Stanisław Starczuk (ur. 1928, Pławanice) wychował się we wsi Pławanice k/Chełma. Jego ojciec (były żołnierz Legionów) prowadził we wsi sklep monopolowy. Po wybuchu wojny rodzina w obawie przed represjami ze strony ukraińskiej przedostała się na wschód przez Bug i zamieszkała w osadzie w okolicach Równego. W lutym 1940 r. ojciec pana Stanisława został aresztowany. Kilka miesięcy później reszta rodziny wyruszyła z zamiarem przedostania się do Pławanic. Zostali zatrzymani i deportowani do Nowosybirska, a następnie w okolice Swierdłowska. Matka pracowała w kopalni rudy żelaza (pirytu) w pobliskiej Degtiarce. W 1945 r. zostali przewiezieni do sowchozu w obwodzie chersońskim w Ukrainie. Rok później przyjechali do Polski, powrócili do Pławanic. Pan Stanisław ukończył szkołę powszechną oraz weterynaryjny kurs sanitarny. Kolejne trzy lata spędził w ramach nakazu pracy w PGR w Machnowie Nowym. Skończył dwuletnie technikum weterynaryjne we Wrześni. Jako technik weterynarz przepracował 40 lat. W latach 90. pan Stanisław poznał losy ojca, znajdując jego nazwisko na „liście ukraińskiej”. W kwietniu 2010 r. był w Katyniu z delegacją Rodzin Katyńskich w momencie katastrofy samolotu prezydenckiego. Zmarł w 2019 r., kilka miesięcy po nagraniu.
more...
less
[00:00:08] Ur. 2 kwietnia 1928 r. we wsi Pławanice k. Chełma Lubelskiego. Szkoła podstawowa w Pławanicach, potem w odległym o 6 km Kamieniu. Ojciec przed wojną miał sklep monopolowy, koncesja dzięki służbie w Legionach. Mieszkanie przy sklepie kupione od Żyda. Zaopatrzenie w towar w Chełmie. Mały pistolet ojciec trzymał pod poduszką.
[00:02:39] Duża wieś Pławanice, 120 numerów: 10 rodzin polskich, 10 żydowskich, resztę stanowiły rodziny ukraińskie. Cerkiew, jezioro.
[00:03:30] Wybuch wojny: kilku Ukraińców założyło czerwone opaski, aresztowali ojca na kilka dni, kazali oddać broń. Po wyjściu z aresztu wyjazd rodziny „za Bug” w okolice Równego, ojciec zatrudnił się jako pomocnik kowala. Najście Rosjan nocą w lutym 1940 r., aresztowanie ojca. „Więcejśmy ojca nie widzieli”.
[00:05:35] Decyzja mamy o powrocie do domu latem. Zatrzymanie i aresztowanie przez NKWD w Kowlu: mama, boh. (12 lat), dwie siostry (1 rok i 10 lat). Deportacja pociągiem do Nowosybirska, zamieszkanie w lesie z innymi Polakami. Po trzech miesiącach przewiezienie do Swierdłowska.
[00:07:53] Praca mamy w kopalni, zarobek 200 rubli, z tego 10 procent haraczu na NKWD. Zamieszkanie w zapluskwionych barakach. Codzienne kontrole NKWD rano i wieczorem. Głodowe porcje chleba, zbieranie jagód i pokrzyw, „kombinowanie” żywności, kradzieże w sklepie. Niedorozwój fizyczny siostry z powodu niedożywienia.
[00:12:27] Tworzenie się polskiego wojska, paczki z UNRRA i od Polonii amerykańskiej. [+] Wyjazd na handel, wyrzucenie z pociągu za brak biletu. Kradzież mydła z wagonu na bocznicy, złapanie przez strażnika, ucieczka pod wagonami. Nocleg na piecu u zapoznanej na targowisku kobiety. Przywiezienie do domu mąki za sprzedane mydło.
[00:17:17] W 1945 r. przewiezienie rodziny do kołchozu w okolicy Chersonia. Poprawa żywienia: młócenie zboża, kradzież ziarna, żarna u sąsiadów: „na Ukrainie ziemia czarna, w każdym mieszkaniu kręcą żarna”. Pasanie byków, praca jako pomocnik traktorzysty.
[00:19:52] W 1946 powrót do Polski, wysiadka w Katowicach. Zbieranie pieniędzy od ludzi na dalszą drogę, przyjazd w chełmskie do babci. Wiadomość o śmierci dziadka.
[00:21:40] Nauka w 7 klasie w szkole w Kamieniu, w 1952 r. kurs sanitariuszy weterynaryjnych w Żyrzynie. Po ukończeniu nakaz pracy w PGR w Nowym Machnowie. Ślub, urodziny syna, mieszkanie w Machnowie, trudne początki, brak opału. Specyfika pracy w PGR, ok. 1000 ha, zdobywanie doświadczenia zawodowego.
[00:27:03] Po ok. 3 latach zatrudnienie w lecznicy weterynaryjnej w Lubyczy Królewskiej, ukończenie technikum weterynaryjnego we Wrześni. Praca w lecznicy w Tomaszowie Lubelskim przez ok. 40 lat. Wszechstronne kompetencje zawodowe: opis homeopatycznego leczenia krowy, cesarskie cięcie świni, kastrowanie ogierów [+]. Życie wiejskiego weterynarza blisko ludzi, komunikacja furmanką.
[00:33:15] Budowa domu w Lubyczy, dbanie o wykształcenie czterech synów. Po śmierci żony w 2009 roku zamieszkanie u syna w Tomaszowie Lubelskim. Prowadzenie pasieki, dwanaście uli. Kłopoty zdrowotne (kręgosłup).
[00:37:55] Wybuch wojny [1939], bomby zrzucane na dworzec w Chełmie. Przestrach ludzi, uchodźcy zdążający na wschód. Podczas ucieczki zamieszkanie w wynajętym mieszkaniu, topniejące oszczędności.
[00:41:55] Wspomnienie aresztowania ojca. Dobra sytuacja finansowa rodziny przed wojną. Sos ze śledzi z beczki. Przedwojenne zarobki: nauczyciel 240 zł, nauczycielka 180 zł. Dorabianie ojca nocami naprawianiem butów. Rodzice Aleksander i Józefa dd. Kotarski pochodzili z Kalinowic.
[00:43:50] Brak wieści o ojcu po aresztowaniu go przez NKWD w lutym 1940 r. Dokumenty otrzymane od prokuratora Śnieżki stwierdzające, że nazwisko ojca znajduje się na „liście ukraińskiej”. Brak informacji o miejscu pochówku.
[00:45:20] Aresztowanie rodziny w Kowlu w sierpniu 1940 r. Praca matki w kopalni rudy żelaza nr 2 w Degtiarce, przez 3 lata roznosiła dynamit. [+]
[00:48:25] Sposoby radzenia sobie z głodem, niedożywiona młodsza siostra. Wykopywanie zdechłego konia na rosół z kości. Zbieranie latem pokrzyw, jagód, grzybów w tajdze, „trochę musiałem ukraść”. Zjedzenie obiadu traktorzyście. [+]
[00:52:17] Dwie polskie rodziny w okolicy Chersonia, kołchoz „Krasnyj perekov”. Kolega Edek Piekarski zakochał się w Ukraince, nie chciał wyjeżdżać do Polski. Tragedia matki Edka. [+]
[00:57:48] Zdobywanie pieniędzy: handlowanie zaoszczędzoną żywnością. Ceny czarnorynkowe: litr mleka 60 rubli, 1 kg chleba 200 rubli, wiadro ziemniaków 60 rubli. Kradzież mydła z zapoznanymi chłopcami.
[01:01:35] 10-dniowe szkolenie wojskowe w ZSRR, nauka rozbierania i składania karabinu, musztra. Szukanie sposobności do kradzieży.
[01:03:35] Powrót do Polski, przekroczenie granicy w Przemyślu, radosne okrzyki powitalne z wagonów „Polska, Polska!” Nadzieja boh. na „odpuszczenie grzechu kradzieży”. Pierwsze chwile w Polsce, droga na Ziemie Zachodnie przez Katowice. Poprawa samopoczucia. Pierwszy zapamiętany posiłek: rosół ugotowany przez babcię. Trauma syberyjska. [+]
[01:10:15] Buty na Syberii. Wspieranie rodziny jałmużną przez przechodniów w Katowicach (szmaty zamiast butów), współczucie. Pieniądze zbierane na dalszą podróż.
[01:12:45] Zamieszkanie rodziny u babci w Pławanicach, osiedlanie się Polaków. Zniszczone gospodarstwo boh. Powojenne losy boh., zamieszkanie w Kolonii Stefanów. Zbyt ciężka praca fizyczna na budowie.
[01:15:15] Nieustające poszukiwania ojca. Nazwisko ojca na liście ukraińskiej. Wizyta z synem w Katyniu. Katastrofa smoleńska. [+] Opis emocji towarzyszących katastrofie, chorągiewki polskie porozrzucane na ziemi na miejscu zaplanowanej uroczystości. Zaproszenie boh. do samolotu prezydenckiego. Mgła w Smoleńsku, rewizja wchodzących na cmentarz.
[01:21:08] Nazwisko Aleksandra Starczuka na cmentarzu w Bykowni pod Kijowem. Wyjazd na cmentarz z oficjalną delegacją państwową, obiad z ministrem kultury Glińskim.
[01:23:33] W 2010 r. [po katastrofie smoleńskiej] obiad w kasynie oficerskim, powrót pociągiem do Polski: wagony sypialne. Trudna chwila, bolesne rozmowy, hipotezy na temat przyczyny katastrofy, „wina nasza”.
[01:27:25] Głód na Syberii, myśli samobójcze, „człowiek prosił Boga, by nie żyć”. Zootechnik Holender Walencik w Machnowie aresztowany za „wrogą działalność” po zaginięciu dwustu warchlaków. List boh. do najwyższych władz w obronie Walencika. Złamany psychicznie Walencik po wyjściu z więzienia. Rozczarowanie postawą Holendra.
[01:34:34] „Szczęście” po elektryfikacji wsi. Wzrost poziomu życia. Elektryczność w PGR. Radio lampowe z głośnikiem przed wojną u nauczyciela, w domu boh. radio słuchawkowe i rower. Zabawa z dzieciństwa: toczenie fajerek.
[01:38:10] Zakup sklepu w środku wsi przez ojca od Żyda kilka lat przed wojną, rzadka koncesja na sprzedaż alkoholu. Dziesięć biednych żydowskich rodzin we wsi. Niechęć pomiędzy katolikami a Żydami. Pomaganie ojcu w sklepie, pomyłka przy sprzedaży, wartość nabywcza 10 groszy.
[01:42:00] Stosunki z Ukraińcami przed wojną, wspólne zabawy dzieci. Po wybuchu wojny zmiana nastawienia. Pies do ochrony sklepu ojca przed złodziejami.
[01:43:57] Żydzi ze wsi wywiezieni przez Niemców na torfowisko przy wsi. Z relacji ludzi: wystrzelanie Żydów, ciała pozostawione w torfowisku. Na rozkaz Niemców sołtys pochował zastrzelonych. Spalone wsie ukraińskie w okolicy Machnowa, „PGR spaliło polskie wojsko w 1946 r.”, wysiedlanie Ukraińców.
[01:46:20] Powrót mamy z Syberii „w średniej formie”, wspólnie z babcią prowadziły gospodarstwo. Spotkanie z babcią Józefą po powrocie z Syberii. Rozstanie dziadków: wyjazd dziadka (Jan Starczuk) z dwoma synami do Ameryki, opieka babci nad chorym synem w Polsce. „Zawsze płakała za synami”, poszukiwanie wieści o losach krewnych. [+]
[01:51:14] Wszyscy biedni Żydzi z okolicznych wsi zamordowani „od razu”. W 1946 r. nie został we wsi żaden Żyd ani Ukrainiec. Bandy ukraińskie w okolicy Tomaszowa, Hrubieszowa. PGR-y na terenach spalonych ukraińskich wsi. Powojenne referendum: „robili, jak chcieli, Ruski rządził”. Gen. Rokossowski.
[01:53:57] Odroczenie służby wojskowej. Wymagane poświęcenie życia „dla ojczyzny” w armii radzieckiej. Rozwój Pławanic w ostatnich latach.
[01:53:53] Podsumowanie życia zawodowego: „lubiłem swoją pracę”, satysfakcja z wykształcenia synów. 5-letnia walka w sądzie o przyznanie renty inwalidy wojennego. Obawa o chore nogi. Wspomnienie pracy terenowej: kastrowanie ogierów, wyjątkowy męski rarytas: smażone na maśle jądra knura: „to jest luks”. [+]
[02:00:50] Ubolewanie nad pustoszeniem wsi, zamieraniem dawnego rolnictwa. Opis sądowej walki o rentę, skarga na sędzię. Pozytywne załatwienie sprawy.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.