Kruszewski Zbigniew cz. 2
Zbigniew Antoni Kruszewski (ur. 1928, Warszawa) podczas okupacji niemieckiej uczęszczał na tajne komplety Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego. Od 1943 w Szarych Szeregach (ps. „Jowisz”), gdzie brał udział w akcjach „małego sabotażu” oraz wypełniał zadania wywiadowcze. W powstaniu warszawskim walczył w Śródmieściu Południowym, a następnie został przeniesiony do Komendy Głównej Szarych Szeregów, gdzie powierzono mu organizację poczty polowej. Aresztowany przez Gestapo w Wilanowie, zbiegł podczas transportu i przedostał się na Mokotów, skąd przeniósł meldunki na Siekierki i Sadybę. Po powrocie do Śródmieścia został awansowany do stopnia kaprala i przydzielony do kompanii dowodzonej przez por. Kazimierza Leskiego ps. „Bradl” na odcinek „Sławbor” batalionu „Miłosz”. Po kapitulacji opuścił Warszawę razem z 72 pułkiem piechoty Armii Krajowej. Trafił do stalagu X B w Sandbostel, gdzie pracował w kopalni torfu. Po wyzwoleniu dostał się do Holandii, gdzie wstąpił do 1 Dywizji Pancernej Polskich Sił Zbrojnych. Następnie przedostał się do Włoch, gdzie walczył w szeregach 2 Korpusu Polskiego. Po demobilizacji wyjechał do Londynu, gdzie podjął studia w Wyższej Szkole Nauk Politycznych. Aktywnie działał w polskim harcerstwie i Polskim Ruchu Wolnościowym Niepodległość i Demokracja. Od 1952 w USA. Studiował na Wydziale Stosunków Międzynarodowych w Northwestern University, a następnie na University of Chicago, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie pracy o powojennej zmianie polskich granic. W 1972 uzyskał stopień profesora zwyczajnego na Wydziale Stosunków Międzynarodowych University of Texas w El Paso. Zaangażowany w działalność Kongresu Polonii Amerykańskiej, Polskiego Związku Akademików i innych organizacji polonijnych, działał w radiu polonijnym, promował polską kulturę i wiedzę o Polsce. Od ponad 50 lat jest wykładowcą politologii na Uniwersytecie Teksaskim w El Paso ze specjalnością Rosji i Europy Wschodniej, współtwórcą American Associacion for Border Studies. Wielokrotnie odwiedzał Polskę, prowadził działalnośc naukową i wspierał polskich naukowców. Mieszka w El Paso.
więcej...
mniej
[00:00:20] Boh. przystąpił do Szarych Szeregów w 1943 r., złożył przysięgę i rozpoczął szkolenie na hufcowego w szkole podoficerskiej (tzw. „sklep”). W maju 1943 zaprzysiężenienie do AK w podziemiach kościoła jezuitów przy ul. Świętojańskiej. Koledzy instruktorzy byli niewiele starsi od podopiecznych. 3 grupy wiekowe: zawiszacy 15-16 lat, kierownicy powyżej 16 lat, szkoły bojowe (tzw. BS-y) i grupy szturmowe (GS-y). BS-y były włączone do AK do sabotażu, GS-y walczyły w akcjach. Zawiszacy mieli pomagać. GS-y to były bataliony „Zośka”, „Radosław”, „Miotła” – najlepiej wyszkolone i uzbrojone. Oni osłaniali siedzibę główną AK w fabryce fabrykę Pfeiffra przy ul. Okopowej. 800 członków Grup Szturmowych Szarych Szeregów przystapiło do powstania, do Czerniakowa doszło 200.
[00:03:21] Na zbiórkach w czasie okupacji uczono łączności, topografii Warszawy, możliwych przejść przez podwórka. Studiowanie książki Grota Roweckiego „Partyzantka i walki uliczne w mieście”. Ostraszanie ludzi od kina, żeby nie przyjmowali propagandy niemieckiej, poprzez „gazowanie” sal kinowych. Boh. działał w kinie Miejskim (ul. Długa) i kinie Imperial (w kamienicy Kohnów, obecnie Teatr Polonia). Gaz cuchnący i żrący – żeby ukarać za chodzenie do kina.
[00:06:19] Wrzucenie fiolki z gazem podczas projekcji filmu „Przygoda w Grand Hotelu” [+]. Poznanie w XXI w. Niemca, którego ojciec był dyrektorem tego kina – zdołali uciec z Warszawy 2 dni przed wybuchem powstania.
[00:08:10] Mylenie oddziałów niemieckich, zmienianie sygnalizacji, przestawianie strzałek kierunkowskazów dla wojska. Hałas przejeżdżających przez Warszawę czołgów w nocy przed atakiem Niemiec na ZSRR. Dosypywanie przez harcerzy piasku do baków samochodów niemieckich. Boh. odbył kurs strzelecki jako dowódca, ćwiczenia w Markach (ciuchcia wąskotorowa) i lasach za Kabatami, na cmentarzach (cm. Włoski), piwnicach. Ćwiczenia w szkołach.
[00:11:40] Obserwacja oddziałów niemieckich od pl. Zawiszy do Ronda Waszyngtona. Co wieczór boh. zanosił raport z ruchu wojsk do siedziby AK. Ruch głównie z zachodu na wschód w Al. Jerozolimskich. [+] Dyscyplina, poczucie misji, wykształcenie na czasy po wojnie – oszczędzanie chłopców.
[00:15:19] Przemysław Górecki – dowódca „Zawiszy”, potem lekarz w Kongu – wymyślił organizację oddziału i harcerską pocztę polową. Tylko kilka grup harcerzy brało udział w walkach powstania, większość tworzyła pocztę polową.
[00:17:12] Życie w Warszawie. Rozkaz do powstania warszawskiego był zdaniem boh. błędem. Nowak Jeziorański przyniósł wiadomość, że nie będzie żadnej pomocy ze strony aliantów, na dwa dni przed planowanym wybuchem powstania już było za późno.
[00:19:14] Potrzeba normalności nawet w najskrajniejszych warunkach (w powstaniu, więzieniu, w łapankach). Boh. raz w tygodniu odbierał od ciotki z Koszykowej gazetki, „Biuletyn Informacyjny” AK. Boh. nie miał radia, na początku okupacji Niemcy zarekwirowali i zniszczyli 900 tys. odbiorników [?].
[00:21:00] Mama oczekiwała od synów, że zareagują na niegodziwość Niemców, ale nie wiedziała, że są w tajnym harcerstwie. Na pl. Krasińskiego pod pomnikiem Kilińskiego zrzucano [w 1939] stos broni – mama zabrała tam synów oraz synów szewca i dozorcy. Egzekucje uliczne, wyciąganie ludzi z tramwajów. Kałuże z krwi na Krakowskim Przedmieściu.
[00:23:38] Imieniny, koncerty. W mieszkaniu przy Długiej 25 rodzina żyła od 1937 r., stróż nie współpracował z Niemcami. Na ulicy dużo się działo: akcja pod Arsenałem, hotel Polski (Długa 29). Niepokój matki, gdy nie wracali przed godziną policyjną. Adam Tepper się spóźniał, bo robił interesy. Nie bał się, bo był nieobrzezany.
[00:27:05] Szewc miał 5 dzieci, byli biedni, jedli cebulę. Bieda w domach na ul. Radzymińskiej. Czesław Drażba przepadł 1 września 1939 r., zginął w Starobielsku. Adam Tepper mieszkał u boh. przez 4 lata. W powstaniu warszawskim wzięło udział ok. 500 Żydów. Antysemityzm w AK. Kolega z batalionu „Miłosz” chwalił się, że zastrzelił Żyda.
[00:31:20] Zaprzyjaźniona rodzina Różyckich. Hotel Polski – tam gromadzili się Żydzi z paszportami państw Ameryki Łacińskiej wydanymi w Bernie. Gdy Niemcy się zorientowali, wszyscy ci Żydzi zginęli. Na ulicy Długiej kręcili się szmalcownicy, szantażowali Żydów bez skrępowania [++]. Dużo mętów, rozmowy w jidisz.
[00:34:44] Przed wojną ONR-owcy bili Żydów, a w czasie wojny ich wydawali Niemcom. Kiosk z gazetami regularnie demolowany [przed wojną] przez nacjonalistów, pobicia Żydów. Popularność ONR na Uniwersytecie Warszawskim. Michał Zawadzki chronił się w bibliotece UW, żeby uniknąć konieczności bicia Żydów.
[00:37:10] Wywiezienie Żydów z Hotelu Polskiego, m.in. do KL Auschwitz. Boh. obserwował obyczaje Żydów przezd wojną, święta, np. namioty na balkonach (w święto Kuczków/Sukkot). Braki wody w 1942 r., kolejka do studni (na Tłomackiem) przy murze getta. Pilnujący Niemiec pokazywał mamie zdjęcia swojej rodziny w Bawarii, po czym złapał za nogi chłopca żydowskiego, który przedostał się na „aryjską” stronę, i rozstrzaskał go o mur getta na oczach boh.
[00:39:31] Wychodzenie ludzi przez otwory w murze getta. Podczas powstania w getcie warszawiacy mówili „żydki się palą”. Ludzie nie zwracali uwagi na tragedię getta, boh. też kręcił się na karuzeli na pl. Krasińskich (wiersz Miłosza). Na pl. Muranowskim wisiały 2 flagi: biało-niebieska i biało-czerwona, wywieszone przez Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW), w którym byli Żydzi służący w polskiej armii. Żydzi skaczący z okien i dachów, pancerne samochody wjeżdżające do getta. Kładka na Chłodnej.
[00:42:50] Poznawanie topografii Warszawy. Bloki Szarych Szeregów zsynchronizowane z oddziałami AK („Zamek” ze „Starówką”). Ewakuacja ludności cywilnej niemieckiej. Wejście nowych oddziałów wojska przed wybuchem powstania. Mobilizacja 2 dni przed wybuchem powstania była błędem. Brat wyszedł walczyć do „Baszty”.
[00:45:55] Boh. biegiem przedostał się ze Starówki na Rondo Waszyngtona na godz. 16. Ubrany tylko w koszulę. Gdy szedł do niewoli, musiał wyszabrować marynarkę. Właz do kanału przy pl. Krasińskich. Protest boh. na wiecu ONR w 2017 r.
[00:47:42] W czasie powstania mama zeszła do piwnicy, poprosiła Niemca, żeby być przy babci – za tę zuchwałośc została wysłana do Ravensbrück, chociaż już miała 50 lat. Babcia zmarła, pochowana na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Paczka żywnościowa od wuja z Torunia, po której mama rozchorowała się i zmarła. Spalona, pochowana w zbiorowej mogile. Prochy więźniów wciąż nawiewane przez wiatr do jeziora. [+]
[00:52:00] Brat się uratował w akcji odbijania radiostacji na Wyścigach na Służewcu. Piechotą poszedł do Krakowa. Ukończył Politechnikę Warszawską, zginął tragicznie w 1970 r.
[00:52:45] Euforia pierwszego dnia powstania, bombardowania ze sztukasów. O rzezi Woli nie mówiono, żeby nie osłabiać morale. Przekonanie powstańców, że zginą „z honorem”. Straty ludności cywilnej Warszawy. Uroczystość z udziałem burmistrz Westerlandu (na wyspie Sylt). Przeprosiny od gminy.
[00:56:03] Babcia ze strony ojca mieszkała przy ul. Ogrodowej 63, zginęła w rzezi Woli. „Monter” awansował Leskiego „Bradla” na kapitana, został dowódcą WiN-u na Bydgoszcz. „Monter” pod koniec powstania nadawał stopnie i nagrody: za zdobycie YMKI, kina Apollo, walki na ul. Frascati, zdobycie korytarza na ul. Książęcej. Zabicie i zjedzenie kota na „przyjęciu” po walkach. Jan Ciechanowski kwestionował zasadność powstania.
[01:01:15] Barykada przy wjeździe do Izby Przemysłowo-Handlowej, w miejscu dzisiejszego wjazdu do Kancelarii Prezydenta. Zastrzelenie kota jednym strzałem.
[01:02:58] Wykłady boh. „Partyzantka i walki w mieście” dla żołnierzy w bazie rakietowej w El Paso przed wyjazdem na wojnę w Afganistanie. Mali powstańcy mieli większe szanse przeżycia, bo karabin na czołgu nie mógł ich dosięgnąć. Gdy boh. roznosił pocztę polową, mieszkańcy byli zdesperowani, brakowało wody i jedzenia.
[01:05:17] Boh. rzucał koktajle Mołotowa z barykady – oddział „Krybara”. Trupy. Głód w czasie okupacji – boh. nie jadł mięsa od września 1939 r. do przyjazdu do Nowego Jorku w 1952 r., gdzie zjadł 2 steki za 20 dolarów. Jedzenie kotów, psów i koni w czasie okupacji. Odwiedziny babci Kruszewskiej.
[01:08:15] Wyjście z Warszawy po kapitulacji powstania, krajobraz księżycowy, zwały gruzów. Dojście do Ożarowa, Leski i „Sławbor” uciekli. Niemcy nie wiedzieli, co zrobić z kobietami, uczestniczkami powstania, nie było żadnych międzynarodowych regulacji nt. kobiet żołnierek. Obóz Oberlangen. Salut żołnierzy Wehrmachtu dla maszerujących przy gmachu Politechniki powstańców.
[01:11:37] Obóz przejściowy w Fabryce Kabli w Ożarowie, spanie w farbie. Przejazd pociągiem do Zbąszynia. Entuzjastyczne reakcje Polaków po drodze. Rozkaz o kapitulacji powstania, rozczarowanie i depresja, miasto w ruinie. Historia Dworca Głównego. Wysiadka na stacji Sandbostel, wyrzucanie broni po drodze.
[01:15:50] Robotnicy przymusowi. W Kostrzyniu nad Odrą byli jedynie robotnicy przymusowi z całej Europy. Przeładunek w obozie Alt Drewitz/Stare Drzewice/Drzewica. Naloty na Berlin.
[01:18:00] Na początku powstania świadomość zagrożenia ze strony radzieckiej, przygotowania na „drugą konspirację” (WiN), obawa przed aresztowaniami. Powstańcy wiedzieli, że po prawej stronie są już Rosjanie. Boh. obserwował 18 września oddziały radzieckie przez lornetkę z budynku „Czytelnika”. Żołnierze armii Berlinga przedostali się na Czerniaków, trafili do niewoli razem z boh. Niewyszkoleni, nie umieli walczyć w mieście, wielu poległo. Zatopienie łodzi desantowych przez artylerię radziecką. Berlingowcy pochodzili głównie z ubogiego chłopstwa kresowego, byli niewykształceni.
[01:18:20] Negatywny stosunek do komunistów warszawskich (gen. Skokowski) z transportu. Skokowski podporządkował się PKWN, współwięźniowie pastwili się nad nim, nie dawali mu wody do picia, kpili.
[01:23:07] Życie w oflagu: sądy honorowe, drobiazgowe reguły zachowania, wywyższanie się, granice rysowane kredą na stole, zniesławienia, ale też wykłady i szkolenia dla oficerów. Zgubiła ich bezczynność przez 6 lat. Pomocny kapitan [Wajndrop/Weinberg?] znajomy ojca boh. Waluta w oflagu: 1 pajda chleba = 1 papieros = 1 dolar. Handel kawą otrzymywaną z amerykańskich darów. Księża. Radiostacja podziemna.
[01:27:27] Zestrzeliwanie samolotów alianckich – jednej nocy zestrzelono 72 samoloty. Boh. wytrzymał w oflagu ok. 2 miesięcy, wrócił do stalagu, żeby odgruzowywać Bremę, bo gen. Kmicic Skrzyński źle go traktował. Z Sandbostel nie było ucieczek. Kpt Weinberg za pieniędze zarobione w oflagu m.in. na handlu kawą założył firmę w Brukseli. Choć był Żydem, ocalał.
[01:30:08] Tajne sądy konspiracyjne. Oficerowie oceniali powstanie negatywnie, boh. także, m.in. ze względu na straty nie do odrobienia. Na ul. Długiej zbudowano barykadę z akt z Archiwum Akt Dawnych, m.in przewiezionego z Rapperswilu archiwum emigracji. Wszystkie uległy spaleniu. Życie polityczne w II RP.
[01:34:25] Autocenzura boh. ze względu na pełnione funkcje w Stanach Zjednoczonych. W 1959 r. boh. przyjechał do Polski prowadzić badania, UB miało przetłumaczone wszystkie jego przemówienia publiczne w USA. Przyjazdy do Polski były możliwe dzięki Kmiecikowi, sekretarzowi ambasady polskiej w USA, byłemu akowcowi.
[01:36:19] Zainteresowanie Ziemiami Zachodnimi, praca magisterska o modernizacji Ziem Zachodnich w czasie PRL. Zjazd rewizjonistów organizowany przez Niemców z NRF w Chicago w celu poparcia rewizji granicy na Odrze i Nysie, polscy kongresmeni z Illinois (republikanin Derwiński i demokrata Puciński). Matka Plucińskiego działała w teatrze Nasza Reduta w Chicago razem z żoną boh. Boh. napisał Pucińskiemu mowę, w której powiedział: „Amerykanie mogą zginąć za Berlin pod warunkiem, że uznana zostanie granica na Odrze i Nysie” [+].
[01:41:18] Pogadanki propagandowe z Polonią amerykańską, w 1958 r. poznanie attaché ambasady RP Edwarda Kmiecika, który zaproponował kwerendę w Polsce o Ziemiach Odzyskanych. Pomógł załatwić półroczną wizę do Polski. Spotkanie z bratem, śledzenie przez UB. Podróżowanie po Ziemiach Odzyskanych (Świnoujście, Cedynia, Bogatynia) i po Europie.
[01:44:40] Rozmowa z majorem UB. Teściowa boh. urodzona w Stanach Zjednoczonych, wojnę spędziła w Polsce, kradła w hotelu Europejskim Niemcom broń dla akowców. Po wojnie pracowała w firmie [Johnson?] w dziale jakości, budowali rakiety. Przyjazdy do Polski w stanie wojennym.
[01:47:37] Obraz Ziem Odzyskanych: zaniedbane, dynamika rozwoju, oddanie pionierów. Rola Kościoła w integracji Polski. W przypisie pracy doktorskiej zaatakował Andrzeja Werblana z KC PZPR, że nie może być komunistą, bo jest antysemitą.
[01:50:06] Pracy doktorskiej nie udało się wydać w Polsce do 1970 r., kiedy NRF uznała granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej – wizyta Willy’ego Brandta w Warszawie. Wyszła w 1972 r. Boh. liczył, że w 1957 r. wróci do Polski. Należał w Anglii do partii młodej emigracji NiD, Niepodległość i Demokracja. Jego koledzy poszli pracować do Radia Wolna Europa, boh. wyemigrował do USA, żeby studiować. Zebranie NiD w Chicago, nadzieje pokładane w Gomułce. Spotkanie z ambasadorem Danielem Friedem i Normanem Daviesem – powstanie Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego (SEW UW). Boh przyjeżdżał kilka razy na Wschodnią Szkołę Letnią. Walka ze stereotypami na temat PRL.
[01:55:45] Poszukiwanie prawdy o PRL w Londynie. Specyfika stosunków społecznych na Ziemiach Zachodnich, zatrzymanie na granicy w Cedyni. Kwestia dwóch obywatelstw. Strach przed Rosjanami w Świnoujściu.
[01:58:11] Koszmarne wspomnienia z przechodzenia przez kanały. Łączniczka Marta. Rodzina, ojczyzna – wartości nadrzędne wpojone przez matkę. Działalność na emigracji w Chicago: w porozumieniu z wywiadem amerykańskim wysyłka książek naukowych do Polski na uczelnie wyższe – ok. 50 tys. książek przez 10 lat. Wiele trafiło na czarny rynek, ale wiele do drugiego obiegu. Każda miała logo Polskiego Związku Akademików. Wysyłali także do Rosji, Ukrainy, Białorusi w latach 60. [++]. Finansował to i organizował wywiad amerykański. (CIA)
[02:03:27] Jako doktorant oprowadzał gości cudzoziemskich po Chicago. Spotkanie z rektorem, odnalezienie nazwisk 2400 Polaków w amerykańskich uczelniach, w 1962 r. wydany jako spis kontaktów przez Polski Instytut Naukowy. Dziś w każdym college’u i uniwersytecie pracuje naukowo przynajmniej jeden Polak.
[02:06:23] Zafascynowanie pograniczem – życie na granicy. Wakacje pod Grudziądzem na granicy z Niemcami. Założenie American Associacion for Border Studies, obecnie działa na całym świecie z siedzibą w New Dehli. Bezowocne spotkanie w Szczecinie z prezydentem Jurczykiem. Organizacja konferencji nt. pogranicza w El Paso w 2006 r. z udziałem 643 naukowców z 4 kontynentów.
[02:11:18] Stosunki z Żydami, w Stanach Zjednoczonych jest 13 Holocaust Museum. Tablica z ofiarami wojny: 6 mln żydów i 5 mln chrześcijan. Henryk Keller z Łodzi, uratowany przez chłopów litewskich w Kownie. Zaproszenie ukraińskich naukowców na stypendium Fullbrighta do El Paso. Żydzi ukraińscy w Stanach Zjednoczonych.
więcej...
mniej