Edward Gałaj (ur. 1933, Nadarzyn) wspomina wybuch wojny, biedę i głód podczas okupacji, szmugiel, wysiedlenie Żydów z Nadarzyna, warszawiaków zbiegłych z obozu w Pruszkowie po powstaniu, wejście Rosjan do Nadarzyna oraz karierę po wojnie - od struktur ZMP przez wysokie stanowiska w państwowych przedsiębiorstwach aż do prywatnego kapitału po 1989 r.
[00:00:15] Ur. 15 września 1933 r. w Nadarzynie (powiat Błonie, gm. Młochów – fałszywa nomenklatura administracyjna „dla zmylenia wroga”). Mama Stanisława dd. Parol, ojciec Stefan ur. w Mystkowicach. Działka o pow. 1,44 ha podarowana rodzicom przez babcię. Budowa domu przez rodziców: drewniany, potem wielokrotnie przebudowywany. Siostra starsza o dwa lata.
[00:03:20] 2 września 1939 r. bombardowanie Nadarzyna, pożary. Ucieczka rodziny w kartoflisko. Decyzja o ucieczce wozem z wujem Filipem do Góry Kalwarii, zawróceni przez polskie wojsko w lesie koło Walendowa. Bomba w stawie, boh. wpadł pod lód do wody, uratowany przez siostrę. Zamarznięte ubranie, „nauczka na całe życie”.
[00:06:30] Pierwsze spotkanie z Niemcami – otrzymanie ciastka od żołnierza przy kuchni polowej [+]. Dożywanie dzieci przez Niemców w Nadarzynie i Walendowie. Uzupełnianie diety runem leśnym: grzyby, jagody, zbieranie chrustu na opał. Przygotowywanie przetworów na zimę, kiszenie kapusty. Zbieranie kłosów z pola po żniwach. Opis szykowania pożywienia w domu, wyrabianie chleba, ubijanie stopami kapusty. Obłuskiwanie i kruszenie ziarna w stępie wydrążonej w pniaku, pieczenie razowego chleba, przysmaki własnoręcznie robione: paluszki z dodatkiem marchwi ii buraków. Placki z zamarzniętych ziemniaków.
[00:11:00] Obuwie: od święta buty skórzane, na co dzień drewniaki. Zabawy: drut przymocowany do drewniaków wykorzystywany jako łyżwy, toczenie fajerek. Uboga dieta: syrop z gotowanych buraków cukrowych, mięso drobiowe „od święta”. Za zabicie zakolczykowanego bydła groził obóz lub rozstrzelanie. Poprawa sytuacji, opis świniobicia zwierząt przeznaczonych na szmugiel, zamiana kolczyków [+]. Sąsiad ranny siekierą podczas świniobicia. Solidarne utrzymywanie w tajemnicy działań niezgodnych z zarządzeniami okupanta.
[00:17:03] Matka pomagała sąsiadom w gospodarstwie, zatrudniała się we dworach przy wykopkach. Ojciec pracował przy stawach hodowlanych, boh. pomagał mu przy darniowaniu brzegów. Późną jesienią odławianie karpia, wyszukiwanie niewymiarowych ryb w błocie, „była wyżerka”. [+]
[00:19:53] Wejście Rosjan, poszukiwanie wódki. Pijani agresywni szabrownicy ciągnący za Armią Radziecką we wrześniu 1945 r., zastrzelili komendanta milicji Kalbarczyka. „Likwidacja” szabrowników przez „NKWD”.
[00:22:33] Edukacja: kierownik szkoły Tomasz Kalbarczyk, w 1941 r. przyjęcie boh. do 2 klasy. Kary dyscyplinujące: siedzenie „w kozie” (wychodek na podwórzu), klęczenie na grochu, bicie po rękach [+]. „Boje kozackie” między chłopcami.
[00:25:10] Szkoła przy szosie do Warszawy. W czasie okupacji Niemcy pobierali krew dla żołnierzy od dzieci w szkołach, ucieczki uczniów ze szkoły. Wypadek ciężarówki wiozącej alkohol – wybieranie kubkami alkoholu z rynsztoka przez mieszkańców. Stałe niedobory zaopatrzenia.
[00:27:15] Stawy należały do właściciela majątku, sumienni zarządcy w Kosowie i Walendowie. Edukacja w czasie okupacji: polscy nauczyciele pp. Sitarscy, wychowawczyni Pisarek, pomoc materialna dla nauczycieli. Nauka historii Niemiec, potem jęz. rosyjskiego, indoktrynacji stalinowskiej. Opis drogi do szkoły, 1 km w błocie, łąki zalewane rzeczką Zimną Wodą.
[00:32:34] Boh. był ministrantem w czasie wojny. Złotówka za służbę na roratach o 6 rano w lutym dla zachęty. Pierwszy zarobek boh: 20 zł, papierowe złotówki. Satysfakcja. Zarobkowe pasanie krów pod Osiczyną u cioci Zalewskiej, skowronki śpiewające na polu. [+]
[00:35:25] „Lubiłem chodzić za kieratem”, ujeżdżanie źrebaka, upadki z konia. Pranie – zajęcie całodzienne całej rodziny, balia z tarą na podwórku, suszenie prania na zewnątrz. Pierwsze radio ze słuchawkami [+].
[00:38:10] Żydzi w Nadarzynie: wysiedlanie Żydów, wyrzucanie zawartości mieszkań przez Niemców. Pomieszczenia po Żydach zajmowali Polacy, rozkradanie mienia pożydowskiego. Pierze fruwające na rynku. Wywiezienie Żydów do getta w Warszawie.
[00:40:45] Odgłosy walczącej Warszawy słyszane w Nadarzynie, palące się w Warszawie papiery docierały z wiatrem do Nadarzyna. Akcja propagandowa w 1943 r. ulotki przeciw Niemcom. „Stada samolotów” alianckich lecące „na pomoc Rosji”.
[00:42:40] Łuny ognia i dymy znad płonącego getta, „papierki” lecące z palącej się Warszawy. Znajomi rodziców Żydzi. Wiadomość o powstaniu w getcie z radia lampowego, rozgłośnie zachodnie.
[00:45:00] Obóz przesiedleńczy W Pruszkowie (Dulag 121). Wykupywanie ludzi z obozu, sąsiad Przygoda, fryzjer z ul. Książęcej. Żona i córka trafiły do III Rzeszy na roboty. Wujowie wywiezieni na roboty, po wyzwoleniu wrócili do Polski. Zamieszkanie fryzjera Przygody z synem oraz sędziego Walczaka z żoną (z Powiśla) w domu boh. Trudna droga do szkoły – pobudka o 4 rano, 7 km do kolejki podmiejskiej w Otrębusach, szkoła w Warszawie. Późniejsze kontakty z pp. Przygodami.
[00:48:35] „Miejska legenda”: wydawanie Niemcom ukrywających się w lesie Żydów, kiedy skończyły im się pieniądze na pomoc. Nieobecność Żydów w Nadarzynie po wojnie.
[00:52:10] Ciężkie dzieciństwo boh., praca na wsi (pasanie gęsi i krów), zdobywanie jedzenie w lesie, stawach. Gimnazjum w Warszawie po wojnie, w wieku 16 lat praca w fabryce. Straszenie Cyganami.
[00:53:53] Folksdojcz Dworecki, piekarz, pomagał Polakom, dzielenie się chlebem. Niemiec Ertner, młynarz, nie pobierał opłat od biednych. Szpital w byłym dworku Ertnera. [+]
[00:56:00] Strach w czasie wojny. Schron na polu. Wyczuwanie zagrożenia poprzez obserwowanie rodziców, opieka starszej siostry nad boh. Warunki życia w domu: studnia na podwórku, wychodek na zewnątrz, zimne ranki, zahartowanie.
[00:58:10] Wieści o powstaniu warszawskim, dymy nad Warszawą, nocą ogień. Oświetlanie reflektorami Warszawy dla orientacji samolotów. Wspomnienia warszawiaków, wiadomości w radiu BBC, RWE.
[01:00:10] Pieczenie kartofli podczas wykopków na polu. [+] Rosjanie na koniach we wsi po przełamaniu frontu: poszukiwanie Niemców i wódki. Rodzice dawali im jajka i chleb. Zapamiętany widok czołgów jadących po zamarzniętych polach. [+]
[01:03:08] Czołgi w latach 80. po wprowadzeniu stanu wojennego. „Zima stulecia” w Warszawie, wagony z węglem ze Śląska, które utknęły w zaspach, obawa, że stanie Elektrociepłownia Siekierki. Torowanie czołgami przejazdu do wagonów przez śnieg [+]. Szyby pękające w oknach nieogrzewanych zakładów pracy, „huty nie nadążały” produkować szkła, ogólnopolskie szklenie.
[01:06:43] Wiadomość o zakończeniu wojny z radia, „duża ulga, duża radość”, kolega Jurek Przygoda. Siostra ojca Janina (zamieszkała przy ul. Pańskiej) zginęła w trakcie powstania pod gruzami.
[01:08:32] Po wojnie wolność podróżowania, zniesienie godziny policyjnej. Zabawy młodzieży, odprawianie nabożeństw majowych, dowcipy: wóz wciągnięty na dach sąsiadów.
[01:10:41] Praca w fabryce od 16 roku życia, siedem klas skończonych w Nadarzynie. Gimnazjum mechaniczne im. Konarskiego (przy ul. Mikołaja Reja w Warszawie, potem Opaczewskiej i Okopowej 55 a), zdobywanie solidnych umiejętności zawodowych (ślusarstwo, tokarstwo), własnoręczne wykonanie młotka w kuźni.
[01:12:47] Rozpoczęcie pracy w fabryce parowozów przy ul. Kolejowej jako pomoc tresera. „Piekielne” warunki pracy w fabryce.
[01:15:45] Działalność młodzieżowa, „chodzenie w pitasy”. Praca społeczna w hufcach pracy przy zalesianiu nieużytków (lasy kosowskie), likwidowanie okopów, pomaganie starszym gospodarzom w żniwach. [+]
[01:18:04] Wezwanie do pracy organizacyjno-społecznej, szkoła organizacyjna w Turczynku. Szkoła aktywu w Bierutowicach: nauka historii Polski i ZSRR, savoir vivre’u, manier, ubioru. W Turczynku nauka rosyjskiego i niemieckiego. Przekonanie o konieczności pilnej nauki, przeniesienie do Centralnej Szkoły Aktywu ZMP w Otwocku – awans przez naukę.
[01:21:40] Rozmowa z Heleną Boczek (przewodnicząca Zarządu Wojewódzkiego ZMP w Warszawie), „bardzo fajna pani”. „Kupili mnie” na przewodniczącego zarządu powiatowego ZMP w Grójcu, rozległy, bogaty powiat. Siedziba Mikołajczyka w Nowej Wsi, dziś należy do MSZ. Powołanie do wojska, jednostka w Białymstoku, szczepienia profilaktyczne rekrutów. Służba przez 27 miesięcy, stopień plutonowego.
[01:24:55] Przemówienie boh. podczas przysięgi wojskowej. Służba w kompanii saperów, następnie w kompanii ckm-ów i szwadronie kawalerii. „Bieda” w wojsku, jedzenie na komendę.
[01:27:14] Wydelegowanie boh. na światowy zlot młodzieży [1955] w Warszawie. W Białymstoku awans na członka zarządu miejskiego ZMP, stała przepustka z wojska. Wyjazdy do wsi Łopianka Stara z orkiestrą wojskową „w ramach kontaktów wojska z ludem”, przewożenie wojskowych śledzi i dorszy w kontrabasie na wymianę za szynkę, kiełbasę. Wielonarodowościowa ludność Podlasia (Tatarzy, Litwini).
[01:29:58] Wysoka pozycja boh. w ZMP, przyjazdy na prezentacje do siedziby dowództwa KBW przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. Zachorowanie podczas wesela siostry, pobyt w szpitalu. Zagubiony telegram do wojska z infirmacją o chorobie, uznanie boh. za dezertera. [+]
[01:32:19] Dorobek boh. w Warszawie: komercyjny budynek „Panorama”. Praca w zakładach Ursus, rozgoryczenie po likwidacji zakładu przez „Wrzodaka i innych”. Wspomnienia z Ursusa: na 2 piętrze budynku biurowego mieściła się siedziba UB, inwigilacja pracowników. Uwięzienie dwóch pracowników (Paweł Murza-Mucha, Wróblewski) na 3 lata (1953-56) za próbę odejścia z pracy. Organizacja krajowego święta odlewnictwa, wizyta Murza-Muchy, ówczesnego pracownika Politechniki Warszawskiej, przejście boh. do pracy na Politechnice Warszawskiej.
[01:36:10] Częste choroby boh. z powodu trudnych warunków pracy w Ursusie: pyły i dymy w powietrzu, hałas, „tak sobie wyobrażałem piekło”. Mieszkanie na Ochocie za pracę w Ursusie. Rozpoczęcie pracy na Politechnice Warszawskiej, „byłem szefem produkcji”. Praca w Ministerstwie Przemysłu Maszynowego, utworzenie pierwszego centrum obliczeniowego w Instytucie Techniki Cieplnej u prof. Staniszewskiego, wprowadzenie komputera RIAD-32. [+]
[01:39:53] Działanie przypadku w życiu: założenie spółki zagranicznej ze znajomą p. Ireną – historia powstania spółki z kapitałem zagranicznym Budexport, w składzie rady nadzorczej: przedstawiciel KW PZPR, przedstawiciel prezydenta Warszawy, boh. prezesem, biuro przy ul. Miodowej. [+]
[01:43:11] Działalność społeczna z inspiracji partii: żniwa, wykopki. Sekretarz Wałek, akcja „spowiedzi powszechnej” – zbierania informacji o najpilniejszych bolączkach i potrzebach mieszkańców gminy. Pogryzienie boh. przez psa. Józef Hołyński, hodowca nowofundlandów z Komorowa. Anegdota o gońcu uciekającym przed psami.
[01:46:52] „Spowiedź powszechna” – rozmowy aktywistów z mieszkańcami, ankiety na temat ich potrzeb, oczekiwań wobec partii, marzeń – przybliżanie partii do ludzi. Opis ludzi biorących udział w „spowiedzi”.
[01:50:10] Element twórczy w każdej pracy boh., dążenie do rozwoju, niechęć do politykierstwa. Kulisy zakupu licencji brytyjskiego Massey Fergusson. Zerwanie rozmów z Czechami w sprawie wspólnej produkcji Ursus-Zetor, dyr. Purzycki: „nie gramy z nimi”. Cotygodniowe narady z udziałem ministrów budownictwa i przemysłu w sprawie wdrażania licencji, szkolenia w Warszawie prowadzone przez Anglików, współpraca ze zjednoczeniem Promasz. Zainwestowanie 400 mln dolarów w nowoczesne linie produkcyjne Ursusa.
[01:55:30] Wtorkowe narady Ursus – Prodlew. Konflikty z Jurewiczem, generalnym projektantem Ursusa. Rozwiązanie zjednoczenia pod nieobecność Jurewicza. [+]
[01:57:17] Praca boh. na politechnice. Rozpoczęcie przewodu doktorskiego. Spotkanie z Jurewiczem, propozycja pracy. Zarobki na politechnice, dorabianie w gospodarstwach pomocniczych, wydawanie pieniędzy z budżetu rocznego w ostatnie dni roku. [+]
[02:00:45] Zawodowe kontakty boh. – kooperanci z całej Polski, metoda współpracy: „załatwianie”.
[02:01:45] Śmierć Stalina: powszechna głęboka żałoba, noszenie czarnych koszul i krawatów, autentyczna rozpacz ludzi. Żałoba po śmierci Bieruta: wielogodzinna kolejka do trumny w Domu Partii. Zmiany po śmierci Stalina, „zaczęliśmy szukać prawdy”, otwarcie na Zachód.
[02:05:10] Pierwszy wyjazd boh. na Zachód do Kolonii, szok, poruszenie żony: „weź mnie do domu”. Kłopotliwe zdobywanie paszportu w PRL. Plany spisania wspomnień. Osiedle Grabów, Instytut XXI wieku.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.