Saturnina Makowska z d. Wójcik (ur. 1929, Warszawa) wychowała się w podwarszawskiej wsi Raków, położonej tuż obok lotniska Okęcie. Jej ojciec pracował jako tokarz w pobliskiej fabryce Skody. We wrześniu 1939 opuścili dom i uciekli do Lesznowoli. Gdy wrócili po kilku miesiącach, zastali zgliszcza. Rodzina zmuszona była musiała zamieszkać w naprędce skleconym domku. Podczas okupacji pani Saturnina pracowała na lotnisku przy sprzątaniu oraz czyszczeniu butów w hotelu dla niemieckich lotników. Była świadkiem dwóch egzekucji ulicznych przeprowadzonych w okolicy. Podczas powstania warszawskiego rodzina ponownie opuściła dom i schroniła w Lesznowoli, gdzie w styczniu 1945 powitali wkraczające polskie jednostki pancerne. Dom na Okęciu ponownie spłonął i rodzina zamieszkała w prymitywnie skleconej chatce, przebudowanej na dom dopiero kilka lat później. Pani Saturnina skończyła gimnazjum, a w 1949 roku wyszła za mąż za pilota wojskowego. Pracowała w wojskowym sklepie i kasynie, zamieszkując z rodziną na osiedlu wojskowym na Okęciu. Tu mieszka do dziś. W swojej relacji opowiada m.in. o latach okupacji niemieckiej, funkcjonowaniu lotniska na Okęciu oraz o swoim życiu codziennym w PRL jako żony pilota wojskowego (m.in. potajemnym ochrzczeniu dzieci).
more...
less
00:00:12 Prezentacja boh., rodowita warszawianka z Okęcia. Szczęśliwe dzieciństwo, ojciec tokarz w fabryce Skody, mama zajmowała się 3 dziećmi. Edukacja, szkoła przy ul. Szkolnej [dziś Ruchliwa]. Szkołę zamknięto w 1942.
00:01:43 Ojciec na trzy dni przed wybuchem wojny nie przyszedł z pracy – wrócił dopiero na Boże Narodzenie 1939. Uciekające aleją Krakowską wojsko polskie ostrzegało przed Niemcami. Mama z dziećmi (boh. i dwóch młodszych braci) uciekła do Dąbrówki, a potem do Lesznowoli – do swoich braci.
00:03:06 Pobyt w Lesznowoli u wujka do 1940 r., tam ich zastał ojciec, gdy wrócił. Spalone oba domy rodzinne na Okęciu. Prowizoryczna odbudowa domu, przeprowadzka jesienią 1940. Powrót do szkoły na Okęciu (do 5 klasy).
00:05:10 Płot szkoły sąsiadował z lotniskiem. Zamknięcie szkoły w 1942, dzieci zabrane do pracy w fabryce Skody. Boh. miała 12 lat, była chuda i mała, zamiatała hale produkcyjne razem z innymi dziećmi. Potem skierowana do czyszczenia butów w hotelu dla Niemców. Kradzież cukierka z pokoju Niemca, naderwał jej ucho za karę. Tam pracowała 2,5 roku.
00:08:18 1943-1944, tajne nauczanie przez kuzynkę: polski, geografia. Wszy w głowie i ubraniach, głód w 1942-43. Mama zajęła się handlem przy stacji kolejki EKD „Lotnisko”. Sprzedawała jedzenie, które zdobyła w Warce. Udało się to raz, za drugim razem Niemcy jej wszystko zabrali. Część jedzenia mieli z pola (ziemniaki, fasola, pomidory).
00:11:28 Restauracja niemiecka w ocalałym domu babci przy al. Krakowskiej. Pijani Niemcy wracali z niej obok domu boh. – strach, pobicia ojca. Ulica 17 Stycznia to przed wojną al. Lotników, było tam kasyno niemieckie. Pijany oficer niemiecki w domu boh. Zagrodzenie pola przez Niemców, podkradanie plonów z pola pilnowanego przez folksdojcza.
00:16:19 Niemiecka kuchnia polowa – dokarmianie mieszkańców (zupa, chleb) na pokaz, do fotografii.
00:17:20 Ucieczka do wuja w Lesznowoli kilka dni przez wybuchem powstania warszawskiego – schroniło się tam ponad 40 osób. Głód, zbieranie kłosów z pola. Niemcy i Węgrzy stacjonujący w Lesznowoli.
00:19:47 Obława niemiecka – ukrycie dziewcząt na strychu pod szmatami. Zabranie dwóch chłopców z rodziny Zwierzów.
00:20:56 Noc z 16 na 17 stycznia 1945 – ucieczka Niemców z Lesznowoli, schronienie się mieszkańców w piwnicy. Cisza. Polscy żołnierze na czołgach jadący znad Pilicy. Dowódca krzyczał: „Niech żyje wolność”. Radość i wzruszenie. Listy do rodzin. [++]
00:24:47 ponownie zrujnowany dom na Okęciu, zniszczone całe Okęcie, bieda, wspólne buty z bratem. Sklecona naprędce szopa do spania – tak mieszkali 5 lat. Najmłodszy brat urodzony po wyzwoleniu.
00:26:42 Po wojnie praca ojca w zakładach WSK „Okęcie”. W 1951 dostali pozwolenie na budowę domu – rodzice odbudowali mały domek, tam mieszkali do końca lat 80-tych, potem ziemię zabrano na poszerzenie ulicy. Dziedzic [Piotr] Bagniewski. Wysiedlenie ulicy.
00:29:28 W 1949 roku boh. wyszła za mąż za oficera, pilota wojskowego. Zamieszkali w służbowym pokoju przy rodzinie szewca. Szafa, łóżko, wyposażenie z wojska. Kolejne mieszkanie w 1951, kolejka na zapisy na meble w biurze na pl. Zbawiciela. Samodzielne mieszkanie, wyposażanie (pierzyna itp.).
00:31:43 Zakaz ślubu kościelnego, ślub cywilny w urzędzie gminy. Dwoje dzieci potajemnie ochrzczonych (córka w 1953, syn w 1959) – rodzice nie byli przy chrzcie. Pierwsza Komunia córki – szli 4 km piechotą do kościoła w Raszynie, a i tak ktoś złożył donos do dowódcy. Nieprzyjemności męża, nagana.
00:32:09 Śmierć męża w 1968 r. – wysiedlenie z mieszkania służbowego, zdezelowane mieszkanie na Woli w „Pekinie” [kamienica przy skrzyżowaniu ulic Żelaznej i Złotej], interwencja w sztabie generalnym, powrót do mieszkania, w którym mieszka do dziś.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania] 00:37:11 Rodzice boh. Mama prowadziła dom i uprawiała ogród. Brat Jerzy, siostra Jadwiga. Ulica zamieszkania zmieniała zazwę: Skrzydlata, Sekundowa na Okęciu/Rakowie. Była tam fabryka Skody, lotnisko, kino, poczta. Każdy miał pole. Dziedzic Bagniewski zatrudniał okolicznych mieszkańców.
00:39:12 Pierwszy dom drewniany rodziców w latach 30-tych. W czasie okupacji ojciec pracował na lotnisku. Został złapany na ktradzieży kawałka węgla i skatowany.
00:41:55 W 1942 i 1943 naloty aliantów na lotnisko i fabrykę, zniszczenie cywilnego domu przy ul. Łopuszańskiej. Przywiezienie „budami” 10 zakładników z Pawiaka, rozstrzelanie przy domu p. [Feliksa] Księżyka [9 grudnia 1943]. Moczenie ścierek we krwi pomordowanych – relikwia rodzinna przechowywana latami. Modlitwy, palenie świec w miejscu zbrodni.[+]
00:45:37 Pokazowe powieszenie przez Niemców 5 osób na lotnisku [15 sierpnia 1942] – wśród nich zaprzyjaźnionego [Jana] Nowaka. Na szyjach mieli kartki z napisem „zdrajca”.[+]
00:47:00 Naloty, zrzuty „lamp” rozświetlających na spadochronach – zapędzanie ludzi do rowów. Gospodarstwo dziadka 7 mórg, sąsiedzi pp. Gruszkowie. Rodzice mieszkali po sąsiedzku, znali się od małego. Gospodarstwo pokawałkowane, przecięte torami kolejowymi. Obecnie w miejscu domu stoi komisariat policji. W 1944 r. spłonął dom babci.
00:52:25 Powrót życia w okolicy domu boh., w latach 50-tych budki i szopy zostały zastąpione przez murowane budynki i sklepy. Przeobrażenia i rozwój Okęcia (Rakowa). „W mojej wsi tramwaj chodzi i latają samoloty”.
00:54:03 Przed wojną boh. z siostrą chodziły z ojcem na poranki do kina naprzeciwko zakładów Skody [odbudowane jako WSK „Okęcie”]. Po wyzwoleniu kino przestało istnieć. Po wojnie potańcówki przy orkiestrze, przyjeżdżała karuzela. „Palladium”, pierwsze kino w Warszawie po wojnie. Pierwszy spektakl teatralny – „Cyd” Wyspiańskiego z Niną Andrycz [Teatr Polski].
00:56:02 Prowizorka życia po wojnie. Rozwój w latach 60., pojawiły się sklepy. Ojciec uczył tokarstwa w warszatach przy fabryce, podupadł na zdrowiu po skatowaniu w czasie wojny przez Niemców. W latach 70. kino „Lotnik”, szkoła.
00:58:36 Wybuch wojny – widok idących do Warszawy polskich żołnierzy. Ucieczka mamy z 3 dzieci (boh. 10 lat, starszy brat 8, młodszy brat 6 lat). Żołnierze szli, na wozach wieźli armaty, bez czołgów, nisko latały samoloty niemieckie, strzelały do ludzi. Brak informacji, strach, panika. Pierwszy raz widok Niemców w 1942 r. w domu. Strach na widok munduru niemieckiego.
01:04:55 Zakładnicy z Pawiaka rozstrzelani przez esesmanów, nie wolno było przyglądać się egzekucji. Powieszenie sąsiada babci, Jana Nowaka, którego żona była krawcową. Wszyscy mieszkańcy musieli iść oglądać to wieszanie.
01:07:38 Niemcy rozwozili wodę beczkami na wozach zaprzężonych w woły. Ślązak w mundurze Wermachtu przywiózł mamie wór węgla w beczce na wodę. „Dobry Niemiec”.
01:10:36 W opuszczonych po powstaniu domach stacjonowali partyzanci. 31 sierpnia 1944 Niemcy wysadzili lotnisko i fabrykę. Po powstaniu warszawskim majątek dziedzica i pałac spalony, został ogród i stawy (ojciec tam łowił karasie), dziś zabudowane. Kilka grobów niemieckich z hełmami na krzyżach – w r. 1947-48 groby zniknęły.
01:13:20 Wojskowy Ośrodek Sportowy, gdzie dzieci boh. uczyły się pływać.
01:14:05 Po powstaniu na całej ulicy zachował się jedyny budynek pp. Piecyków [Jan Piecyk].
01:15:58 Ojciec tuż przed wybuchem wojny wywoził maszyny z fabryki Skody. Wrócił na Boże Narodzenie 1939 zabiedzony, chudy i obdarty – nigdy nie powiedział, co się z nim działo. Nigdy nie był wojsku (z powodu „platfusa”).
01:17:00 Całowanie w rękę starszych ludzi. Radość z powrotu ojca. Dziadek ze strony mamy wyposażył na życie synów, kupując im gospodarstwa po 6 mórg + zabudowania, córki dostawały po 2 tys. zł. Mama nie zdążyła ich wydać, bo wybuchła wojna. Wujowie w Lesznowoli: Roman i Karol Falkowscy.
01:20:01 Hotel, w którym pracowała boh.w czasie wojny, mieścił się na lotnisku, miał 2 piętra. Pracowało tam kilkoro dzieci. Bieda i głód (czarny chleb, sacharyna, kawa „Turek”), mama miała kozę, rozwadnianie mleka. Placki z mąki kasztanowej.
01:24:23 Duże bezrobocie przed wojną, tylko pracujący na państwowych posadach mieli pewność zatrudnienia. Ojciec się nie angażował w żadną działalność. Przed wojną w domu hodowano kury, świniaka, kaczki – żyło się dostatnio. Mleko kozy Basi było podstawą wyżywienia podczas okupacji. Brukiew z pola dziedzica.
01:26:22 [W czasie wojny] Wszy w szwach ubrań, maść ichtiolowa na wrzody. Za pracę w hotelu dziewczynki nie otrzymywały pieniędzy ani odszkodowania po wojnie. Opiłki żelaza w hali produkcyjnej.
01:29:43 Restauracja w domu babci, w którym przed wojną babcia miała sklep. Niemcy przechodzili przez podwórko.
01:31:10 Dym z płonącego getta warszawskiego było czuć i widać na Okęciu. Ojciec po skatowaniu wszystkiego się bał. Okłady z liści kapusty na jego rany.
01:32:13 Powstanie warszawskie – ostrzeżeni przez kuzyna, pod koniec sierpnia wyjechali do wuja w Lesznowoli. W Lesznowoli uciekinierzy z Warszawy opowiadali o powstaniu.
01:35:46 Nie było wielu wieści z frontu
powiedzenie „Im słoneczko wyżej, tym Sikorski bliżej”. W styczniu 1945 we wsi polskie wojsko – zaniedbani, schorowani, głodni Kościuszkowcy. Bimber w menażkach dla żołnierzy. Radość i euforia, oglądanie polskich czołgów.
01:40:43 Powojenna bieda, brak domów, odbudowa w latach 50. Brat urodzony w kwietniu 1945 r. w piwnicy niewykończonego domu. Był potem w marynarce wojennej.
01:44:12 Po wojnie życie w rozsypce, tramwaj nie kursował, dojazd do gimnazjum ciężarówką do pl. Narutowicza. Po wyzwoleniu ucieczka młodzieży ze wsi do miast.
01:47:20 Poznanie męża na potańcówce w 3 klasie gimnazjum. Na Okęciu nie było młodych chłopaków. Skromne wesele na 15 osób przy ul. Szkolnej.
01:50:48 Kilkukrotne nocne przesłuchania męża-pilota w sprawie działalności w czasie wojny. Śmierć pierwszego dziecka. W latach 50. trudności w ochrzczeniu dzieci, chrzest i I komunia córki pod nieobecność męża, donos na męża, nagana i brak awansu (z kapitana) przez rok.
01:55:11 Na początku na lotnisku było wyłącznie dowództwo radzieckie, mieszkali po sąsiedzku z rosyjskimi rodzinami. N apoczątku mąż latał dwupłatowcem, potem został dowódcą pułku, latał na iłach-18, potem były „tutki” Tu-134. W 1959 mąż pojechał do Uljanowska na półroczne szkolenie z pilotażu. Często wyjeżdżał, prawie go nie było w domu. Zmarł w 1968 r.
02:00:08 W czasie wojny zginęli trzej bracia męża. Parcelacja ziemi, reforma rolna, walka z kułactwem. W Bychawie starszy brat męża Adam Grabczyński na oczach rodziny zastrzelony przez dwóch polskich żołnierzy razem z ośmioma beneficjentami parcelacji ziemi.
02:03:20 Podczas pogrzebu potyczka wojska z partyzantami. Przestrzelona furażerka męża. Drugi brat męża był policjantem – poszatkowany kulami przez niewiadomych sprawców. Trzeci brat został zastrzelony przez Niemców – wszyscy zginęli w jednym roku.
02:06:14 Strach przed odwiedzinami u teściów, których nękali partyzanci z Lasu Janowskiego po wojnie: grabież krów, pierzyn, bieda przez wiele lat.
02:08:10 Rosjanie opuścili lotnisko i budynki wojskowe na Okęciu w 1956 r., uroczystość pożegnalna w jednostce.
02:09:39 Koniec wojny – wielka radość na ulicach. Jedność ludzi, pomagali sobie, powrót z Lesznowoli. Urodziny braciszka – pretensje do rodziców o niefrasobliwe poczęcie dziecka w trudnej sytuacji. Bujanie brata w kołysce. Najsilniejsza więź z bratem młodszym o 2 lata.
02:13:20 Niezadowolenie rodziców z wyboru męża – starszy o 7 lat i wojskowy, nie znali rodziny. Teściowie też przeżywali, że nie było ślubu kościelnego.
02:17:20 Boh. leciała 2 razy samolotem. Boi się latać i pływać statkiem. Syn jest marynarzem. Wieczorny lot nad Warszawą, oblot 20 min. Mąż woził dygnitarzy rządowych.
02:21:15 Budowa nowego budynku jednostki wojskowej na Okęciu (kino, kasyno, kuchnia wojskowa, koszary). Wszystko zamknięto po katastrofie smoleńskiej. Mąż latał po całym świecie. Zmarł we śnie.
02:24:08 Po skończeniu edukacji boh. pracowała przez rok w sklepie wielobranżowym na Okęciu. Potem nie pracowała przez 10 lat, opiekowała się dziećmi. Zaoczne technikum ekonomiczne. Trzy lata po śmierci męża powtórne małżeństwo, też z wojskowym.
02:26:00 Potem mąż mniej latał, był technikiem lotniczym. Wychowywanie wnuka Romana. Praca w kasynie przez 7 lat, emerytura w 1990 r. Niewiele kontaktów z cywilami, życie we wspólnocie rodzin wojskowych. Ostracyzm rodzin matki i ojca z powodu braku ślubu kościelnego.
02:29:53 Obowiązkowe pochody pierwszomajowe, w jednostce pokazy wojskowe. 22 lipca uroczyste defilady na lotnisku, zabawy w kasynie.
02:31:58 Zaopatrzenie w czasie stanu wojennego – kartki, ale lepsze zaopatrzenie w kantynie wojskowej. Mąż przywoził ubrania i buty dla dzieci z zagranicy. Talon na samochód. Po śmierci męża kurs na prawo jazdy razem z żołnierzami. Nauka na samochodzie Warszawa.
02:35:58 Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981, „najcięższy dzień” – w kasynie dużo wojska. Nocne przepustki. Kasyno oficerskie działało dzień i noc. Smutny sylwester 1981/82.
02:39:31 Drobiazgowe procedury przygotowania wylotów gen. Jaruzelskiego, miał dużą ochronę.
02:40:18 W dniu śmierci Stalina boh. urodziła w domu córkę. Pogadanki polityczne dla żon pilotów. Pisanie referatów politycznych.
02:44:55 Zaginięcie ścierki umaczanej we krwi więźniów Pawiaka.
02:45:19 W katastrofach samolotów „Kopernik” i „Kościuszko” zginęli sąsiedzi boh.: nawigator Łykowski (ił 62). Wypadek dwupłatowca – śmierć pilota Szufy. Katastrofa lotnicza z ministrem MSW Wiesławem Ociepką nad Szczecinem 28 lutego 1973 r. Mogiła wojskowa na Powązkach. Mechanik Skrzydliński.
02:49:56 Życie w strachu o życie męża (potem syna). Otrząśnięcie z traumy wojennej po wielu latach. Rozpacz po śmierci męża
drugie małżeństwo z rozsądku. Płk Wolny, który pomógł odzyskać mieszkanie.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.