Andrzej Janion (ur. 1938, Janów Poleski) opowiada o swojej kolejarskiej rodzinie i jej losach podczas okupacji niemieckiej i sowieckiej. Wspomina los ludności żydowskiej oraz pomoc udzieloną im przez swoją rodzinę. Opisuje transport repatriacyjny do Polski oraz odnalezienie brata na Ziemiach Zachodnich.
00:00:00 ojciec wojskowy, w 1926 r. wystąpił z wojska, został kolejarzem, rolnikiem. Historia rodziny od czasów napoleońskich, z Napoleonem przybył jeden z Janionów, pojedynek w Nieświerzu. 1864 – rodzi się dziadek Antoni, ma ośmioro wykształconych dzieci, przeważnie budowniczych linii kolejowych. Gdy wybucha I wojna światowa, ojciec boh. Romuald uczy się w szkole technicznej.
00:03:00 zostaje wcielony do wojska „na Kurlandach” [Królewiec?], dostaje się do niewoli niemieckiej, wywieziony pod granicę belgijską, buduje okopy. Przypadkowo porażony gazem bojowym. Udaje mu się uciec z niewoli, przedostaje się do Francji, spotkanie z francuską rodziną, zaciąga się do legionu Bayonne [Legia Cudzoziemska], rozbitego przez Niemców. Ponownie ucieka z niewoli niemieckiej, przedostaje się do armii francuskiej.
00:04:00 ojciec: zaciąg do armii Hallera, wędrówka przez Szwajcarię, Austrię na Węgry, gdzie zostaje ranny. Ponownie ranny na południu Polski. Oddział stacjonuje w Strzemieszycach, ojciec poznaje mamę i po wojnie pobierają się.
00:05:00 przenoszą się na Litwę (Kowno), ojciec jako wojskowy zmienia miejsca stacjonowania. Każde z dzieci rodzi się w innej miejscowości: Baranowicze, Lida, Grodno, Drohiczyn, Janów Poleski.
00:06:00 w 1926 r. zatarg między Hallerem a Piłsudskim, wielu hallerczyków występuje z Wojska Polskiego. Ojciec zajmuje się budową kolei.
00:07:00 Janów Poleski: tam rodzi się boh. i jego siostra. Ojciec zarabia dobrze, kształci dzieci w Lidzie, Grodnie – mieszkają w bursie.
00:08:00 wrzesień 1939, wybuch wojny. Brat Romuald zgłasza się na ochotnika, w armii panuje bałagan i chaos. Bombardowanie Pińska. Zamiast Niemców przychodzą Rosjanie. Ludzie uciekają.
00:10:00 brat w Grodnie czeka z pięcioma innymi rekrutami na rozpoczęcie działań, obiera ziemniaki i opatruje chorych. Wjeżdżają radzieckie czołgi, brat zostaje ranny. Leczy go konował (weterynarz).
00:11:00 Rosjanie w Grodnie wymordowują wszystkich w koszarach, w szpitalu także (pielęgniarki, lekarzy i chorych). Wydłubują oczy, obcinają uszy „na pamiątkę”. Po wojnie nie wolno o tym mówić.
00:12:00 Młodszy brat Ryszard jeździ na trasie kolei wąskotorowej Drohiczyn – Baranowicze jako pomocnik. Przewozi rannego brata Romualda do Grodna, ukrywa go.
00:13:00 pogłoski, że Żydzi tworzą „komunę radziecką”, odbierają uzbrojenie policjantom i wojskowym, aresztują lekarzy, pielęgniarki. Potem przychodzą Rosjanie, Żydzi witają ich radośnie chlebem, solą, szampanem.
00:15:00 Rosjanie rozstrzeliwują tych Żydów. Okupacja radziecka, bardzo trudny czas. Wyprawa z bratem na futory, przyjaźń z leśniczym.
00:17:00 brat Mamert chce być generałem, zaciąga się w Pińsku do Pińskiej Floty – statków produkowanych z polskiej stali.
00:18:00 okręty Floty Pińskiej płyną załadowane armatami na odsiecz Westerplatte.
00:19:00 Rosjanie interesują się tymi okrętami, Niemcy także. 14-letni brat Mamert fałszuje dokumenty i maszeruje do Pińska, stamtąd do Żabczyc, gdzie jest lotnisko. Samolotów nie ma. Każą mu zamiatać lotnisko i powiadamiają rodzinę, która przywozi go z powrotem do domu.
00:22:00 Niemcy ogłaszają, że każda rodzina musi wyznaczyć jedna osobę do wyjazdu do pracy w Niemczech. Jedzie Mamert. Po powrocie [po wojnie] zgłasza się do milicji w Bieszczadach, tam walczy z partyzantką ukraińską.
00:24:00 wywózka z Janowa Poleskiego – tylko jedna. Rodzina boh. jako kolejarze nie zostaje wywieziona. Ojciec zadenuncjowany przez sąsiada, torturowany, wybite oko.
00:26:00 okupacja niemiecka. W Janowie Poleskim ponad 50 proc. Żydów (banki, sklepy, rzemieślnicy), Polaków niewielu, głownie urzędnicy. Budowa getta.
00:28:00 Żydzi w kolejowym „depot” na bocznicy, pracują przy rozładunku wagonów. Boh. obserwuje to ze strychu - pijani hitlerowcy strzelają do pracujących na bocznicy Żydów.
00:30:00 książki, ubrania, zabawki dziecięce wysypane z żydowskich walizek przez esesmanów poniewierają się po placu przed wagonami. Żydzi spaleni w stodole uszczelnionej lepiszczem. Młoda dziewczyna Ewa i mężczyzna uciekają z transportu. Boh. nie wydaje ich. Po wojnie oboje dziękują za ocalenie.
00:34:00 w bombardowaniu w 1944 roku dom zostaje zniszczony. Mieszkają w chlewie. Ojciec umiera na astmę (po zatruciu gazem w I wojnie światowej). Siostra ginie raniona odłamkiem.
00:35:00 w maju 1945 powiadomienie o możliwości wyjazdu do Polski. Radzieccy żołnierze wracający z Niemiec wysiadają w Janowie, żeby zasiedlać domy po Polakach. Na bocznicy stoi ponad 60 wagonów polskich repatriantów.
00:37:00 na rampie kolejowej Rosjanie dokładnie sprawdzają zabierany przez Polaków dobytek. Rodzina zabiera krowę, kozy, kilka kur i karmę dla nich, niewiele więcej mają.
00:39:00 wyjazd w maju 1945, droga przez Brześć do Warszawy. Wszystko zburzone, napisy wydrapane na deskach. Po przekroczeniu granicy na Bugu w Brześciu wszystko wygląda tak samo. Po stronie polskiej na stacjach stoją żołnierze sowieccy pilnujący „pobiedy” – zrabowanych y wyszabrowanych w Niemczech i Polsce zdobyczy.
00:42:00 nie pozwalają im jechać do rodziny w Strzemieszycach, jadą dalej na Toruń, Bydgoszcz, Koszalin. Ostatecznie dojeżdżają do Landsbergu [Gorzów Wielkopolski], który jest zniszczony, smród dziegciu, gazu. Uciekają stamtąd.
00:46:00 przyjazd do Poznania – na Garbary. Zniszczone miasto, smród spalenizny, długi postój. Zaopatrzenie 1000 zł dla każdej rodziny.
00:48:00 nieprzyjemne spotkanie z poznaniakami, wrogość. Mama produkuje bimber.
00:49:00 Zbąszynek (Zbąszyń) – historyczne miejsce oporu przeciw Niemcom. Zjedzenie niedojrzałych owoców, ból brzucha.
00:51:00 dojazd do Czerwieńska – na peronach mnóstwo wojska, wagony z czołgami, sprzęty. Przejazd do Zielonej Góry (Grünberg). Mama decyduje się na wysiadkę. Wychodzą przez dziurę w płocie na ulice Traugutta i zajmują kolejne domy z numerem 6 (A, B, C…).
00:56:00 rodzina postanawia pracować na kolei. Szabrownicy z Poznania i Warszawy oraz Rosjanie, ładują wszystko na wozy konne.
00:58:00 w Zielonej Górze jest cmentarz żołnierzy radzieckich, którzy wyzwalali miasto. Ale nie padł tu ani jeden strzał – polegli w innych miejscowościach w okolicy albo zatruli się skażonym spirytusem.
00:59 podróż z Janowa Poleskiego do Zielonej Góry trwała 101 dni. Modlitwa dziękczynna przed kościołem. Nieprzyjemne spotkanie z żołnierzem radzieckim.
01:01:00 wspomnienie żołnierza radzieckiego, który wrzucił boh. do stawu w Janowie Poleskim. Boh. zgubił się w mieście, trafił do winnicy – pierwsze winogrona.
01:02:00 uratowany przez radzieckich żołnierzy. Mama decyduje się pędzić bimber dla żołnierzy.
01:03:00 Zaduszki – siostra z koleżankami wywołuje duchy. Za oknem pojawia się duch taty. Dziewczyny schowane w szafie, boh. ucieka.
01:05:00 po chwili pojawia się brat Mamert, którzy przeżył wojnę w Dortmundzie odgruzowując miasto po alianckich nalotach. Po wkroczeniu Armii Czerwonej został wzięty za Rosjanina i wysłany do Workuty. Uciekł z transportu, wszedł do najbliższego domu i trafił do swojej rodziny. [++]
01:08:00 [retrospekcja] masakra Żydów w Janowie Poleskim. Czworo Żydów ukrytych w schowku. Opis pobicia Żydów. Starszy brat Henio prowadzi Żydówkę Ewę do siostry Julii, potem wywożą ją do chutoru w lesie. Woweccy (trzy osoby) ukryci w schowku pod „pieczką” (piec), też wywożą ich do chutoru.
01:12:00 przedwojenne dobre stosunki sąsiedzkie z Żydami, byli potrzebni i szanowani. Wiele nacji w przedwojennym Janowie Poleskim: Żydzi, Tatarzy, Ormianie, Oszmianie, Ukraińcy (nazywani kałmukami), Poleszucy, Niemcy, Białorusini i in. Dystans wobec Ukraińców – byli agresywni.
01:15:00 ukraińskie oddziały pomocnicze w armii niemieckiej. Boh. zmuszony do rwania wiśni dla komendanta Niemca, któremu mama karmiła lisy. Matka zostaje posądzona o zamordowanie lisów, pobita nahajem. Wszyscy w domu wiedzą, gdzie są schowani Żydzi, ale nikt nie wydał.
01:21:00 przerażający antyżydowski plakat niemiecki. W Janowie Poleskim żaden Żyd nie został wydany. Była tam żydowska partyzantka złożona z uciekinierów z getta, ale niedługo się utrzymała.
01:22:00 wysiedlenia podczas okupacji sowieckiej, w domach Polaków osiedlali się Ukraińcy. Ukrainiec-donosiciel zajmuje dom należący do rodziny boh. To on doniósł, że ojciec był wojskowym. Rejestracja Polaków.
01:24:00 mieszkają w strategicznym miejscu przy obiekcie kolejowym i są szczególnie narażeni na niebezpieczeństwo. W samym mieście nie ma bombardowań, przy kolei – codziennie.
01:25:00 po wejściu Rosjan w 1939 w parowozowni wyświetlano propagandowe filmy radzieckie. Był obowiązek oglądania. W tym samym miejscu wyświetlali potem swoje filmy Niemcy. Filmy o sukcesach niemieckiej armii, opis kroniki niemieckiej. [+]
01:27:00 sąsiad-donosiciel zostaje powieszony na moście przez partyzantów.
01:28:00 jarmark: wszyscy pięknie ubrani, jak na święto.
01:29:00 bieda i głód, jedzą obcinane z pni wiśni nacieki, gotowane pąki jabłoni. Całą żywność konfiskują Niemcy lub Rosjanie. Za pracę dla Niemców dostają deputat: sacharyna, marmolada, margaryna. Solona wołowina – do żucia. Nie ma gdzie kupić jedzenia, bo wszystkie sklepy należały do Żydów, a oni są w getcie. [+]
01:31:00 zima, zamieć, brak jedzenia. Posłano dzieci do lasu po jedzenie. Otoczone przez wilki, uratowały ich psy leśniczego [Oniśko, Oneśko?] szkolone na wilki. Leśniczy dostarczał rodzinie żywność, zostawiał na skraju lasu. Pokolenie niskich ludzi, pomimo wysokich rodziców – z niedożywienia.
01:35:00 w 1920 r. ojciec otrzymuje akt nadawczy dla legionisty – mógł kupić gospodarstwo do wielkości 5 ha. Brat przywiózł ten akt na Ziemie Odzyskane. Mama upiera się, żeby go wykorzystać. Udaje się, dostają 5 ha ziemi z domem, jadą tam w październiku 1947 r. W 1949 r. komasacja gruntów – ziemia zostaje odebrana, mogą zachować dom, ale muszą go spłacać w kontyngencie zbożowym. Spłaca mama, potem siostra, potem boh.
01:40:00 po przyjeździe na Ziemie Odzyskane tęsknią za Kresami. W szkole połowa dzieci pochodzi z Kresów, są prześladowane przez dzieci z Warszawy, Poznania, z Gorzowa Wielkopolskiego.
01:41:00 po przeprowadzce na wieś są jedynymi ludźmi zza Buga. Boh. wyzywany, bije się, jest silny.
01:43:00 opinie o ZSRR: nie mówi się źle, panuje strach. Najmłodsza siostra buntuje się przy okazji jasełek. Na choince wiszą czołgi, czerwone gwiazdy, traktory i żołnierze, śpiewają piosenki o Stalinie i Leninie, a ona chce kolędy, aniołki i Mikołaja. Afera we wsi, obniżona ocena ze sprawowania. Potem ci oskarżyciele przyszli do matki po wino. [+]
01:46:00 w Zielonej Górze najwięcej osadników spod Kampinosu koło Sochaczewa i z Jędrzejowa na Kielecczyźnie, dużo Poznaniaków. Nie lubią się zbytnio.
01:47:00 boh. opisuje zwyczaje, np. Noc Sobótkową, ale nie kultywuje żadnych tradycji. Czuje się wykorzeniony. Ojciec z Francji przywiózł bandoneon i nauczył się grać w armii Hallera. Rodzeństwo gra na gitarach – przed wojna to było w modzie, śpiewano polskie i ukraińskie pieśni przedwojenne. W czasie bombardowania wszystko spłonęło.
01:50:00 boh. pracując jako nauczyciel pielęgnuje kulturę ludową z różnych stron Polski.
01:51:00 [boh. pokazuje swoje rany na głowie] – odłamki w głowie, uderzenia kolbą, postrzelenie, itd. – huk w głowie.
01:55:00 w boh. pozostała na całe życie ostrożność w wyrażaniu opinii, obawiał się i pilnował. Na pastwisku w Letnicy chłopcy chcieli go nauczyć przeklinania, ale czuł się nieswojo. Tylko jedna siostra umiała, była traktorzystką.
01:57:00 po wojnie nauka z przedwojennych podręczników.
01:58:00 boh. zostaje wyrzucony ze szkoły średniej za wyrażanie swojego zdania. Również wyrzucony z technikum za krytykę kolektywizacji. Rozgrabienie kołchozu w Letnicy. Uznany za wroga (razem z siedmioma innymi uczniami). Idzie do liceum kulturalno-oświatowego.
02:03:00 mimo oporów rodziny boh. zawsze chciał być artystą.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.