Leszek Mateusz Wojno (ur. 1928, Józefów k. Rogowa) wspomina wojenne losy swojego ojca, który został zmobilizowany w 1920 r. i walczył w Batalionie Kolejowym. W dalszej części wywiadu odwołuje się do historii własnego życia, wspomina wybuch II wojny światowej, pierwsze naloty na Żyrardów, wejście Niemców do miasta i wstrząs, jaki to wywołało wśród jego mieszkańców. Opowiada o przemieszczaniu się wojsk i późniejszym życiu pod okupacją niemiecką. W 1943 r. kilkunastoletni wówczas pan Leszek przystąpił do tajnej drużyny harcerskiej i przyjął pseudonim „Wrzos”. Działał w partyzantce obwodu „Bażant”, został zmobilizowany po wybuchu powstania warszawskiego. Pan Leszek wspomina bitwę pod Jaktorowem, postać Adolfa Pilcha ps. „Góra-Dolina” i wycofanie się jego powstańczego oddziału kampinoskiego w Góry Świętokrzyskie. Po wojnie pan Leszek dołączył do Konspiracyjnego Wojska Polskiego, a po jego rozbiciu w 1947 r. planował zebrać ludzi z terenu Żyrardowa, aby stworzyć struktury antykomunistyczne, jednak po amnestii koledzy zaczęli się ujawniać i nie miał z kim współtworzyć ruchu oporu. Postanowił rozpocząć konspiracyjną działalność wydawniczą i po zdobyciu środków na maszynę do pisania zaczął produkować ulotki. Na skutek zeznań kolegi na UB pan Leszek został aresztowany i przesłuchiwany przez UB. Na początku trafił do więzienia na Mokotowie, w którym dowiedział się o wykonaniu wyroku na Witoldzie Pileckim, potem został przeniesiony do więzień w Barczewie, a następnie w Sztumie. W więzieniach spotkał m.in. mjr. Hieronima Dekutowskiego ps. „Zapora” i mecenasa Władysława Siłę-Nowickiego. Uwolniony na mocy amnestii dla więźniów politycznych 8 maja 1956 r. Miał problemy z zatrudnieniem, ale udało mu się dostać pracę na kolei. Po ukończeniu studiów pracował w ministerstwie komunikacji, gdzie osiągnął stanowisko starszego specjalisty w generalnej dyrekcji. Gdy powstała „Solidarność”, zaangażował się w jej działalność i dystrybucję prasy podziemnej. Pan Leszek wspomina też wprowadzenie stanu wojennego oraz zmuszanie jego i kolegów do podpisywania „lojalek” o dobrowolnym wystąpieniu z „Solidarności”. Wynegocjowali wykreślenie z tekstu słowa „dobrowolnie”. W 1982 r. na manifestacji pod pomnikiem poległych stoczniowców został spisany za podniesienie ręki w geście „V” podczas robienia zdjęć.
more...
less
[00:00:07] Ur. 21 września 1928 r. w Józefowie k. Rogowa na Mazowszu. Ojciec dyżurny ruchu na kolei, matka nauczycielka. Fotografia – obejmowanie stacji Piotrków Trybunalski przez polskich kolejarzy. Losy ojca: urodzony w Warszawie, całe życie związany z Piotrkowem, dom przy ul. Brzezińskiej 104, zmobilizowany w 1920 r. walczył w batalionie kolejowym, ranny w Kijowie, medal „Polska swemu obrońcy” [zdjęcia].
[00:03:30] Edukacja: cztery klasy w szkole im. Józefa Piłsudskiego w Rogowie, przeprowadzka do nowego domu w Żyrardowie. Wyprawa do Krakowa w 1937 r.: hołd przy otwartej trumnie Piłsudskiego, udział w narodowym usypywaniu na Sowińcu kopca Piłsudskiego, „Mogiła Mogił” [zdjęcia].
[00:06:13] Częste zmiany miejsca pracy ojca, stacja w Ciechocinku [zdjęcie]. Nauka w 5 klasie w Żyrardowie, działalność w harcerstwie. Wprowadzenie do „Orląt” przy związku strzeleckim przez sąsiada Kazika Tęsiorowskiego. Zbiórki w hali przy zakładach żyrardowskich, ćwiczenie musztry, strzelania [+]. Wakacje 1939 r. z bratem i kolegą w Ciechocinku: pływanie w basenie, zbieranie datków na Fundusz Obrony Narodowej, imienne podziękowanie z kancelarii prezydenta za rekordową zbiórkę – 86 zł, przedwojenne ceny karabinów. [+]
[00:13:16] Wyjazd na Podole do wuja, droga przez most w Cieszynie, zakup butów w czeskim sklepie Bata. Polsko-ukraińska wieś Latacz, fotografia z rzezi wołyńskiej w 1943 r. Kąpiele w Dniestrze. [+]
[00:16:27] Niepokój mamy, decyzja o powrocie do domu. Ostatnie popołudnie z rodzicami nad Dniestrem. Wyjazd do Buczacza, Lwowa, zwiedzanie Panoramy Racławickiej, dotarcie do domu.
[00:20:20] Przygotowania do wojny w Żyrardowie, zaklejanie okien, kopanie rowów przeciwlotniczych. Zdobywanie chleba, alarm przeciwlotniczy, wiadomość o wybuchu wojny. Relacja ojca z obrony Warszawy. Przepustka dla ojca umożliwiająca wstęp do wszystkich obiektów stacyjnych. Pierwsze bombardowanie Żyrardowa, m.in. zbiornika w gorzelni. Schron w piwnicy, sąsiadka Berenc z dziećmi.
[00:24:40] Pożar gorzelni, pospieszne przenoszenie beczek ze stężonym olejem napędowym i benzyną. Wyjazd ojca do Warszawy, przeprowadzka rodziny z ul. Barona do kamienicy przy ul. Idzikowskiego. Zabieg taktyczny Niemców: polska artyleria zablokowana w lesie przez „żywą tarczę” utworzoną z mieszkańców. Wstrząs 8 września: obce wojsko w Żyrardowie.
[00:29:25] Niedobitki z polskiego wojska podążające w stronę Warszawy. Początek bitwy nad Bzurą. Oddziały generała Wiktora Thomméego przebijające się ze Skierniewic do Warszawy. Początek okupacji niemieckiej: głód, reglamentacja chleba. Oddanie chleba przechodzącym polskim jeńcom [+]. Zgromadzenie polskich jeńców na stadionie żyrardowskim, pomoc gimnazjalistów w ucieczce m.in. płk Sosabowskiego, przedostał się do Anglii, dowodził brygadą spadochronową. Znalezienie przez boh. skrzynki nabojów.
[00:33:18] Przyjazd rannego ojca na początku października [1939]. Kolportowanie przez ojca ulotek, tajnych pism, „Rzeczpospolita” z dodatkiem „Żołnierz Polski”, „Biuletyn Informacyjny” przez całą okupację, pomaganie ojcu.
[00:35:34] Dalsza edukacja w legalnej szkole handlowej, ochrona przed wywózką do Niemiec na roboty. Powstanie wiosną 1943 w szkole handlowej tajnej drużyny harcerskiej, przysięga, pseudonim „Wrzos”. Działalność dywersyjna w drużynie: satyryczne plakaty z „Hyclerem”, dziurawienie przewodów hamulcowych w wagonach, wsypywanie żwiru do maźnic. W maju 1944 r. utworzenie 3 Plutonu Harcerskiego 7 kompanii Armii Krajowej w Żyrardowie. Obwód „Bażant” (d. powiat Błonie) [zdjęcie].
[00:39:00] Pierwsza organizacja konspiracyjna: Służba Zwycięstwu Polski – siedem kompanii w Żyrardowie, ósma w Grodzisku Mazowieckim, plutony w Mszczonowie, Błoniu, Milanówku, Brwinowie. Kilkumiesięczne szkolenie wojskowe. Inne organizacje: w Żyrardowie TAP [Tajna Armia Polska], Polska Niepodległa, założyciel inż. [Zawistowski?], we wsi Wręcza pod Żyrardowem nauczyciel Gierczak, Polkowski, ppor. Bolesław Woźniak, ok. 20 tys. członków, Związek Odbudowy Rzeczypospolitej, ppłk Bączkiewicz. Na rozkaz Sikorskiego wcielenie wszystkich organizacji niepodległościowych do AK.
[00:45:36] Po dwóch latach szkoły handlowej nauczanie domowe pod okiem korepetytora, program gimnazjum. Ausweis ogrodnika z ogródków działkowych – możliwość wychodzenia z domu.
[00:48:09] Jesienią 1944 po raz pierwszy przenoszenie broni [+]. Mobilizacja na powstanie warszawskie, rozlokowanie oddziałów na Sokólu, w Lasach Radziwiłłowskich i Żyrardowie. Plan zaatakowania koszar niemieckich w dawnym gimnazjum, odwołanie mobilizacji 5 sierpnia rozkazem płk. Jachiecia, komendanta podobwodu „Hajduki”. Radiostacja u ogrodnika Wojciechowskiego. Utworzenie oddziału leśnego. Bitwa pod Jaktorowem 29 września [1944]: złapanie przez Niemców partyzantów z „Kampinosu” w Budach Zosinych. Przedarcie się w Góry Świętokrzyskie żołnierzy z oddziału „Góry” - „Doliny” [mjr Adolf Pilch]. Szlak bojowy oddziału „Góry-Doliny”. Transportowanie rannych ułanów do pobliskiego majątku przez kolegę boh., kpt. Tadeusza Węgrowskiego.
[00:55:58] „Smutne” zakończenie bitwy, przyznanie powstańcom warszawskim praw kombatanckich przez Niemców. Oficerowie z powstania w szpitalu w Żyrardowie. Relacja uczestnika bitwy pod Jaktorowem, dwukrotne uniknięcie śmierci. Odszukiwanie przez boh. ukrytej broni, dozbrojenie oddziału.
[01:00:35] Przypadkowa strzelanina z niemieckim patrolem [+]. Postrzelenie boh. przy powrocie ze zbiórki, leczenie rany w nodze, dr Jankowski. Strach boh. przed psami żandarmów.
[01:03:51] Wyprawy kolegów po broń, aresztowanie Zdziśka Zakrzewskiego, fałszywe dokumenty, wykupiony po dwóch miesiącach. [+]
[01:08:36] Rozbicie szklanych drzwi siedziby NSDAP 14 stycznia [1945]. Wejście Rosjan do Żyrardowa, pożar roszarni, ucieczka Niemców.
[01:10:42] Historia sąsiada Nitki: w czerwcu 1942 r. złapany z tajną gazetką, osadzony na Pawiaku, powieszony przez Niemców [+]. Zamieszkanie żony Nitki z rodziną boh., liczni uciekinierzy nocujący w domu boh.
[00:13:10] Czołgi rosyjskie w Żyrardowie, fotografie rozbitego czołgu. „Trudny do przyjęcia” rozkaz gen. Okulickiego rozwiązania AK 24 stycznia. Uzbrojenie zebrane u Zdzisława Zakrzewskiego. Reakcja kolegów z oddziału na rozkaz, obawy przed represjami władz. Pułkownik Ryszard Łasica.
[01:18:15] Wyjazd kolegów na Ziemie Odzyskane, zakopanie broni. Wyjazd boh. do Wrocławia, spotkanie kolegów z oddziału, regularne wykłady, szkolenie podchorążackie KWP [Konspiracyjne Wojsko Polskie]. Stopniowe rozbijanie organizacji, wielkie aresztowania w 1946 r. Zaginięcie kolegi w drodze do sztabu w Radomsku. Pomysł założenia organizacji we Wrocławiu, powrót boh. do Żyrardowa. Amnestia 1947 r., ujawnianie się partyzantów, „nie było już z kim rozmawiać”.
[00:24:09] Rozwiązanie II Korpusu Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Zaangażowanie boh. w działalność propagandową, wydawanie pisma „Polska Niepodległa”. Historia organizacji Polska Niepodległa w czasie wojny, pod koniec okupacji siedziba w Płyćwi k. Skierniewic.
[01:27:26] Zdobywanie funduszy na działalność wydawniczą, napady rabunkowe m.in. na kasę stacji kolejowej w Milanówku [+]. Zakup we Wrocławiu maszyny do pisania, rozrzucanie ulotek w Żyrardowie. Zamówienie powielacza z szabru. Przypadkowe zatrzymanie kolegów przez milicję za posiadanie broni, wpadka grupy. [+]
[01:33:10] Zatrzymanie boh. we Wrocławiu z powodu podejrzeń o niezarejestrowanie w RKU. Torturowanie harcerki w siedzibie UB na pl. Wolności. Przewiezienie boh. do Grodziska, przebieg przesłuchania na temat broni, metody stosowane w trakcie przesłuchań: pobicia, wlewanie wody do nosa. [+]. Zniszczenie zakopanej broni w 1956 r. po wyjściu z więzienia.
[01:39:30] Próba ucieczki torturowanego kolegi z więzienia, karcer dla kolegi za planowaną ucieczkę. Komunikacja między celami przez otwory w ścianach.
[01:44:45] Przygotowania do procesu pokazowego, prowokatorka z UB, dwudniowa rozprawa pod koniec kwietnia [1947] w resursie fabrycznej, wyrok w sumie ponad 90 lat więzienia oraz utrata praw obywatelskich [wyrok: Sąd Wojewódzki w Warszawie Wydział VIII Karny]
[01:48:46] Cela „dla ciężkich wyroków” na Mokotowie, wśród skazanych: „Zapora” [mjr Hieronim Dekutowski] i mecenas [Władysław] Siła-Nowicki, ⅓ osadzonych z wyrokami śmierci, dziewięciu Ukraińców skazanych za zabicie gen. Świerczewskiego, przedwojenni ministrowie m.in. [Wacław] Kostek-Biernacki. 25 [maja 1948] wiadomość o wykonaniu wyroku na [Witoldzie] Pileckim. Tadeusz Płużański, podkomendny Pileckiego w celi boh.
[01:53:53] Szpitalne leczenie zęba, nawiązanie kontaktu z żoną Płużańskiego. Plany ucieczki oddziału „Zpapory”, zdradzone przez jednego z więźniów. Stracenie „Zapory” i jego siedmiu ludzi. Uratowanie Władysława Siły-Nowickiego przez krewną Dzierżyńskiego, ułaskawienie przez Bieruta.
[01:56:41] Przewiezienie do zakładu karnego w Barczewie. Spotkanie kolegi Zdzisława Jarosza, uciekiniera ze Skrobowa. Nauka gry w brydża, karty z chleba udające domino. [+] Od połowy 1950 r. pogorszenie warunków w Barczewie (wybuch wojny koreańskiej), zakaz otrzymywania paczek, dostępu do prasy i książek. Pogorszenie jakości jedzenia, zmniejszona norma dzienna. [++]
[02:04:45] Wigilia 1951 r. „najgorsza z możliwych”. Kary i tortury, musztra, stójki przez kilka godzin. Warunki pobytu w więzieniu lepsze dla więźniów kryminalnych niż politycznych.
[02:09:03] Nietypowe procedury w więzieniu w marcu 1953 r. Więzień przedwojenny sędzia z Płocka.
[02:11:54] Od 1951 r. do połowy 1953 r. naczelnik więzienia, Ślązak sadysta, okrutny zarówno wobec więźniów, jak i strażników, spowodował dwanaście samobójstw. Bezprawne przedłużanie kary karceru, pobicia w karcerze.
[02:16:19] Minimalne szanse powodzenia ucieczki z Barczewa. Budowa długiego korytarza do ucieczki pod spacerniakiem. Mimo obostrzonego rygoru dwie udane ucieczki więźniów kryminalnych. [++]
[02:23:39] Nietypowy dzień 4 marca [1953] na apelu, podejrzenie śmierci Stalina. Kara karceru na 48 godzin dla boh., zdrętwiałe nogi [+].
[02:25:36] Amnestia dla więźniów kryminalnych w 1952 r. Przewiezienie do Iławy: obóz pracy przy stolarni, od 1956 r. więzienie w Sztumie, poluzowanie rygorów, dostępność gazet. Wystąpienie członka PZPR o amnestię dla więźniów politycznych pod koniec kwietnia [1956]. Wyjście z więzienia 8 maja.
[02:27:50] Trudności ze znalezieniem pracy w Żyrardowie i Warszawie, zatrudnienie na kolei jako robotnik, magazynier, potem kasjer, słabe zarobki. Po ukończeniu studiów praca w ministerstwie komunikacji.
[02:30:05] Kariera w generalnej dyrekcji kolei, stanowisko starszego specjalisty. Pod koniec lat 70. odbudowa kontaktów z czasów konspiracji, kontakt z powstańcem ps. „Dziryt” [kpt Jan Gozdawa-Gołębiowski]. Wyjazdy ojca do Pustkowa, obóz „Dębica”, poligon rakiet V.
[02:33:15] Zaangażowanie boh. w NSZZ „Solidarność”, po roku złe przeczucia, zamontowanie nowych drzwi w ministerstwie, „coś było nie w porządku.” Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia [1981], kordony wojska na ul. Kruczej, napierający tłum. Wywiezienie akt „S”.
[02:35:49] Wezwanie do dyrektora w ministerstwie, lojalki do podpisania, oświadczenie o dobrowolnym wystąpieniu z „Solidarności”. Negocjacje, wykreślenie słowa „dobrowolnie“. Zmuszenie przewodniczącego „S” (Aleksander Sendlak) do wyjazdu do Francji.
[02:37:40] Początek wydawania podziemnej prasy. Lucyna Szczepańska. Ucieczka Romaszewskiego w kostiumie kąpielowym. KOS, Komitet Oporu Społecznego, „Solidarność”, „Solidarność Walcząca”.
[02:23:10] Dystrybucja prasy podziemnej, podział środowiska na działaczy związkowych i niepodległościowych, niewiara w niezależną Polskę.
[02:39:36] Ważna książka ambasadora USA [Arthur Bliss Lane, „Widziałem Polskę zdradzoną”]. Manifestacja w Gdańsku w 1982 r. pod pomnikiem poległych stoczniowców, fotografie. Zatrzymanie boh. przez milicję za gest „V”, trzy arkusze akt tej sprawy z MSW otrzymane w 2009 r. od Krzysztofa Wyszkowskiego. [+]
[02:42:28] Radość po zwycięstwie „Solidarności”. Podczas pracy w ministerstwie rozgrywki piłkarskie na boisku technikum komunikacji [zdjęcia].
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.