Wójcik Marian Stanisław

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/0553

7 kwietnia 2019, Klucze Osada

1:41

Marian Stanisław Wójcik (ur. 1929, Kolonia Gaik, gmina Łapszyn, dziś Ukraina, zm. 2024) wspomina wybuch II wojny światowej, prześladowania ze strony Ukraińców: podpalenie domu, zamordowanie dziadka, wystrzelanie niedobitków polskiej armii, spalenie chłopców zamkniętych w stodole. Opowiada o latach spędzonych na zesłaniu w tajdze pod Irkuckiem, głodzie, chorobach, a w końcu o powrocie do Polski w 1946 r. Marian Stanisław Wójcik zmarł 21 października 2024 w wieku 95 lat.

[00:00:10] Ur. 25 lutego 1929 r. w Gaiku, pow. Brzeżany. Obaj dziadkowie byli żołnierzami Piłsudskiego, przenieśli się na Kresy z Odrzykonia k. Krosna. Każde z rodziców wniosło w posagu po 5 mórg ziemi. „Dobrze się nam żyło”.
[00:02:10] Mobilizacja ojca w 1939 r. Dokwaterowanie rodziny oficera, przesiedleńców z Bielska Białej. Dom został spalony przez oddział ukraiński zmierzający do Lwowa. Dzięki mgle możliwa ucieczka boh. z matką do miasta Brzeżany. Obrona Polaków przez polskich harcerzy przed atakami Ukraińców. Główna kwatera obrońców z organizacji cywilnych przy kościele bernardynów w Brzeżanach.
[00:04:30] Odprowadzenie ojca przez rodzinę do punktu mobilizacji 51 pp w Brzeżanach, przemarsz na zachód z 12 dywizją piechoty. Pierwsze walki w okolicy Kielc pod dowództwem gen. „Nila” Fieldorfa. Pod Iłżą ojciec dostał się do niewoli, osadzony w obozie jenieckim, z którego przerzucono go do gospodarstwa rolnego prowadzonego inwalidę wojennego z I wojny, tu został pomocnikiem gospodarza-szewca. Ucieczka od gospodarza, tułaczka po Polsce, m.in. pracował jako cieśla wśród górali.
[00:07:38] Po wojnie ojciec osiadł w Skarżysku Kamiennej, gdzie pracował na kolei. Urodziny siostry, na starość rodzeństwo zamieszało blisko siebie w Skarżysku Kamiennej. Edukacja boh., studia.
[00:08:55] Po spaleniu domu rodzina schroniła się na terenie klasztoru bernardynów, po wkroczeniu Rosjan przeniosła się do dziadka. Rodzina przesiedleńców [z Bielska Białej] powróciła w swoje strony. Dom dziadków ze strony ojca również został spalony.
[00:11:15] Pierwsza wywózka 10 lutego [1940] na Syberię. Podczas pożaru nad ranem dziewczyna, którą przygarnęli rodzice, schowała się przed Ukraińcami i uratowała krowy oraz konie. Dziadek zastrzelony przez Ukraińców. Pospieszna ucieczka rodziny polami w kierunku Brzeżan. Krzaki ziemniaków wysokości człowieka.
[00:15:21] Ofiary ukraińskich mordów we wsi Gaik: dwaj chłopcy wrzuceni do płonącej stodoły [+]. Wymordowana rodzina leśniczego Gawrona, z której ocalała córka z dzieckiem, schowani się pod łóżkiem. Idący szosą z Narajów do Brzeżan rozbitkowie-żołnierze polscy zostali [w 1939?] napadnięci i zamordowani przez Ukraińców, pochował ich wuj boh., „niosłem tę łopatę całą zakrwawioną”.
[00:19:30] Wieś założona w podzielonym majątku Potockich. Mieszkali tam również Ukraińcy, fornale Potockich, o polskich nazwiskach. Dziadek żył z nimi w dobrych stosunkach. Sąsiedzi dziadka, państwo Staruszkowie, uratowani z pożaru przez służącą Ukrainkę. Sąsiad zamordowany przez bliskich kolegów Ukraińców. „Nikt nie spodziewał się ataku”.
[00:24:16] Doroczne uroczyste demonstracje Ukraińców pod pomnikiem poety Tarasa Szewczenki w Łapszynie pokojowo spacyfikowane przez państwo polskie [+].
[00:25:38] Dzień ucieczki rodziny ze wsi: łuny pożarów, strzały. Ucieczka możliwa dzięki porannej mgle. Mordy i podpalenia wykonywali „mieszkańcy tamtych terenów”. Żal i poczucie niesprawiedliwości wśród Ukraińców, że władze nie uwzględniły ich przy rozdawaniu ziem z majątku Potockich. [+]
[00:28:50] Szkoła w Brzeżanach: w jednej klasie Polacy, Żydzi i Ukraińcy. „Brzeżany były zażydzone okropnie”. Obowiązkowa nauka polskiego, niektóre lekcje osobno dla Żydów i Ukraińców.
[00:31:10] Po wkroczeniu Armii Czerwonej rodzina mieszkała u dziadka. Strach przed Rosjanami. Dni pracy na polu rodziców, noce spędzane u ciotek w Brzeżanach. Przyjacielskie relacje dziadka z Ukraińcami, wspólne popijanie. Dziadek i jego dom uratowany przed spaleniem przez Ukraińców. [+]
[00:33:45] Przygotowanie się rodziny na wypadek pojawienia się Rosjan albo Ukraińców. W lutym 1940 r. wejście Rosjan do domu, boh. uciekł przez okno, pod którym stali Ukraińcy, złapali go. Przewiezienie sańmi na dworzec w pierzynie, kwaśny chleb od żołnierza rosyjskiego na drogę. [++]
[00:39:20] Miesięczna podróż na Syberię, zamieszkanie w lesie. Praca przy wyrębie drzew (trzech wujów i stryj). Dwa worki kukurydzy zabrane przez babcię na drogę, głodowe racje chleba. Rzeka Uda. Brak możliwości ucieczki, każdy obcy we wsi zgłaszany był do NKWD. Tragicznie zakończona ucieczka inżyniera Podolaka z synem.
[00:43:55] Warunki życia na Syberii: „potężne baraki” wybudowane przez więźniów stalinowskich, wszędobylskie pluskwy. Bezskuteczna dezynsekcja wrzątkiem.
[00:46:00] Zdobywanie pożywienia w lesie (grzyby, jagody), ziemniaki sadzone w przydomowym ogródku. Ludzie umierali z wycieńczenia. Przestawienie gospodarki na potrzeby frontu. Matka przekierowana z pracy w lesie do stołówki.
[00:49:00] Żołnierz, odesłany z frontu z powodu odniesionych ran, zabił konia jednego z dygnitarzy, aby nakarmić rodzinę – za karę trafił do więzienia. Kotlety z koniny przyniesione przez matkę. [+]
[00:50:30] Boh. lubiany przez Rosjan, pomagał starszemu mężczyźnie przy polowaniach. Zdobycie przez boh. pracy przy budowie torów kolejowych. Spławianie drewna do tartaku rzeką Zimą. Iwan Iwanowicz Iwanow – dzięki niemu boh. zdobył zawód w warsztacie naprawy maszyn. [+]
[00:54:50] W osadzie mieszkało ok. 200 Polaków i kilku Rosjan, warunki życia zimą. Spanie na narze wyłożonej słomą, pod pierzyną przywiezioną z Polski. Przekonanie matki o uratowaniu rodziny przed zamordowaniem przez Ukraińców dzięki wywózce, pozytywny stosunek do Rosjan. [+]
[00:57:23] Warunki życia, w jednej izbie mieszkali dziadkowie oraz trzech wujków i rodzina boh., w drugiej druga babcia, ciocia i stryj. Mieszkańcy osady pochodzili z Odrzykonia. Kobiety pracowały przy zbieraniu żywicy. Po podpisaniu układu Sikorski-Majski zwolnienie rodziny, komendant Zubow.
[01:00:02] Dziadek umarł z głodu wkrótce po przyjeździe do obozu. Epidemia tyfusu, najpierw zachorowała siostra, potem, matka i boh. Leczenie w szpitalu w miasteczku powiatowym Zima.
[01:02:00] Nauka w szkole podstawowej, nauczyciel Niemiec Bayer „zlikwidowany” po ataku III Rzeszy na ZSRR – koniec nauki. Większość dzieci polskich wśród uczniów, portret Dzierżyńskiego w szkole. Wykłady po rosyjsku, w duchu ateistycznym.
[01:05:35] Dzień pracy na Syberii: praca od godz. 7 przez 8 godzin, obiad w stołówce na osiedlu, potem czas wolny.
[01:07:10] Wiadomość o podpisaniu paktu Sikorski-Majski: uwolnienie przez komendanta, przeprosiny za złe traktowanie. Przekonanie Polaków o konieczności przedostania się w pobliże torów kolejowych w Zimie – przeprawa ok. 40 km. Nabór młodych do Armii Andersa, umożliwienie wyjazdu inżynierowi Podolakowi.
[01:11:00] Namawianie przez NKWD pozostałych Polaków do podpisania „lojalki”, trudna decyzja matki o przyjęciu obywatelstwa rosyjskiego. Ocena Andersa przez boh.: „dla Zabużan to był złoczyńca”. [++]
[01:13:45] Podpisanie przez matkę obywatelstwa radzieckiego. Babcia, trzech wujów i stryj poszli do armii [Berlinga]. Przyjazd inżyniera, lotnika z obciętą ręką, szukał pomocnika do warsztatu, wytypowano boh. Wybieranie drzew na budowę samolotu. Mama pracowała jako kucharka w stołówce więziennej. Boh. pracował jako woźnica, pilnował konia, wywoził ciała zmarłych więźniów na cmentarz. Trauma, „mnie ci więźniowie pomarli straszyli w nocy”. [+]
[01:19:08] Przywiezienie zesłańców z Finlandii na osiedle zamieszkiwane przez Polaków pracujących przy wyrębie lasu. Jeden z wujów został ranny w bitwie pod Lenino, powrócił do rodziny. Usilne starania wujów i stryja o zabranie rodziny i innych Polaków do Polski. „Gdyby nie Wanda Wasilewska, ta k…, my byśmy już z Rosji nie wrócili”.
[01:22:50] Otrzymanie zaświadczenia, że jest się Polakiem, rodzina miała swojego delegata - Wiszniowiecki. Powrót do Polski w 1946 r., spotkanie z ojcem w Skarżysku. Niechęć ojca do pracy na roli. Droga boh. z matką na Ziemie Odzyskane, „obraz nędzy i rozpaczy”, zniszczenia dokonane przez polskich szabrowników. Powrót „z podkulonym ogonem” do Skarżyska.
[01:27:10] „Bardzo dobre” warunki podróży powrotnej do Polski, posiłek dla podróżnych: zupa i chleb. Podkradanie żywności z transportów wojskowych. Przyjazd do Polski, bocznica w Skarżysku. Gra z kolegami w karty (wycięte obrazki z gazet). Spotkanie z ojcem, „poznałem cię z daleka, boś nic nie urósł”. [+]
[01:31:18] Trudności ze znalezieniem mieszkania dla rodziny. Nauka w szkole w Skarżysku. Świadomość Polaków, czym była wywózka na Syberię. Korespondencja z rodziną w Brzeżanach dawała nadzieję na powrót, „Im słońce wyżej, tym Sikorski bliżej”.
[01:34:14] Koniec wojny: radość, skromne uroczystości, nadzieja na powrót dawnej Polski. Rozważania na temat postaw Andersa i Sikorskiego.
[01:36:42] Dalsze losy boh. w Polsce: wszechstronne wykształcenie, „5 fakultetów”. „Mam wielki żal do ojczyzny mojej” za brak rekompensaty za utracony majątek w Brzeżanach. Niezrealizowane marzenia o sprawiedliwości dziejowej, poczucie oszukania przez państwo polskie. [++]
more...
less

Łapińska Iga

FREITAG Iga Łapińska

Instytut Pileckiego

Film

Prosimy o zapoznanie się z naszymi zaleceniami dotyczącymi sporządzania opisu bibliograficznego i cytowania dokumentów zgromadzonych w Archiwum Instytutu Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego w tym miejscu.