Warszawy (Bielany, Wawrzyszew, Marymont) – rodzina kilkakrotnie zmieniała miejsce zamieszkania ze względu na pracę ojca. Jego ojciec został zamordowany przez Niemców w maju 1940 r. za rzekomy sabotaż, niedługo potem rodzinę opuściła matka, więc Czesław Lewandowski jako najstarszy musiał zająć się młodszym rodzeństwem. Z trudem zdobywał pożywienie, wszyscy wówczas głodowali, aż Rada Główna Opiekuńcza zainteresowała się losem sierot i umieściła wszystkich w domach dziecka. Gdy Czesław Lewandowski po dwóch miesiącach uciekł z sierocińca, okazało się, że jego dom rodzinny zajęli już inni ludzie. Dawni koledzy z podwórka wciągnęli go do pracy w konspiracji, wstąpił do Szarych Szeregów, złożył przysięgę. Walczył w powstaniu warszawskim na Marymoncie i Żoliborzu, brał udział w nieudanym szturmie na Dworzec Gdański. Wzięty do niewoli przez Niemców, został wywieziony do KL Stutthof, jako jeden z niewielu przeżył „marsz śmierci”. Po wyzwoleniu przez Armię Czerwoną leczył się i dochodził do siebie w szpitalu w Lęborku. Wrócił do Warszawy, gdzie zajął pokój w częściowo zburzonej kamienicy na Żoliborzu. Odnalazł także matkę, która przebywała u rodziny niedaleko Ciechanowa. Dawni znajomi z Szarych Szeregów zaproponowali mu udział w „akcji”, która okazała się napadem na bank. Czesław Lewandowski odmówił udziału, za co dostał podziemny wyrok śmierci. Jedynym ratunkiem było wstąpienie do Ludowego Wojska Polskiego – ukończył szkołę podchorążych we Wrocławiu, służył w Braniewie, potem w 1 Batalionie Ochrony Garnizonu Warszawa. Był wykładowcą taktyki na Kursie Oficerów Służb Technicznych, potem był zastępcą szefa wydziału szkoleń Wojsk Chemicznych MON. Ukończył Akademię Obrony Przeciwchemicznej w Moskwie. Był świadkiem wybuchu jądrowego na poligonie w Kazachstanie. W Ludowym Wojsku Polskim dosłużył się stopnia pułkownika.
more...
less
[00:00:06] Atmosfera zakończenia wojny w 1945 r. – oczekiwanie, że wojny na świecie ustaną. Rozważania na temat wojen i ich wpływu fizycznego i psychicznego na ludzi.
[00:05:00] W braniewskiej jednostce boh. został dowódcą 1 kompanii fizylierów, gdzie było stu rekrutów i dwudziestu żołnierzy po rocznej służbie – analfabetyzm wśród poborowych, którym zorganizowano naukę na poziomie trzeciej klasy szkoły podstawowej. Kadra w kompanii, ambicjonalne podejście boh. do powierzonych zadań. Rozmowy z żołnierzami, wizytowanie szkoleń ogniowych, sprawdzenie broni. Boh. zmusił swoich podkomendnych do sporządzania konspektów szkoleń – stopniowa poprawa kondycji fizycznej żołnierzy oraz wyników w strzelaniu.
[00:17:30] Wypadek podczas szkolenia z rzutu granatem – interwencja boh. [+]
[00:22:18] Przysięga wojskowa. Kompania dowodzona przez boh. osiągnęła najlepsze wyniki szkolenia w jednostce. Zainteresowanie żołnierzy sportem.
[00:25:18] Wiosną 1950 r. odbyła się inspekcja w pułku – ćwiczenia batalionu przed komisją. Kompania boh. została szpicą czołową – jej zadania i ich pozytywna ocena przez komisję.
[00:28:48] Wyjazdy w teren zgodnie z hasłem: „Wojsko z ludem, lud z wojskiem”. Prace w PGR w Kadynach, pomoc przy żniwach, wykopkach. Podczas jednego z wyjazdów zdezerterował żołnierz z bronią, po jego złapaniu prokurator zamierzał urządzić pokazowy proces w Braniewie, ale żołnierz uciekł z celi. Boh. został dowódcą jednego z patroli wysłanych za zbiegiem – poszukiwania w klasztorze żeńskim, którymi boh. przekroczył swoje kompetencje. [+]
[00:33:38] W Braniewie liczba żołnierzy przewyższała liczbę mieszkańców miasteczka – życie kulturalne i towarzyskie skupiało się w kasynie, w którym spożywano nadmierne ilości alkoholu.
[00:35:10] Boh. trafił do Braniewa wraz z dwoma kolegami-oficerami. Jeden z nich wyjechał na urlop i boh. zastąpił go podczas szkolenia ze strzelania z moździerza – wyjazd na poligon, gdzie ostrzelano stado dzików – powrót z dziczyzną do jednostki. Boh. został wezwany do raportu przez dowódcę pułku – 10 dni aresztu domowego za polowanie i pochwała za zapasy do kuchni kasyna. [+]
[00:41:55] Boh. przeszkadzał alkohol w życiu pułku oraz to, że dziewczyna, którą się interesował, mieszkała w Warszawie – starania o przeniesienie, efekt listu do ministra obrony. Propozycja ze strony jednej z dziewczyn, które bywały w jednostce – ucieczka boh.
[00:46:26] Pod koniec 1950 r. boh. zameldował się w Warszawie w kadrach MON i przyjął stanowisko dowódcy kompanii w 1 Batalionie Ochrony Garnizonu Warszawa, który stacjonował w Cytadeli. Zadania i skład batalionu, którym dowodził kapitan Błaszczak, kawaler orderu Virtuti Militari.
[00:48:40] Specyfika służby wartowniczej, gdzie żołnierze mieli cały czas dostęp do broni i ostrej amunicji. Zakwaterowanie na terenie Cytadeli, która była zniszczona po wojnie. Szkolenia odbywały się na Młocinach – podkomendni boh. W ramach służby żołnierze byli oddelegowani do sądów wojskowych i konwojowali aresztantów. Boh. zaproponował zmiany w systemie szkoleń, które wprowadzono w życie.
[00:57:25] Śmiertelny wypadek podczas ćwiczeń ogniowych.
[00:59:08] Boh. spotykał się z Barbarą Buchowicz, która zgodziła się zostać jego żoną. Zgodę na ślub wyrażał dowódca okręgu po rozmowie z przyszłą panną młodą. Boh. pojechał do Rembertowa na kontrolę wart – wypadek motocykla, którym kierował żużlowiec z Leszna. [+]
[01:05:48] Podczas kolejnego wyjazdu do Rembertowa boh. został okradziony w kolejce, zabrano mu m.in. dokumenty potrzebne do ślubu, który mimo trudności został zawarty w grudniu 1950. Po ceremonii w kościele odbyło się przyjęcie, podczas którego zmarł wuj żony boh. [+]
[01:09:10] Na przyjęciu weselnym nie było nikogo z rodziny boh., matka była przeciwna ślubowi – jej zachowanie. Żona była w ciąży – otrzymanie przydziału na mieszkanie, śmierć dziecka kilka dni po urodzeniu. Po narodzinach córki Mirosławy żona podjęła pracę w biurze Unitry, a córka poszła do żłobka.
[01:15:25] Relacje z dowódcą batalionu kpt. Błaszczakiem, który podczas wojny służył w 2 Armii WP jako dowódca ckm-u – okoliczności otrzymania krzyża Virtuti Militari.
[01:17:15] Zmiany w wojsku w latach 50. – wyżywienie żołnierzy. Jesienią 1951 r. boh. poszedł na kurs do Wyższej Szkoły Piechoty w Rembertowie – propozycja gen. Stecy, by został wykładowcą taktyki na Kursie Oficerów Służb Technicznych, który był de facto kursem dla wojsk chemicznych. Dowódcą był płk Szer, z zawodu inżynier chemik. Boh. chodził na zajęcia ze słuchaczami, by doszkolić się w taktyce wojsk chemicznych. Awans na kierownika kursu. Szkolenie oficerów i podoficerów wojsk chemicznych.
[01:25:45] Dowódcą kursu dla podoficerów był kpt. Szpunar, który codziennie robił przegląd pokoi zamieszkałych przez słuchaczy kursu – reakcja kursantów. Zachowanie kpt. Szpunara na imieninach u por. Debicha – wywieszenie kapitana za okno.
[01:30:13] Zajęcia taktyczne odbywały się na poligonie przy koszarach w Rembertowie, który sąsiadował z poligonem doświadczalnym w Zielonce – uzgadnianie terminów pobytu w terenie. Boh. pojechał ze swoimi kursantami na minowanie – ostrzelanie pozycji przez żołnierzy z Zielonki. [+]
[01:33:10] Zasada szkolenia – maksymalne przybliżenie warunków bojowych. Ćwiczenia z użyciem iperytu – rozbicie naczynia z iperytem podczas przewożenia go ciężarówką razem z żołnierzami. Odkażanie kursantów i szosy. Wiadomość o wypadku nie doszła do przełożonych. [+]
[01:38:07] Zdarzenia na poligonie – podczas zajęć z miotaczami ognia chłopak z krowami wyszedł przed ćwiczących.
[01:39:35] Awanse słuchaczy kursu prowadzonego przez boh. i jego awans na starszego pomocnika szefa wydziału szkolenia Wojsk Chemicznych MON. Szefem wydziału był mjr Siekiera. Struktura wojsk chemicznych. Zadania boh. w wydziale – wdrażanie proponowanych przez niego zmian. Opinia na temat kolegów z wydziału – wymiana kadry.
[01:46:27] Problem pozorowania skażeń promieniotwórczych dla ćwiczeń oddziałów rozpoznania – przyjęcie pomysłu boh. Opracowanie programu szkoleń dla wojsk chemicznych. Awans na zastępcę szefa wydziału.
[01:48:00] Przebieg spotkania z dowódcą Wojsk Lądowych gen. Popławskim – boh. oczekiwał, że zostanie zwolniony z wojska.
[01:53:02] Wyjazd na inspekcję do 15 Dywizji w Olsztynie, gdzie mjr Siekierze raportował por. Toporek.
[01:55:02] W 1955 r. boh. został odznaczony i awansowany. Znajomość z podpułkownikiem Jaruzelskim, który nigdy nie opowiadał o swoim pobycie na Syberii. Szef boh. chciał go wysłać do akademii wojskowej w ZSRR, ale kandydaturę odrzucano ze względu na jego akowską przeszłość. W 1956 r. udało się załatwić wyjazd do akademii.
[01:58:32] Skarga na oficerów, którzy podglądali modelki pozujące w pracowniach ASP – założenie zasłon w oknach. Wyjazdy z mjr Nowakiem na prezentację samochodu do odkażania. Reorganizacja wojsk w połowie lat 50.
[02:02:10] W 1956 r. boh. został zakwalifikowany do Akademii Obrony Przeciwchemicznej w Moskwie – kurs przygotowawczy w Wesołej. Wyjazd do akademii. Pracując w MON boh. skończył liceum korespondencyjne i zdał maturę z bardzo dobrymi ocenami. Dyrektorką szkoły była matka dziennikarki Ireny Dziedzic – kadra w szkole.
[02:08:14] Życie rodzinne – pogarszające się relacje z żoną. Podczas pobytu w Związku Radzieckim żona otrzymywała całą pensję boh., który tam dostawał takie uposażenie jak radzieccy oficerowie.
[02:11:00] Droga do Moskwy – obserwacje z okien pociągu, ciężka praca kobiet. Powitanie na Dworcu Białoruskim, zakwaterowanie w bursie. W Akademii był fakultet dla obcokrajowców, z Polski przyjechało ośmiu oficerów, byli też słuchacze z Węgier, Rumunii, Niemiec i Chin. Kadra profesorska w Akademii. Zajęcia odbywały się w języku rosyjskim, choć wykładowcy znali języki obce, w tym niektórzy polski. Wysoki poziom nauczania, w którym początkowo przodowali kursanci z Niemiec, znający bardzo dobrze rosyjski.
[02:17:35] Dojazdy metrem do uczelni – wrażenia z Moskwy. Urlopy z okazji świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy, żony mogły trzy razy w roku przyjechać do mężów. Żona boh. nigdy nie przyjechała do Moskwy. Wyjazd na pierwszy świąteczny urlop – chłodne powitanie w domu. Relacje z córką.
[02:22:20] Nauka w drugim semestrze, konieczność nauki drugiego języka obcego – wybór niemieckiego. W grupie było trzech Albańczyków – kawał zrobiony wykładowczyni matematyki. Kolega Albańczyk został rozstrzelany podczas buntu wojska w Albanii.
[02:26:42] Dobry wynik po zakończeniu pierwszego roku nauki. Jadąc do Polski boh. kupił prezenty do domu, dla siebie aparat fotograficzny. Będąc w Moskwie boh. dowiedział się, że zostało mu przydzielone nowe mieszkanie i już dokonano przeprowadzki rodziny na ul. Nowolipki. Pobyt na wczasach w Zamku Czocha – rozpad małżeństwa. Boh. nawiązał kontakt z matką, która zabrała z z domu dziecka jedną z córek (Honoratę), a drugą (Krystynę) zostawiła w domu dziecka w Szamotułach. Trudne relacje w rodzinie.
[02:34:10] Powrót do szkoły, oficerowie nie podlegali kontroli celnej. Nowe przedmioty na drugim roku studiów – obsługa specjalistycznego sprzętu wojskowego. Wyjazdy na obozy zimowe i letnie. Warunki na obozie zimowym – wyposażenie kursantów. Łaźnia polowa zimą – sposób ogrzewania.
[02:38:58] Boh. czytał literaturę techniczną po niemiecku. Polacy najbardziej zaprzyjaźnili się z Węgrami i Niemcami. Zachowanie jednego z Niemców podczas spotkania towarzyskiego – odwołanie go do Niemiec. Stosunek boh. do języka niemieckiego. Kursanci rozmawiali między sobą po rosyjsku. Zakupy majora Palczewskiego w sklepie mięsnym.
[02:44:16] Obóz letni w stepie nad Klaźmą. W wąwozie za barakiem lęgły się komary, które atakowały kursantów – wrzucanie do wąwozu świec dymnych. Boh. zasnął łowiąc ryby w Klaźmie – widok więźniarek kąpiących się w rzece.
[02:49:30] Boh. pomagał kolegom w nauce i zakończył drugi rok studiów z dobrymi wynikami. Wyjazd na urlop do domu – wczasy z córką.
[02:53:40] Nauka na trzecim roku – rozszerzony program fizyki jądrowej i zapowiedź praktyk w elektrowniach atomowych. Boh. czytał literaturę rosyjską i uczestniczył w życiu kulturalnym Moskwy. Zaprzyjaźnił się z kilkoma studentami Instytutu Baumana i spędzał z nimi wolny czas – incydent z dziewczyną w Zagorsku.
[02:59:55] Wyjazd do elektrowni atomowej – zetknięcie z nowoczesną technologią. Wybór tematu pracy kursowej – opracowanie urządzenia do dezaktywacji w warunkach polowych. W warsztacie wykonano prototyp, który został wysoko oceniony.
[03:07:18] Wyjazd na urlop – odnowienie kontaktu z Wojciechem Jaruzelskim. Sytuacja w domu boh., który namówił matkę, by zabrała drugą córkę z domu dziecka. Relacje z żoną, która nie zgadzała się na rozwód.
[03:09:30] Nauka na czwartym roku studiów. Propozycja polskiego ambasadora, by boh. wystąpił w imieniu studentów-obcokrajowców, studiujących w Moskwie, na gali z okazji rocznicy Rewolucji Październikowej. Boh. poznał w Moskwie dwie Raisy, jedna z nich pomogła mu przygotować wystąpienie. Po trzecim roku studiów boh. został awansowany na stopień majora. Przebieg uroczystości – wystąpienie boh. zostało pokazane w telewizji.
[03:16:00] Praca kursowa – wykorzystanie eżektorów do dezaktywacji. Nowe przedmioty na czwartym roku – ekonomia wojenna, logistyka prowadzenia wojny, prace w laboratoriach.
[03:19:35] Kursanci dwa razy wyjeżdżali do miasta Szychany, nie oznaczonego na mapach, w którym znajdował się ośrodek badań broni chemicznych – wygląd miasta. Eksperymenty z użyciem broni chemicznej – psy wykorzystywane na poligonie. Skutki działania sarinu, somanu i iperytu. [+]
[03:26:57] Boh. wybrał się do łaźni – przyjemność kąpieli z kobietami. Niedaleko Szychanów były ruiny klasztoru – spotkanie z dwoma staruszkami, którzy pamiętali carskie czasy. Wtedy do klasztoru, słynącego z cudownej wody, przyjeżdżały kobiety leczące bezpłodność.
[03:32:43] Obliczenia podczas eksperymentu z użyciem somanu – zrzucenie bomb poza obszarem badań.
[03:34:16] Piąty rok studiów – przygotowania do pisania pracy dyplomowej. Praktyka w zakładach przetwarzania gumy – obserwacje boh. dotyczące wykorzystywanych form – usprawnienie pracy zakładu. Praktyki w Zakładzie Obróbki Technicznej, gdzie testowano teflon.
[03:39:00] Tematem pracy dyplomowej miała być uproszczona metoda obliczeń skutków rażenia bronią chemiczną. Promotorem został szef katedry matematyki. Boh. ujął w tabelach wyniki swojej pracy. Obrona pracy dyplomowej – wykorzystanie autorskiej metody. Propozycja pozostania w Akademii i doktoryzowania się. Metoda boh. została wdrożona w wojsku, przyspieszając prace sztabów. Boh. wrócił do Polski i dostał nagrodę od ministra.
[03:51:40] Wracając do kraju w 1962 r. boh. przywiózł dużo sprzętu gospodarstwa domowego. Zaproszenie na uroczystość i bal z udziałem władz państwa – pytania o małżonkę. Ostateczny powód do rozwodu. Boh. wyprowadził się i zamieszkał z córką – jej dalsze losy.
[03:57:10] Pod koniec drugiego semestru piątego roku boh. i dwaj koledzy zostali wezwani do komendanta Akademii – wytypowanie do prac badawczych nad próbnym wybuchem jądrowym. Zadanie boh. – określenia skażenia terenu po wybuchu. Działania na poligonie w Kazachstanie – wybuch jądrowy – skala zniszczeń, pobranie próbek, poziom napromieniowania boh. Rozważania na temat wojny jądrowej. [+]
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.