Janusz Stanisław Kowalski ps. „Rokita” (ur. 1924, Hrubieszów, zm. 2022, Lębork) – pułkownik Wojska Polskiego w stanie spoczynku, doktor nauk medycznych, kawaler Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego Virtuti Militari. Przed wybuchem II wojny działał w Związku Harcerstwa Polskiego. W latach 1942-1944 był żołnierzem Okręgu Lwowskiego i Okręgu Lublin Armii Krajowej. Podczas Akcji „Burza” w Lublinie był zastępcą dowódcy plutonu AK. W sierpniu 1944 roku wcielony do 1. Armii Wojska Polskiego. 14 września 1944 roku brał udział w desancie na pomoc powstaniu warszawskiemu. Po przepłynięciu Wisły on i kilku zwiadowców zostało przejętych przez oddział por. Andrzeja Romockiego ps. „Morro” z Batalionu „Zośka”. Był obecny przy jego śmierci, zaś sam w krótkim czasie został postrzelony w obydwie nogi. 19 września został ponownie postrzelony w bok, po dwóch dniach nie widząc szans na ewakuację przepłynął Wisłę wpław. Do stycznia 1945 roku przebywał w szpitalach polowych w Otwocku i Lublinie. Następnie uczestniczył w walkach o Wał Pomorski, Odrę i Berlin. Po zakończeniu działań wojennych do października 1945 roku przebywał na terenie pow. siedleckiego. Brał udział w potajemnych spotkaniach z żołnierzami 5 i 6. Wileńskiej Brygady AK oraz bandami pozorowanymi, które były złożone z niektórych żołnierzy 1. WDP im. T. Kościuszki oraz funkcjonariuszy UB. W październiku 1945 urlopowany bezterminowo na studia. W latach 1945-1951 studiował medycynę w Lublinie i Szczecinie, uzyskał stopień lekarza i zrobił specjalizację II stopnia w położnictwie i ginekologii. Pełnił funkcje ordynatora i dyrektora szpitala, prowadził własną praktykę. Zmarł 26 stycznia 2022 w Lęborku w wieku 97 lat.
more...
less
[00:00:10] W 1942 r. boh. rozpoczął studia na Politechnice we Lwowie, gdzie większość studentów była Ukraińcami, wykładowcy byli Polakami, a językiem wykładowym teoretycznie niemiecki. Kolega z roku Młotkowski wciągnął boh. do Armii Krajowej – składanie przysięgi w mieszkaniu w obecności księdza. Boh. otrzymał książkę „Podręcznik dowódcy plutonu”, z którą miał pogłębiać wiedzę o wojsku.
[00:04:39] Po przysiędze boh. został dowódcą drużyny – struktura organizacyjna Armii Krajowej. Działalność w konspiracji, ćwiczenia. Boh. wiedział, że we Lwowie działa podziemie ukraińskie – kontakty ze studentami Ukraińcami. Pluton, do którego należał boh. nie brał udziału w walkach z UPA.
[00:08:35] 4 kwietnia 1944 mieszkanie zostało zniszczone podczas sowieckiego nalotu. Rodzinie udało się przeprowadzić do Lublina. Tu boh. odnalazł dawnych kolegów ze szkoły i wstąpił do lubelskiej AK. Zamknięcie Politechniki w kwietniu 1944 ze względu na zbliżanie się frontu.
[00:10:35] Relacje między polskimi i ukraińskimi studentami Politechniki – rozmowy w języku polskim. Jeden ze studentów zbierał składki na RGO i poprosił o pomoc Ukraińca. Studenci ukraińscy nie obawiali się służby w SS Galizien, ale bali się wcielenia do Baudienstu. Zachowanie Ukraińców podczas sprawdzania dokumentów.
[00:16:54] Rodzina mieszkała przed wojną w Łucku, by zapewnić dzieciom możliwość kształcenia. Wcześniej, w Czumowie nad Bugiem, dzieci miały nauczycielkę w domu – system nauki trójki rodzeństwa. 18 września 1939 czołgi radzieckie wjechały do Łucka.
[00:21:00] Czasy studenckie we Lwowie – boh. raz w tygodniu miał szkolenie wojskowe. Przestrzeganie dyscypliny i zasad konspiracji. Jeden z rozkazów zabraniał kontaktów z osobą wypuszczoną przez Niemców z więzienia. Alarm po aresztowaniu jednego z kolegów – przyczyna aresztowania. Odsunięcie kolegi od zadań w AK na wypadek obserwacji.
[00:24:48] Pobyt w szpitalu powstańczym na rogu ul. Wilanowskiej i Okrąg, którym kierował dr Kujawski „Brom”. Nocą rannymi opiekowała się pielęgniarka-nastolatka – spotkanie po latach podczas zebrania powstańców z „Zośki”. Uzyskanie zgody rodziców na pracę w szpitalu i przysięga u dr. Broma.
[00:28:46] Pielęgniarki w Powstaniu Warszawskim – boh. został ranny w bok podczas ucieczki nad Wisłę. Przejście rowem pod ostrzałem do dziury w ścianie budynku, zwłoki sanitariuszki. Opatrzenie rany, która dobrze się zagoiła, przez młodą pielęgniarkę. Boh. widział podobną ranę po wojnie u postrzelonego żołnierza, którym zajmował się cały zespół specjalistów w szpitalu.
[00:32:37] Boh. został zaproszony przez Barbarę Wachowicz na choinkę powstańców z „Zośki” i spotkał dr Zygmunta Kujawskiego „Broma”, który pamiętał jego specyficzne rany. Boh. w swojej praktyce lekarskiej tylko raz zszywał podobną ranę postrzałową. Położenie szpitala powstańczego.
[00:37:03] W szpitalu powstańczym boh. nie był operowany, tylko opatrzono mu rany, w które po przepłynięciu Wisły wdała się infekcja. Dostęp do medykamentów na Czerniakowie. Specyfika jednej z ran na nodze. Wielu rannych zmarło z powodu braku możliwości wykonania operacji.
[00:41:05] Front na linii Bugu koło Hrubieszowa. Boh. podczas pobytu w Lublinie wziął udział w Akcji „Burza”– dowództwo AK mieściło się przy ul. Dolnej 20, dowódcą był płk „Edward” (drugi pseudonim „Marcin”). System szkolnictwa zawodowego podczas okupacji niemieckiej, dzięki lubelskim kolegom boh. zaczął działać w AK.
[00:45:44] Boh. mieszkał w Lublinie w 1940 r. (u stryjka), gdy konspiracja się dopiero zawiązywała. Po śmierci stryjka, rozstrzelanego przez Niemców, stryjenka przestrzegała boh. przed działaniami w konspiracji.
[00:46:55] Koledzy ze szkoły w Lublinie nie należeli w 1940 r. do tajnych organizacji wojskowych. Boh. wstąpił do AK we Lwowie i złożył tam przysięgę.
[00:47:55] Podczas pobytu w 1 batalionie remontu czołgów skradziono boh. zegarek. Czerwonoarmiści na ogół nie salutowali polskim oficerom – wzajemna tolerancja. Oficerowie radzieccy oddelegowani do polskiego wojska jako instruktorzy – szefem zwiadu w 1 Dywizji Piechoty był mjr Snicarenko, który nie mówił po polsku, jego zastępcą był kpt. Kamiński, także oficer Armii Czerwonej. Śmierć kpt. Kamińskiego pod Siedlcami w starciu z oddziałem Brygady Wileńskiej AK. [+]
[00:53:10] W jednostce, w której służył boh., było niewielu żołnierzy urodzonych na terenie ZSRR. Boh., zwolniony ze szpitala, ruszył w drugiej powie stycznia 1945 w poszukiwaniu swojej jednostki i dogonił ją pod koniec miesiąca. Struktura formacji zwiadowczej, brak samochodów pancernych i motocykli. Pluton dowodzony przez boh. sformowano na terenach Polski z żołnierzy mających partyzancką przeszłość.
[00:56:32] W łodzi, którą dowodził boh. podczas przeprawy na Czerniaków, jego zastępcą był st. strzelec Święcicki, „ruski Polak”. Pozostali żołnierze: kapral Kazimierski – sanitariusz, strzelcy: Grzywna i Buczak. Święcicki pochodził z Żytomierszczyzny, znał język polski, jego starszy brat także służył w polskim wojsku.
[00:59:14] Wcześniejszy dowódca 3 plutonu: sierżant Giers, były komsomolec i żołnierz Armii Czerwonej, był w niemieckiej niewoli. Po ucieczce i dotarciu do swoich, przed konsekwencjami poddania się Niemcom uratowały go komsomolskie dokumenty odnalezione w Moskwie.
[01:01:51] Wojciech Jaruzelski cieszył się sympatią szeregowych żołnierzy. Dowódcą zwiadu był dawny bosmanmat Flotylli Pińskiej Konstanty Minuczyc – spotkanie z Jaruzelskim i Sokorskim podczas bitwy pod Lenino. [Jaruzelskiego nie było pod Lenino, w 1 części boh. opowiada tę historię z udziałem gen. Berlinga]. Zachowanie bosmanmata Minuczyca.
[01:06:50] „Ruscy Polacy” w kompanii zwiadu, skład kompanii.
[01:08:17] Szef rozpoznania dywizji bił jeńców. Zachowanie polskich i radzieckich oficerów wobec jeńców, wydawanie rozkazu rozstrzelania jeńców. W kompanii był Żyd, który zabijał jeńców w zemście za wymordowanie rodziny.
[01:10:30] Niemcom wziętym do niewoli koło Berlina zabrano zegarki, dowódca konnego plutonu Wróblewski, odprowadził ich do najbliższego obozu jenieckiego. Polscy oficerowie nie rozstrzeliwali jeńców i nie wydawali takich rozkazów żołnierzom.
[01:12:58] Boh. uratował życie kilku Niemcom. Podczas wykonywania jednego z zadań boh. i czwórka jego żołnierzy dołączyli do oddziału atakującego wieś. W jednym z domów zastali rosół na piecu, więc zjedli obiad, a potem znaleźli w piwnicy niemieckiego żołnierza, oślepionego wybuchem granatu. Droga z Niemcem do szpitala polowego wzdłuż kolumny radzieckich czołgów – okrzyki czołgistów. Niechętne przyjęcie w szpitalu. [+]
[01:17:10] Zatrzymywanie dwóch Holendrów z Ochotniczego Legionu Holenderskiego, przekazanie ich żandarmerii. Wzięcie do niewoli Alzatczyków.
[01:20:30] Przesłuchanie i rozstrzelanie młodego hitlerowca.
[01:21:35] Na Czerniakowie Niemcy brali do niewoli polskich żołnierzy. Powiśle atakowała spieszona Brygada Kawalerii – boh. spotkał na jednym ze zjazdów dwóch uczestników desantu na Powiślu, którzy trafili do niemieckiej niewoli – po wyzwoleniu obozu przez aliantów wyjechali do Kanady. Warunki walk na Powiślu. Odmienne traktowanie przez Niemców polskich żołnierzy wziętych do niewoli oraz powstańców.
[01:28:14] Zajęcia polityczne na froncie. Na przedpolach Warszawy kompania zwiadu nie miała oficera politycznego, jeden z żołnierzy pełnił funkcję p/o politycznego, ale jego zadaniem było dostarczanie korespondencji. Po powrocie ze szpitala w jednostce był oficer polityczno-wychowawczy – codzienne raporty do dowództwa. Po Berlinem zmienił go oficer Rawski, który szkolił żołnierzy.
[01:32:10] Dowodzenie kompanii zwiadu: dowódca (Minuczyc) był przedwojennym podoficerem, dowódca plutonu konnego Wróblewski był dawnym wachmistrzem. Zastępca dowódcy: Romaniuk, dowódca 1 plutonu: ppor. Dudziak, ukończył radziecką szkołę oficerską – jego wspomnienie hejnału mariackiego odegranego w obozie w Sielcach.
[01:35:00] Reakcja Minuczyca na wiadomość przyłączenia do ZSRR części Prus Wschodnich. Jego śmierć w wypadku koło Giżycka.
[01:36:18] Prowokacja ze strony nowego dowódcy jednego z plutonów – odpowiedź udzielona mu przez boh.
[01:38:12] Stryjek boh. mieszkający w Lublinie należał do Organizacji Orła Białego, jeden z członków organizacji, przedwojenny policjant Kondratowicz, zdradził towarzyszy. Aresztowanie stryjka przez Niemców, rozstrzelanie w Rurach Jezuickich 15 sierpnia 1940 r. Boh. mieszkał u stryjenki po ucieczce z Wołynia.
[01:41:39] W październiku 1939 zaczęto aresztować łucką inteligencję, ziemian, kupców. Ojciec wyszedł z domu, do którego po chwili weszło dwóch enkawudzistów. Oczekiwanie na powrót ojca. Wyjście funkcjonariuszy NKWD – powrót ojca. Mama nie pozwoliła mu przenocować w domu i ojciec wyjechał nocnym pociągiem do Lwowa – przejście przez zieloną granicę w okolicach Zamościa. Ojciec został złapany przez Niemców, którzy zabrali mu pieniądze, ale wypuścili go, gdy powiedział, że jest właścicielem majątku na Polesiu. [+]
[01:48:15] Ojciec ulokował kapitał w majątku leśnym na Polesiu, zamieszkała tam jego matka i brat Felek (obydwoje zmarli na Syberii). Po wypuszczeniu przez Niemców ojciec przyjechał do brata mieszkającego w Lublinie i wysłał do znajomych depeszę z wiadomością dla rodziny.
[01:49:48] Dokwaterowanie do mieszkania w Łucku dwóch radzieckich żołnierzy. Gospodarz, Żyd, chciał się pozbyć rodziny z mieszkania.
[01:51:00] Próba deportacji mamy i dwójki pozostałych dzieci – przyjście żołnierzy, którzy kazali się rodzinie spakować i odwieźli ich do pociągu stojącego na stacji. Mama poprosiła o rozmowę z dowódcą, a gdy została do niego zaprowadzona, zaoferowała mu 10 tysięcy papierosów. Pociąg ruszył, ale został zatrzymany za miastem i mama z dziećmi mogła wysiąść. Komendant pociągu wziął papierosy, a rodzina wróciła pieszo do miasta. Mama nie poszła do domu, bo enkawudzista jej to odradził, tylko pojechała do Włodzimierza Wołyńskiego. [+]
[01:59:21] Przyjazd niemieckiej komisji repatriacyjnej do Włodzimierza. Kolejka oczekujących na wyjazd, ukraińska milicja w przedwojennych polskich mundurach lotniczych. Mama przekupiła jednego z ukraińskich milicjantów skórami na buty i gotówką, i milicjant ustawił ją z przodu kolejki. Uzyskanie pozwolenia na wyjazd. [+]
[02:07:05] Przejazd pociągiem do Hrubieszowa, gdzie nie można było wysiąść. Podróż do Chełma – tu Niemcy sprawdzali dokumenty i zabierali młodzież na roboty do Niemiec. Siostra została wyznaczona do wywózki – pomoc znajomego lekarza. Ojciec dał Niemcom łapówkę i zabrał rodzinę do Hrubieszowa. [+]
[02:10:34] Po pobycie w brzeskim więzieniu boh. chorował na tyfus. Mama przyjechała w maju 1940 r. Wysadzenie rodziny z transportu deportacyjnego – zachowanie komendanta pociągu. Ludzie jadący na zesłanie nie byli okradani przez konwojentów.
[02:13:20] Działalność ojca przed wojną – był prezesem Związku Inwalidów, brał udział w poświęceniu sztandaru 12 Pułku [Batalionu] Pancernego.
[02:14:50] Mieszkańcy Łucka: Żydzi, Polacy, Ukraińcy. Stanowiska zajmowane przez Polaków. Deportacje mieszkańców miasta, wielu kolegów boh. zesłano – korespondencja z kolegami w Kazachstanie. Wywiezienie rodzin policjantów i właściciela browaru narodowości czeskiej.
[02:17:20] Boh. chodził w Łucku do radzieckiej szkoły – z czwartej klasy polskiego gimnazjum trafił do ósmej klasy dziesięciolatki. System szkolnictwa w przedwojennym Łucku – trzy gimnazja. Boh. chodził do gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki. Uczniowie szkół ukraińskich brali udział w obchodach świąt państwowych.
[02:19:35] Napływ uchodźców do miasta po wybuchu wojny. Powiększenie liczby uczniów w szkole o Żydów, uciekinierów z Warszawy. Obchody rocznicy Rewolucji Październikowej – skład pochodu, przejście krokiem defiladowym młodzieży z dawnego gimnazjum – brak odzewu na okrzyki wznoszone na cześć wodzów rewolucji. Niecenzuralny okrzyk i późniejsze dochodzenie w tej sprawie. [+]
[02:23:50] Próba utworzenia komsomołu, do którego zgłosili się Żydzi. Do szkoły wróciła młodzież wydalona przed wojną za działalność komunistyczną. Przynależność do komsomołu była warunkiem przyjęcia na studia – agitacja wśród młodzieży. Boh. wyjechał z Hrubieszowa do liceum budowlanego w Lublinie.
[02:26:35] Dywagacje na temat losów boh. w 1940 r. – uściślanie pytania zadanego przez prowadzącego rozmowę.
[02:28:12] Wyjazd z Niemiec 6 czerwca 1945 r. Trasa transportu na drodze do Siedlec, gdzie był garnizon 1 Dywizji i siedziba dowództwa. Struktura jednostki. Batalion Szkolny – system szkolenia podoficerów. Uzbrojenie dywizjonu artylerii samobieżnej – „samochodki”.
[02:32:40] Rozlokowanie Dywizji. Kwatery kompanii zwiadu – boh. mieszkał z chor. Wróblewskim, dowódcą plutonu konnego, przedwojennym ułanem z 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich – wyszkolenie plutonu, wyścigi konne.
[02:34:38] Handel żołnierzy rzeczami przywiezionymi z Niemiec: odzieżą, radiami. Ceny samogonu. Na posiedzeniu Miejskiej Rady zwrócono uwagę na treść piosenek (zbyt frywolnych) śpiewanych przez żołnierzy – prośba, by ich nie śpiewać. Łamanie rozkazu wychodzenia z koszar bez przepustki. [+]
[02:38:07] Choroba boh. – przemęczenie i apatia, obawa lekarzy przed chorobą zakaźną – boh. przebywał w namiocie stojącym 200 m od szpitala – rzadkie wizyty lekarza, pomoc oddelegowanego żołnierza. [+]
[02:40:24] Powrót do jednostki – akcje przeciwko partyzantom. Przyjazdy funkcjonariuszy UB, którzy opowiadali o swoich spotkaniach z partyzantką. Wyjazdy plutonów na wieś w towarzystwie ubeków.
[02:41:47] Złapanie przez UB partyzanta, który powiedział o bliskim stacjonowaniu plutonu żołnierzy, rozlokowanego w lesie, i oddziału partyzanckiego – podejrzenie o sprzedaż broni przez żołnierzy 1 plutonu. Kontakty z partyzantami z Brygady Wileńskiej. [+]
[02:44:24] Wyprawy wojska i UB przeciwko partyzantom. Okrążenie batalionu por. Tadeusza Cynkina przez partyzantów [z V Brygady Wileńskiej AK] – zawarcie porozumienia, rozejście się oddziałów.
[02:47:20] Spotkania żołnierzy z partyzantami, unikanie walk. Starcie żołnierzy 2 pułku z VI Brygadą Wileńską AK, zwrócenie broni żołnierzom.
[02:50:15] Zatrzymanie samochodu, którym jechał chor. Wróblewski – rozmowa z partyzantami, uszkodzenie samochodu i zabranie amunicji żołnierzom, oddanie pistoletu Wróblewskiemu. Surowe kary za utratę broni. Powojenne losy Wróblewskiego.
[02:54:21] Złapanie partyzantów, którzy zeznali, że nocowali w tej samej wsi, co pluton boh. – przesłuchanie żołnierzy w tej sprawie. Propaganda partyzancka.
[02:57:20] W październiku 1945 boh. został zwolniony z wojska na studia. Wyprawa 2 pułku, która odrzuciła Brygadę Wileńską za Bug.
[02:59:15] Stosunek żołnierzy do Armii Krajowej. Działania plutonu, którym dowodził boh. – „zaginięcie” kilku żołnierzy i ich odnalezienie – wzajemne podejrzenia. Postawa dowódcy mjr Minuczyca, jego śmierć w wypadku motocyklowym.
[03:03:30] Boh., mieszkającego w Lublinie, odwiedzali koledzy z kompanii – ich opowieści o „bandzie pozorowanej” – udziale w przebierance zorganizowanej na użytek miejscowej ludności. Połowę kompanii przebrano w cywilne ubrania, by udawała partyzantów, pozostali szukali ich w lasach. Badanie nastrojów ludności. [+]
[03:06:50] Wyjazdy na wieś na patrole i po samogon, kupowanie wódki przez żołnierzy.
[03:08:00] W starciach z partyzantami poległ zastępca dowódcy kompanii, oficer radziecki, który wcześniej zachowywał się jak enkawudzista – przeszukanie szafki boh. na kwaterze. Boh. miał notatki dotyczące działań wojennych, ale nie znaleziono w nich nic obciążającego. [+]
[03:10:31] W kompanii wiedziano o akowskiej przeszłości boh. i o tym, że unika wydawania rozkazu o otwarciu ognia, dlatego niechętnie zabierano go na akcje.
[03:11:32] Zatrzymanie samochodu, którym jechał pluton, w lasku koło Sielec – spotkanie z „bandą pozorowaną” – rozpoznanie przez boh. znajomego dowódcy 2 batalionu. Boh. nie znał sygnałów rozpoznawczych – zachowanie Dudziaka, dowódcy 1 plutonu, który nie wydał żadnych rozkazów, tylko uciekł do lasu. Zatuszowanie jego wpadki przez dowództwo. [+]
[03:20:12] Podejrzewanie żołnierzy o przekazywanie broni i amunicji partyzantom – oficer polityczny instruował żołnierzy jak powinni zeznawać na UB.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.