Prof. Stanisław Łach (ur. 1938, Nozdrzec), profesor zwyczajny nauk historycznych, działacz opozycji antykomunistycznej w latach 80-tych. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Jego ojciec Tomasz Łach, żołnierz Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej, zginął w walce przeciwko komunistycznej władzy w 1945 roku. Pan Stanisław po śmierci matki trafił do domu dziecka prowadzonego przez siostry zakonne w Brzozowie, a po jego likwidacji – do Państwowego Domu Młodzieży w Zagórzanach. Tu podjął działalność w Związku Młodzieży Polskiej. Po niefortunnym incydencie przeniesiony został do Słupska. Od 1962 do 1980 roku działacz PZPR. W 1980 roku zakładał NSZZ „Solidarność” w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Słupsku. W styczniu 1982 Stanisław Łach został odwołany ze stanowiska prodziekana Wydziału Historycznego WSP i zwolniony z pracy, w 1983 powtórnie zatrudniony. Do 1987 r. szykanowany i inwigilowany przez władze komunistyczne.
[00:00:10] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1938 r.
[00:01:00] Ojciec przed wojną prowadził gospodarstwo. Podczas okupacji działał w konspiracji i został zabity w niewyjaśnionych okolicznościach – partyzanci przywieźli zwłoki na wozie i zostawili je przed domem. Domniemanie boh., że ojciec należał do BCh lub AK. Mama zmarła kilka lat po śmierci ojca – boh. i brat zostali sierotami. Sytuacja w bliskiej rodzinie – boh. zamieszkał u wuja w Warze, gdzie był wykorzystywany do ciężkich prac. Dzięki interwencji kierownika szkoły trafił do domu dziecka prowadzonego w Brzozowie przez siostry zakonne.
[00:07:18] Po rozwiązaniu zakładu prowadzonego przez siostry boh. przebywał w Państwowym Domu Młodzieży w Zagórzanach – specyfika zakładu, który prowadził własne gospodarstwo rolne, radziecki model wychowawczy: wychowanie przez pracę.
[00:08:53] Podczas okupacji pędzono samogon – boh. wypił kubek alkoholu i ratowały go siostry Benedyktynki.
[00:10:49] W Zagórzanach boh. chodził do szkoły, gdy był w VII klasie zmarł Józef Stalin – incydent sprowokowany przez kolegę. „Uzbrojeni” uczniowie zaatakowali ławki i piec i zdemolowali klasę – znak oporu społecznego wobec władzy. Konsekwencje zdarzenia. [+]
[00:14:36] Indoktrynacja uczniów. Boh. był dobrym uczniem i w nagrodę został zapisany do ZMP. Wiele lat później pożyczył legitymację znajomemu i już jej nie odzyskał. Boh. dostał nagrodę za uprawę pomidorów i kontynuował naukę w Technikum Rolniczym w Zarzeczu – szkoła w budynkach majątku hrabiego Dzieduszyckiego. W szkole można było, za zgodą rodziców, palić papierosy. Skierowanie na kurs działaczy ZMP w Sanoku.
[00:20:30] Po odbyciu kursu boh. został przewodniczącym ZMP w szkole – pogadanki w klasach. Boh. zorganizował sprzątanie grobów żołnierzy radzieckich, nazwany przez koleżankę „stalinowcem”, kopnął ją. Stosunek uczniów i nauczycieli do boh. po incydencie. Ukaranie zakazem wstępu do świetlicy, zakazem gry w piłkę – system ostrzegania przed nauczycielami. Boh. nie był pytany na lekcjach i dostał niskie oceny od nauczycieli. Dyrektor szkoły zasugerował mu zmianę placówki i boh. wyjechał do szkoły w Słupsku, gdzie zamieszkał w domu dziecka.
[00:26:47] Podczas pobytu w Zagórzanach boh. wraz z kolegami znalazł granat, eksplozja w strumieniu. Zabawy dzieciaków materiałami wybuchowymi, możliwość kupienia prochu w sklepie. Operacja wyrostka robaczkowego.
[00:29:14] W Słupsku boh. kontynuował naukę w Technikum Rolniczym przy ulicy Szczecińskiej. Po zakończeniu szkoły dostał nakaz pracy w Zespole Gospodarstw Rolnych w Darłowie, gdzie był zastępcą dyrektora PGR. Większość pracowników stanowili Niemcy, specyfika pracy w rolnictwie.
[00:32:15] Boh. odwiedził dom dziecka w Słupsku i dostał propozycję zostania nauczycielem. Uzupełnił przedmioty pedagogiczne i zdał drugą maturę z Liceum Pedagogicznego.
[00:34:10] Boh. został nauczycielem we wsi Słonowice. Groził mu pobór do wojska i księża z miejscowego kościoła zaproponowali mu pójście do seminarium duchownego – reakcja boh.
[00:36:30] Skierowanie do Podoficerskiej Szkoły Wojsk Zmechanizowanych w Pułtusku, boh. skończył szkołę z wyróżnieniem, dostał awans na kaprala i wyjechał do jednostki w Szczecinie, gdzie został nieformalnym dowódcą plutonu saperów. Boh. dostał Medal Wzorowego Żołnierza, jego pluton wygrał konkurs na najlepszy pluton w pułku – konkurencje w zawodach. Miłe wspomnienia z wojska.
[00:40:00] Powrót do pracy w szkole w Słonowicach. Boh. poznał przyszłą żonę, córkę sołtysa. Praca w jednoklasowej szkole w Łojewie, gdzie chodziły m.in. dzieci niemieckie – rząd ławek dla polskich i niemieckich dzieci, wysiedlenia Niemców.
[00:42:30] Podczas pracy w PGR w Drozdowie boh. spotkał studentów Akademii Ekonomicznej w Krakowie odbywających praktyki robotnicze. Propaganda socrealizmu – boh. cytuje wiersze i piosenki z lat 50.
[00:44:50] Boh. ożenił się i zapisał do 3-letniego Studium Nauczycielskiego w Kołobrzegu, po ukończeniu nauki rozpoczął studia zaoczne na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – uciążliwe dojazdy na uczelnię. Spotkanie z prof. Benonem Miśkiewiczem. Promotorem pracy magisterskiej boh. był doc. dr hab. Stanisław Kubiak. Boh. nie przyjął propozycji asystentury na uczelni – powody odmowy.
[00:48:15] Warunkiem pracy jako dyrektor szkoły w Miastku było wstąpienie do PZPR. Boh. został wpisany na listę „rezerwy kadrowej”, po roku został członkiem PZPR. Praca w szkole z ponad tysiącem dzieci i dużą kadrą nauczycielką – brak sanitariatu w placówce.
[00:51:24] Dobre stosunki z władzami Miastka. Budowa przybudówki z sanitariatami. Nadanie szkole imienia Mikołaja Kopernika – cenzura.
[00:53:00] Spotkanie z prof. Kubiakiem, który zachęcił boh. do studiów doktoranckich – uzyskanie stopnia doktora nauk humanistycznych (historia).
[00:53:54] Boh. otrzymał propozycję przejęcia Zespołu Szkół Rolniczych w Białym Borze, gdzie mieszkało wielu przesiedlonych Ukraińców. Poprzedni dyrektor szkoły suszył własne zboże w sali gimnastycznej – zniszczenie parkietów.
[00:55:44] Utworzenie Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Słupsku, gdzie boh. rozpoczął pracę. Decyzja polityczna – każdy sekretarz wojewódzki PZPR chciał mieć na swoim terenie wyższą uczelnię. Powstawanie „Solidarności”.
[00:57:47] Działalność w „Solidarności”. Pierwsze strajki w stoczni Ustka i Zakładzie Polmor w Bytowie (18 sierpnia 1980). Zebranie w WSP, dyskusje na temat stosunku do strajków. We wrześniu 1980 r. boh. prowadził zebranie pracowników wydziału – kontrowersje wokół decyzji dziekana. Boh. znalazł się w składzie Zarządu Regionu NSZZ „Solidarność” – budowanie struktur regionalnych i uczelnianych. Zbieranie wniosków i postulatów (ponad 400 wniosków).
[01:03:33] Utworzenie Komitetu Założycielskiego Niezależnych Związków Zawodowych „Solidarność” – boh. został jego przewodniczącym i przyznał się do przynależności do PZPR. Do partii dotarł komunikat, że „Łach zdradził partię” – wydalenie z PZPR.
[01:08:05] Po wprowadzenie stanu wojennego boh. ukrył większość materiałów solidarnościowych u teściowej w Słonowicach.
[01:09:10] Rozmowa z funkcjonariuszami Służby Bezpieczeństwa, którzy chcieli, by boh. wystąpił publicznie i zaakceptował stan wojenny. W kilka dni potem boh. został odwołany ze stanowiska prodziekana wydziału humanistycznego, a potem zwolniony z pracy – próba interwencji u gen. Rzepkowskiego.
[01:13:25] Boh. pojechał do Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, gdzie pani Dembowska, dyr. Departamentu Kadr, udostępniła mu teczkę personalną. Przeczytał tam m.in., że „niegodny jest pracować w socjalistycznej uczelni”, zarzuty klerykalizacji placówki. Rozmowa o najbardziej skomunizowanych uczelniach w Polsce. Kontakt z prof. Krystyną Kersten i jej mężem – plakaty i plakietki Solidarności w ich mieszkaniu. Rozmowa z doc. Tadeuszem Kowalikiem – podbudowanie psychiczne boh.
[01:21:29] Prof. Krystyna Kersten wprowadziła boh. w procedury habilitacyjne. Przewodniczącym komisji był prof. Topolski – opinia na jego temat, recenzentem prof. Ryszka.
[01:24:25] Sytuacja rodzinna, żona boh. także zwolniona z pracy. Wyjazd do sanatorium w Polanicy-Zdroju, podczas wycieczki do Pragi boh. widział tramwaj z napisem: „Tramwaj linii 12 prowadzi prof. Jiri Nowak”. Rektor zaproponował boh. pracę na stanowisku pomocnika magazyniera w bibliotece publicznej – boh. nie przyjął oferty.
[01:28:12] Boh. śledził sytuację w kraju – zwalnianie internowanych działaczy Solidarności. Nawiązanie kontaktu z prof. Głębockim z Uniwersytetu Gdańskiego – petycja uczelni do ministra, by przywrócić kilka osób, w tym boh. do pracy – pozytywna decyzja ministra. Organizacja partyjna słupskiej uczelni zaprotestowała przeciwko decyzji ministra – boh. wrócił do pracy, ale dostał niższe zaszeregowanie i był szykanowany – nie mógł prowadzić zajęć z historii najnowszej, szatniarka notowała godziny jego przyjścia i wyjścia. Oficer Informacji Przybylski zarządził, by nikt z pracowników nie witał się z boh.
[01:34:44] Po zniesieniu stanu wojennego boh. był w dalszym ciągu kontrolowany – rewizje w mieszkaniu, wezwania na milicję. Podczas rewizji zabrano boh. książki, których nie odzyskał. Sabotaż samochodu boh. Szykan zaprzestano w październiku 1987 r.
[01:38:05] Zmuszanie działaczy do wyjazdów za granicę. Komendant Główny słupskiego MO, Łukasiak, złożył boh. propozycję wyjazdu z kraju. Opinia pułkownika Klemenczaka o boh. – nazwanie go „bandytą politycznym”. Stosunek studentów do boh.
[01:43:17] Działalność popieranej przez władzę neo-Solidarności, spotkanie z sekretarzem partii Zygmuntem Czarzastym – rozmowa o „konstruktywnej opozycji”, jej członkowie w Słupsku.
[01:46:20] Podsumowanie kariery naukowej. Nominację profesorską podpisał Lech Wałęsa, a wręczał Aleksander Kwaśniewski.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.