Jabłoński Walenty cz. 2
Walenty Jabłoński (ur. 1930, Kozłowicze k. Grodna, zm. 2021, Białystok) – jego rodzina pozostała po wojnie w Kozłowiczach, które znalazły się w granicach ZSRR. Ojciec Józef został w 1948 aresztowany jako „wróg ludu”, zaś Walenty i reszta rodziny zesłani do Kazachstanu w 1952 roku. Podczas zesłania zmarł brat i młodsza siostra oraz ojciec, któremu udało się po śmierci Stalina dołączyć do rodziny. Walenty Jabłoński, w momencie deportacji student medycyny w Witebsku, na zesłaniu pracował w służbie zdrowia. W 1956 r. rodzina repatriowała się do Polski i zamieszkała w Białymstoku, gdzie Walenty Jabłoński ukończył studia medyczne i do emerytury pracował jako lekarz. Od 1988 r. aktywny działacz Związku Sybiraków w Białymstoku, wyróżniony Nagrodą Honorową „Świadek Historii”.
more...
less
[00:00:09] Po zajęciu Grodna przez Armię Czerwoną boh. chodził do szkoły średniej. Interesował się fotografią, zrobił więc powiększalnik i kupił aparat fotograficzny. Po roku studiów medycznych w Grodnie został deportowany 18 kwietnia 1952 r. – przyjazd w okolice Taszkientu – połączenie z rodziną. Pracując w kołchozie zachorował i trafił do szpitala – tam kupił film do aparatu i potem zrobił zdjęcie pracowników kołchozu oraz swojej jurty. Trudności w zdobywaniu materiałów światłoczułych. Boh. robił zdjęcia sąsiadom, którzy uznali go za fotografa. Technika fotografowania w prymitywnych warunkach. Zdjęcie rodziny przed chlewikiem, w którym mieszkała. [+]
[00:10:00] Wyjeżdżając do Polski boh. zabrał ze sobą aparat. Kupno zegarka na zesłaniu. Prezentacja aparatu, który wyprodukowano prawdopodobnie pod koniec XIX wieku.
[00:12:55] W kołchozie nie zabraniano robienia zdjęć. Traktowanie kołchoźników w ZSRR – boh. dostał pracę w służbie zdrowia i miał możliwość kupowania filmów do aparatu.
[00:15:06] Położenie Kozłowicz. Przed wojną rodzina Jabłońskich miała kilkadziesiąt hektarów ziemi, ojciec prowadził wzorowe gospodarstwo dostarczając siano dla wojska. We wsi był kościół, który w XIX w. przekształcono w cerkiew.
[00:18:39] Mobilizacja przed wojną – oddanie roweru i wozu z koniem. W szkole oklejano szyby papierem, by je wzmocnić. 1 września bombardowano Grodno – widok samolotów i lecących bomb. Po 10 września polski oddział napotkał opór w komunizującej wsi Stryjówka. Wkroczenie wojsk sowieckich – do domu przyjechali dwaj czerwonoarmiści i sąsiad, Pałajko, z czerwoną opaską na ramieniu – poszukiwanie broni. Rosjanie budowali w majątku lotnisko wojskowe i zabrali pod budowę część ziemi należącej do rodziny. Budowa umocnień w okolicach Sopoćkiń. Wysokie kontyngenty podczas sowieckiej okupacji.
[00:29:05] W Kozłowiczach mieszkali Polacy – zamożność gospodarstw, wyjazdy na handel do Grodna i pobliskich miasteczek, w których handlem trudnili się Żydzi. Stosunki z sąsiadami, Białorusinami, przed wojną i po wkroczeniu sowietów.
[00:32:17] Osady legionistów w okolicach Grodna. Uroczystości w Rokitnie w 1922 r. z udziałem Józefa Piłsudskiego. Boh. chodził do szkoły z synem posła Marcinowskiego, który został zabity przez białoruskich chłopów. Położenie osady Reduta.
[00:36:56] W 1941 r. w domu kwaterował m.in. zastępca naczelnika budowy lotniska – lotnisko budowali więźniowie skazani na prace przymusowe. 21 czerwca [1941] ojciec miał jechać do Grodna – reakcja Rosjan na niemiecki atak o świcie. Rano wylądował radziecki samolot, który został ostrzelany przez czerwonoarmistę. Rozkaz, by ludzie pracujący przy budowie lotniska udali się bocznymi drogami na wschód. Sabotaż samochodów na lotnisku, których nie można było uruchomić. Obawa, że Rosjanie podpalą składy paliw – ze zgromadzonych zapasów skorzystali Niemcy. [+]
[00:43:45] Pierwsze tygodnie niemieckiej okupacji – tworzenie władzy i sił porządkowych z osób szykanowanych przez sowietów, np. członków przedwojennego Strzelca (w okolicy należało do organizacji wielu prawosławnych) i przedwojennych policjantów. Były członek partii Suchocki został pobity, a potem zastrzelony przez policjanta Ługowskiego – po wkroczeniu sowietów w 1944 r. Ługowski trafił do łagrów. [+]
[00:48:00] W 1943 r. obok Kozłowicz przejechały furmanki z polskimi partyzantami – bój partyzantów z Niemcami, którzy zabili także rannych znalezionych w Orechwiczach. [+]
[00:55:40] W lipcu 1944 front stanął w Kozłowiczach. Dom zajął niemiecki sztab, a rodzina przeniosła się do piwnicy. Niemiecki generał odjeżdżając zostawił na stole butelkę alkoholu i konserwy – obawa, czy nie zatrute. Po odejściu Niemców do wsi weszli czerwonoarmiści. [+]
[00:58:00] Stosunki polsko-białoruskie przed wojną – do szkoły na lekcje religii przychodził ksiądz i batiuszka. „Przeki” i „kacapy” – przezwiska, jakimi obdarzali się wzajemnie Białorusini i Polacy. Sąsiedztwo prawosławnych i katolików.
[01:01:44] Paszportyzacja mieszkańców wsi w Związku Radzieckim, boh. przywiózł swój radziecki dowód osobisty ważny do 1954 r. Boh. pracował w Kazachstanie w punkcie felczerskim.
[01:03:50] W lutym 1940 nikogo z Kozłowicz nie deportowano, ale wywieziono osadników z pobliskiej osady Rokitno – wiadomość dotarł do Kozłowicz w południe. Wyjazd transportu ze stacji w Grodnie – przejazd dwóch pociągów z zesłańcami przez Murowankę. Domy Polaków zostały zajęte przez Białorusinów. Jesienią 1940 przyszły listy od żony posła Marcinowskiego, żony wójta Kwiatkowskiego i pani Lesińskiej, koleżanki mamy, z prośbą o jedzenie – wysyłanie paczek do czerwca 1941. [+]
[01:08:51] Wielu szkolnych kolegów deportowano – boh. nikogo po wojnie nie odnalazł. Polskie cmentarze w Uzbekistanie – ślady tworzącej się Armii Andersa.
[01:12:45] Wejście Armii Czerwonej w 1944 r. – rodzina zrzekła się 15 hektarów, które wcześniej zabrano pod budowę lotniska. Trudności w obrabianiu pozostałej ziemi – brak możliwości korzystania z robotników najemnych. Boh. i brat chodzili do polskiej szkoły w Grodnie i często przyjeżdżali, by pomagać w gospodarstwie. W 1948 r. ojca aresztowano – szykanowanie rolników. Kułacy nie mogli wstąpić do kołchozu, ale gnębiono ich wysokimi podatkami i kontyngentami.
[01:16:16] W 1948 r. zamknięto polską szkołę i boh. zdawał maturę w wieczorowej szkole dla młodzieży pracującej – trudności z nauką w języku rosyjskim. Starania, by matka nie została aresztowana. Po maturze boh. chciał studiować medycynę, ale nie dostał się i wybrał szkołę dla mechaników samochodowych i wieczorowy kurs administracyjny w filii uniwersytetu mińskiego. Nie przyznawał się, że ma ojca w więzieniu – wyrzucenie ze szkoły po odkryciu przez władze tego faktu. Boh. ukończył kurs dla kierowców, odbył staż jako kierowca w szpitalu i został tam zatrudniony – przygotowywanie się do egzaminu na studia. Boh. dostał się na medycynę w Witebsku. [+]
[01:23:24] Młodszy brat studiował w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Wilnie. 17 kwietnia 1952 zatrzymano wszystkich Polaków, których rodziny znalazły się na liście do deportacji. Boh. został aresztowany w domu, przewieziony do więzienia etapowego w Orszy, potem do Mińska – stąd ruszył transport deportacyjny. 1 maja boh. znalazł się w kołchozie w Uzbekistanie, 10 km od Taszkientu.
[01:25:57] W dniu aresztowania boh. był chory i nie poszedł na obowiązkowe zajęcia na uczelni – zwolnienie załatwione przez starszego kolegę. Wejście enkawudzistów do domu – informacja, że boh. pojedzie do rodziny. Enkawudzista kazał zabrać siennik ze słomą, pozwolono spakować aparat fotograficzny. Gospodyni dała kawałek mięsa i chleba. Zachowanie sowieckiego oficera, który okazał się ojcem koleżanki ze studiów, przywileje w orszańskim więzieniu. Przejazd ciężarówką do Mińska, gdzie załadowano aresztantów do wagonów – droga przez Mołodeczno do Kazachstanu. [+]
[01:37:32] Ojciec początkowo był w więzieniach na Białorusi, ale rodzina nie miała z nim kontaktu. Prawdopodobnie został osądzony w latach 1950-51. Kolega brata, Jerzy Jursa, pracował w sądzie i dostarczył odbitkę nakazu prokuratorskiego, nazwiska świadków nie były znane boh. Po śmierci Stalina wypuszczano więźniów i łączono ich z rodzinami – przyjazd ojca, stan jego zdrowia. Ojciec zmarł kilka tygodni po przyjeździe do rodziny.
[01:42:52] Problemy ze zdobyciem czystej wody w Kazachstanie. Boh. zaczął chorować w stepie – opis choroby, opieka lekarska w szpitaliku. Przyjazd do kołchozu im. Lenina, gdzie mieszkała matka – chory boh. leżał pod drzewem na podwórku. Wysoka umieralność wśród osób starszych.
[01:47:44] Sąsiadka, matka Tassybaja, przekazywała przez syna jedzenie dla chorego. Boh. zrobił zdjęcie swojej rodziny przed chlewikiem i potem robił zdjęcia Kazachom.
[01:49:11] Przyjaźń z Tassybajem, którego ojciec należał do starszyzny – stosunki w kazachskich rodach. Przed wyjazdem do Polski rodzina miała już przydomowy ogród – planowanie upraw.
[01:52:58] Boh. komentuje film nagrany współcześnie w kołchozie – Tassybaj opowiada o spotkaniu z boh., który nie rozpoznaje otoczenia, w jakim film został nagrany. Drugi film został nagrany na cmentarzu – komentarze boh. – za jego czasów na cmentarzu nie rosły krzaki. Stosunek Kazachów do religii katolickiej. Sąsiedzi z zesłania zrobili klepisko przed domem, które stało się miejscem spotkań, wspólnych modlitw. Boh. był w Jangi-Jul, gdzie meczet zamieniono na świniarnię. Stosunek Kazachów do świń – dzieci, które dotknęły ustami słoniny miały buzie wyszorowane piaskiem.
[02:01:20] Boh. nie spodziewał się, że wyjedzie z Kazachstanu, ponieważ podpisał dokument wyjazdu na wieczne osiedlenie.
[02:02:44] Film Polskiej Kroniki Filmowej z 1952 r. pokazujący wzorowy kołchoz i maszyny do nawadniania pól. Mechanizacja rolnictwa w ZSRR: traktory i maszyny do zbioru bawełny. Podczas zbiorów bawełny do kołchozu przysyłano dzieci ze szkół, studentów, robotników z fabryk.
[02:07:00] Boh. rozpoczął pierwszy rok studiów i po tygodniu pojechał pracować przy zbiorach w kołchozie – spotkanie z kobietą, która nie wiedziała, że Grodno zostało po wojnie w granicach ZSRR. Boh. pracując w Kazachstanie miał pieczątkę ośrodka zdrowia i mógł wystawiać zwolnienia z pracy.
[02:10:12] Specyfika pracy w kołchozie, uprawy bawełny. Rola kanałów nawadniających budowanych w stepie przez więźniów w latach 20. Stosunek Kazachów do Budionnego, który był odpowiedzialny za przesiedlenia ze stepów do kołchozów.
[02:15:37] Polacy urządzali w kołchozie potańcówki, na których Kowalewski grał na akordeonie. Nakaz pracy w niedziele. Wyjazd w step na szczepienie kołchoźników – podróż konno lub wielbłądem od stada do stada – spotkanie z ukrywającym się Kazachem. Odwiedziny na stacji meteorologicznej w stepie.
[02:22:12] Podróż na zesłanie – konsekwencje śpiewania na stacji kolejowej. Po przyjeździe do stacji docelowej boh. zobaczył wiele ciężarówek czekających na zesłańców – wyjazd do kołchozu, wschód słońca nad stepem, spotkanie zesłańców Gruzinów. Boh. przyjechał do kołchozu 1 maja – poczęstunek. Po odmowie pracy w kołchozie zesłańcy zostali wywiezieni w step, gdzie boh. zachorował – po pobycie w szpitalu pojechał do rodziny.
[02:29:18] Ciężka praca w kołchozie – zesłańcy byli studentami, urzędnikami. Kradzieże z powodu braku żywności i wody. Położenie kołchozu nad dopływem Syr-darii.
[02:31:33] Rola kobiet w kazachskiej społeczności. Boh. znał rodziców Tassybaja, matkę, która podawała przez syna jedzenie. Boh. namówił Tassybaja, by uczył się w technikum i zawiózł go do szkoły we Wrewskoje. Tassybaj był potem przewodniczącym kołchozu i radnym. Kariery jego synów.
[02:35:14] Okoliczności, w jakich boh. dowiedział się o śmierci Stalina. Stosunek Kazachów do Stalina. Aresztowanie matki za wyjście na bazar bez przepustki. Narodowości w kołchozie. Zmiany po śmierci Stalina – najmłodsza siostra została wezwana do komendantury i dowiedziała się, że jest wolna. Boh. namówił ją, by poszła na studia – śmierć siostry w wypadku. Do dziewczyny z Grodna przyjechał chłopak – pilnowanie go przez NKWD.
[02:44:20] Największą władzę miała komendantura NKWD, gdzie wydawano przepustki. Załatwianie dokumentów przed wyjazdem do Polski.
[02:46:48] Podczas epidemii tyfusu do kołchozu przyjechała ekipa sanitarna z Czymkientu, którą zakwaterowano u Kazachów – prośba o załatwienie lepszych kwater.
[02:48:28] Jeden z pacjentów powiedział boh., że niedaleko rozbił się w czasie wojny samolot, w którym zginęli dwaj Polacy. Kazachowie pamiętali ludzi zmarłych podczas budowy kanałów. Boh. nie dokumentował śladów polskości, bo nie wierzył, że uda mu się wyjechać z Kazachstanu. Ostatnia masowa deportacja miała miejsce w 1952 r. – repatriacje po śmierci Stalina. [02:53:24] Rodziny andersowców, Polaków i Białorusinów, deportowano (w 1951) do irkuckiej obłasti. Repatriacje w 1955-56 r. odbywały się na zaproszenie z Polski, wcześniej wypuszczono więźniów, którzy przyjeżdżali do rodzin.
[02:54:50] Zesłańcy odprawiali nabożeństwa majowe i drogę krzyżową – modlitwy o powrót do domów. Wątpliwości matki na jeden dzień przed wyjazdem – „mała kazachska stabilizacja”. Technologia budowy domów z cegieł suszonych na słońcu. Trudności życia codziennego w Kazachstanie – dzięki pracy boh. i siostry oraz przydziałowi ogródka rodzina była lepiej sytuowana niż inni zesłańcy. Pomoc sąsiadce pani Rusakowej, której syn zwichnął rękę. W 1952 r. deportowano głównie kobiety z dziećmi.
[03:01:13] Wyjazd siostrzeńca do Kazachstanu – boh. skontaktował go z Tassybajem. Odnowienie kontaktów w latach 80. W 1972 r. matka pojechała do Grodna i tam załatwiła przepustkę na wyjazd do Kazachstanu – spotkanie z milicjantem Kowalem, który deportował rodzinę w 1952 – okoliczności wywózki matki i sióstr. W 1972 r. matka pojechała do Kazachstanu i postawiła krzyż na grobach bliskich. Zachowanie władz przed przyjazdem matki.
[03:06:25] Boh. pracując w służbie zdrowia zajmował się dezynfekcją, szczepieniami, wyszukiwaniem chorych i zabieraniem ich do szpitala. Boh. odwiedzając domy mieszkańców stykał się z różnymi obyczajami – Koreańczycy chcieli go częstować psim mięsem.
[03:11:33] Boh. był na weselu siostrzeńca w rodzinnych stronach – spotkanie z grodzieńskim milicjantem Kowalem, który przyznał, że podczas nauki i pracy w Grodnie boh. był inwigilowany.
[03:17:35] Opinia na temat przyznania Tassybajowi Abdikarimowowi medalu Virtus et Fraternitas. Stosunek Kazachów do zesłańców różnych narodowości.
more...
less