Iwańska Janina

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1893

29 marca 2023, Warszawa

2:54

Janina Iwańska (ur. 1930, Warszawa) wychowała się w Warszawie, gdzie wraz z rodzicami i bratem mieszkała przy ulicy Żytniej na Woli. W kilka dni po wybuchu powstania warszawskiego została wygnana do obozu przejściowego Dulag 121 w Pruszkowie, skąd 12 sierpnia 1944 trafiła do KL Auschwitz II-Birkenau. W styczniu 1945 uczestniczyła w „marszu śmierci”, znalazła się w KL Ravensbrück, a następnie w obozie Neustadt-Glewe, gdzie 2 maja 1945 doczekała wyzwolenia.

[00:00:08] Ur. 12 czerwca 1930 r. w Warszawie, rodzice: Zofia Iwańska dd. Niemierka, Piotr Iwański, taksówkarz. Mieszkanie na Woli, ul. Żytnia. Młodszy brat (ur. 1935). Przed wojną wakacje u babci na Podlasiu, w 1939 r. ojciec zmobilizowany do wojska.
[00:02:12] Przedwojenna Wola: dzielnica fabryczno-robotnicza, kolejne zakłady rzemieślnicze przy ul. Żytniej: garbarnia Żytnia 4/6, palarnia kawy „Pluton” Żytnia 10, fabryka sprężyn Spirala Żytnia 20, stolarnia Żytnia 22, zakład opiekuńczy sióstr zakonnych, fabryka papierosów, bibułek i gilz „Sokół”, fabryka słomianych wycieraczek zbombardowana we wrześniu 1939, Fabryka Maszyn Precyzyjnych W.Paschalskiego zamknięta we wrześniu 1939, magiel, filia Lubelskich Fabryk Wag, fabryka mydła Fabryka Mydeł i Świec Majde i Ska przy Okopowej, Fabryki Obić Papierowych i Papierów Kolorowych „J. Franaszek S.A.”, fabryka farmaceutyczna przy ul. Skierniewickiej, fabryka papierosów przy ul. Dzielnej, sąsiadująca z domem boh. filia fabryki Towarzystwa Przemysłowego „Kabel”. Fabryka oranżady Karpińskiego [++]. Robotnicy mieszkali w pobliżu swoich fabryk, droga komunikacja miejska, bilet tramwajowy za 25 gr.
[00:06:24] Po powstaniu warszawskim boh. wywieziona do Auschwitz, po wojnie całkowicie zniszczony dom, zamieszkanie całej rodziny w ocalałej połówce mieszkania w Śródmieściu. Znalezienie nowego lokum na Woli. Koniec sierpnia 1939 r.: ojciec w wojskach łączności, koszary na Powązkach, ostatnie spotkanie z ojcem.
[00:08:34] 1 września 1939 r. obwieszczenie o początku wojny, wezwanie do obrony Warszawy, zbombardowanie garbarni, podpalenie fabryki wycieraczek. Kobiety działające w dwóch organizacjach: Liga Obrony Przeciwlotniczej LOPL i Liga Obrony Przeciwpowietrznej LOPP [+]. Otwarcie szkoły w październiku [1939], początek okupacji, niepewność, powrót sąsiadów. Działalność młodych osób w organizacjach podziemnych.
[00:13:01] Szkoła w budynku obecnego wolskiego ratusza, zmuszanie dzieci do oglądania masowej egzekucji na początku wojny. Powieszenie mieszkańców Woli na balkonach budynku przy ul. Leszno jako represja za zabicie Niemca. Strach przed Niemcami, zastraszenia. [+]
[00:15:40] W czasie okupacji cztery więzienia w Warszawie. Do więzień przy ul. Daniłowiczowskiej i Skaryszewskiej trafiali ludzie z łapanek przeznaczeni do wywózki na roboty (500 zł za wykupienie, „masz górala i mnie puść”), na Pawią i w al. Szucha trafiali więźniowie gestapo.
[00:17:23] Reglamentacja żywności, węgiel. Zdobywanie żywności przez mamę na wsi, handel wymienny za ubrania z Kercelaka. [+] Ryzykowne przewożenie mięsa, rewizje w pociągach, droga do babci przez Siedlce i Małkinię, stacja w Treblince.
[00:21:22] Otwarcie obozu w Treblince, wagony pełne Żydów czekające na wjazd, trupi zapach z wagonów, odór spalonych ludzkich ciał wokół obozu podczas wyjazdów na wakacje do babci w 1942 i 1943 r. [+] Likwidacja obozu w Treblince jesienią 1943 r.
[00:23:14] Ucieczka ojca z obozu jenieckiego, praca jako kierowca ciężarówki w firmie przewozowej, praca także dla Niemców. Działalność podziemna ojca, wiadomość o aresztowaniu ojca podczas przewożenia mąki na Kielecczyznę. Tortury w więzieniu w Kielcach. [+] Wywózka na roboty do fabryki amunicji w Celle – praca pod ziemią przez 6 dni w tygodniu, dokumenty z archiwum Arolsen.
[00:20:38] Trudności finansowe po aresztowaniu ojca. Wywiezienie brata do babci latem 1944 r., ukończenie szkoły powszechnej przez boh., plany rozpoczęcia nauki w podziemnym gimnazjum. Wybuch powstania warszawskiego ‒ boh. sama w domu. Spotkanie mamy po roku, po wojnie. [+]
[00:28:04] Przygotowania kolegów do powstania, pierwsze miłości podwórkowe, „podejrzana” zmiana wyglądu i zachowania w sierpniu 1944 r. Ogródek jordanowski u zbiegu ulic Wolskiej i Okopowej, codzienna zupa o 13 w kuchni Rady Głowna Opiekuńcza. Strzelanina przy ogródku, zebranie sąsiadów, wiadomość o wybuchu powstania, śmierć kolegi zastrzelonego przez snajpera z dachu szpitala św. Zofii, pierwszy grób na podwórku 1 sierpnia. [+]
[00:33:20] Schronienie w piwnicach, przebicie przejść piwnicznych między budynkami w Warszawie, przechodzenie piwnicami po wodę do studni artezyjskiej w podwórku fabryki Karpińskiego na ul. Kaczej. Walki na Woli, bombardowanie. Wyrzutnia pocisków rakietowych Nebelwerfer („krowa”, „szafa”) na wiadukcie przy Dworcu Zachodnim. Pacyfikacja Woli, przyjście kolegów powstańców do domu, odejście na Starówkę 6 sierpnia.
[00:36:32] Ślub powstańca i sąsiadki 6 sierpnia w piwnicy w obecności boh. i sąsiadów. [+] Systematyczne mordowanie mieszkańców Woli i niszczenie zabudowań, cmentarzysko w fabryce Franaszka. Niemcy przy ul. Okopowej, podpalenie domu boh. na oczach mieszkańców 8 sierpnia. Wyprowadzenie mieszkańców ul. Żytnią obok płonących domów, spalone ludzkie ciała. Rozstrzelani pacjenci i personel szpitala przy ul. Płockiej. Wyszukiwanie mężczyzn przez Niemców pod kościołem Św. Wojciecha, dojście ulicą Bema do dworca, przejazd pociągiem do Pruszkowa 9 sierpnia.
[00:41:00] Obóz w Pruszkowie. Obraz Woli w początku sierpnia. Zakopywanie ciał na podwórkach i ulicach Woli, prowizoryczne krzyże [++], cmentarz powstańców na Woli.
[00:45:05] Getto warszawskie, ul. Żytnia graniczna z gettem. Dom opiekuńczy dla dziewcząt przy klasztorze Rodziny Maryi, sierociniec klasztoru św. Magdaleny u zbiegu Żytniej i Żelaznej, kaplice przy bramie getta. Wybuch powstania w getcie warszawskim w Wielkanoc [1943], gwałtowna strzelanina, podpalanie domów, przy ul. Nowolipie 80 mieszkańcy uwięzieni na balkonach [+]. Zrównanie getta z ziemią, ocalały kościół przy Nowolipkach.
[00:48:50] Ratowanie żydowskich dzieci z getta przez zakonnice, ocalone w klasztorze Maryi żydowskie dziewczynki, dzieci przechodziły przez otwory rynsztoków, kryjówki pod długimi spódnicami kobiet w kościele. [++]
[00:51:33] Po wojnie zniknięcie folkloru żydowskiego z Woli, „polszczyzna żydowska”. Droga do kościoła ulicą Smoczą, obyczaje szabasowe. Niedzielny smakołyk żydowski maca. Przedwojenne przesądy antysemickie. „Brakowało mi tych Żydów” po wojnie. [+]
[00:54:50] Wspomnienie handlujących Żydów, rejwach na ulicach, rozrywka w drodze do kościoła. Antysemityzm, nagonki na Żydów przed wojną. Anna, koleżanka Żydówka, warsztat szewski u sąsiada Żyda. Obwoźni handlarze żydowscy, „folklor, którego mi brakuje”.
[00:57:50] Rozkaz utworzenia getta w Warszawie, wyprowadzanie się nie-Żydów, zamiana mieszkań, postawienie muru wokół getta. Organizacja życia w getcie, więzienie na Pawiaku. Losy koleżanki Anny, zaczepki antysemickie w szkole, pomoc boh. [+]
[01:01:14] Tramwaje przejeżdżające przez getto, przeniesienie szkoły boh. z terenu getta do zajezdni tramwajowej, przejazdy na gapę, dywersja konduktorów. Tramwaj nr 14, przejazd przez getto pod nadzorem strażników, ciała ludzi zmarłych z głodu widoczne z okien, rzucanie jedzenia z tramwaju. Poszukiwanie Anny. Trupy wywożone na wózkach z getta ulica Gęsią, pochówek na kirkucie przy ul. Okopowej. Zbiorowe mogiły Żydów na ogródkach działkowych przy ul. Gibalskiego, ekshumacja po wojnie, trauma. [++]
[01:07:30] Samotny pobyt w pruszkowskim dulagu, wsparcie sąsiadów z kamienicy, „jedna wielka grupa przyjaciół”. Koleżanka Wieśka. Wyprowadzanie chorych z dulagu przez zakonnice, zatrzymanie boh. przez Niemca, przekupywanie strażników.
[01:11:37] Mama przed wojną pracowała jako pomoc aptekarska, odkładanie przez rodziców pieniędzy na przyszłe studia farmaceutyczne boh., kolekcja srebrnych monet, nieudana próba wykupienia z dulagu. Transport do Oświęcimia, koleżanka spotkana w obozie Neusadt-Glewe.
[01:14:08] Droga z Pruszkowa wagonami towarowymi „jak w Treblince”, przyjazd nocą do Oświęcimia. Zapach palonych ciał, marsz piątkami, ogniska w lesie, gdzie palono ludzkie zwłoki. Procedura przyjęcia do obozu: oddawanie dobytku, „sauna”, golenie głów, rejestracja, otrzymanie pasiaka. Numer obozowy: 85595. Fotografowanie, pogardliwe żarty Niemców wobec więźniarek. [+]
[01:19:28] Stres podczas wchodzenia do „sauny”, wstyd, skrępowanie nagością. Zdeformowane ciała kobiet, „nie można był patrzeć”, zmiana wyglądu po zgoleniu włosów. [+]
[01:22:46] Dzieci w obozie Auschwitz rozdzielane od matek, płacz. Czerwone znaki na ramieniu oznaczające więźnia politycznego. Możliwość odwiedzania dzieci przez matki po apelu. Samotne nastolatki. Murowany blok XVI, organizacja opieki nad małymi dziećmi, pomoc boh. i koleżanki Wandy Swat: czyszczenie „kibli” – nocników dziecięcych, zupa mleczna, zabawy z dziećmi, racje żywnościowe, kawa z palonych buraków.
[01:29:00] Rozmowy dzieci, opowieści z sierocińca. Spanie na wspólnej pryczy, marsz śmierci do Wodzisławia Śląskiego w mrozie -25 stopni. Trupy zamarzniętych, bezimienne zbiorowe mogiły na wsiach po drodze marszu śmierci. [+]
[01:31:13] Apele w Auschwitz rano i wieczorem, liczenie więźniów. Siedzenie na pryczach, „auseherka” liczyła zwisające nogi dzieci. Wycofana postawa boh. Droga w marszu śmierci, uderzenie w twarz przez Niemca. Policzek od Niemki w Neustadt, stosunek niemieckich strażniczek.
[01:35:29] Spotkania byłych więźniarek po wojnie, proces blokowej w Warszawie. [+] Funkcyjne Niemki w obozie, czarne winkle (złodziejki, LGBT).
[01:38:00] Magazyn zagrabionego mienia w bloku „Kanada”, zdobywanie ubrań do noszenia pod pasiakiem (swetry, skarpety, szaliki), robienie szalików i skarpet na drutach przez boh. Powojenne prezenty: skarpety ze starych swetrów. [+]
[01:42:30] Zabiegi sanitarne w baraku, widok krematorium, sceny bicia więźniów. Swobodne poruszanie się dzieci wokół baraku.
[01:45:21] Latryna obozowa, wypróżnianie się na rozkaz. Likwidowanie „obozu cygańskiego”, spalenie Romów, uratowanie romskiego niemowlęcia. Przeniesienie dzieci do drewnianych ogrzewanych budynków po obozie cygańskim (blok 9). Trauma obozowa związana z zapachem palonego białka. „Nie mogłam tego znieść”, przerażające szczekanie psa. [+]
[01:52:16] Stosunki miedzy więźniarkami: pomoc, szacunek. W bloku boh. dzieci z ubogich rodzin na Woli. Wigilia 1944, choinka przemycona przez jedną z matek. Marzenia o wigilijnej kolacji ubogich dziewcząt z Woli (śledzie, karp, kapusta z grochem) i zamożnych z Ochoty (łosoś, kawior, bażant), pojawienie się dystansu klasowego, „niechęć i pogarda”. [++]
[01:59:24] Koleżanka Wanda Swat. Powrót osiemnastu dziewcząt z obozu do Polski wozem pod opieką kilku kobiet (m.in. nauczycielka Irena, zakonnica Helena). W Częstochowie przesiadka na pociąg do Warszawy. Spotkanie więźniarek po latach z inicjatywy opiekunki Ireny. Łapanie kur przez boh., wieloletnie poszukiwanie Wandy Swat. Wywiad rzeka na You Tubie, wiadomość od dzieci Wandy Swat. [++]
[02:04:37] Atmosfera przed ewakuacją obozu Auschwitz, powrót dzieci do matek, wysyłanie dzieci z matkami do innych obozów na terenie Rzeszy. Ostatni apel w nocy 19 stycznia 1945, wymarsz z Auschwitz, dokarmianie przez mieszkańców po drodze. Trasa marszu do Wodzisławia Śląskiego, groby zmarłych po drodze. Bezwzględni niemieccy strażnicy z psami w marszu. Wzajemne wspieranie się maszerujących. [+]
[02:10:47] Załadunek na węglarki w Wodzisławiu Śląskim, przejazd do Ravensbrück, walki o własny śnieg. Bombardowanie Berlina. Życzliwy kolejarz rozdający wrzątek z parowozu, solidarność wśród więźniów. [+]
[02:14:05] Blok dla samotnych dzieci w Neustadt-Glewe pod opieką troskliwych współwięźniarek. Irena Wincenciak z Lasek, córka Barbara – kontakty aż po grób. Mąż pani Ireny Gorzędowski, współwłaściciel firmy przewozowej Harczuk i Gorzędowski, w której pracował ojciec boh. [+]
[02:18:02] Dojazd pociągiem do KL Ravensbrück, wyładunek na bocznicy przy obozie. Barak bez łóżek. Numer boh. w Ravensbrück: 106949, przewiezienie do Neustadt-Glewe. Przemarsz przez miasteczko, widok ludzi w domach przy kolacji. Życie w obozie. Praca dorosłych kobiet na pobliskim lotnisku, wiosną złagodzenie rygorów, samoloty aliantów nad obozem, nadzieja. Wyzwolenie obozu 2 maja [1945].
[02:22:40] Ekstremalne warunki w Ravensbrück. Dzień wyzwolenia obozu: od rana brak funkcyjnych i strażników, ogrodzenie pod napięciem, otwarcie bramy przez francuskich jeńców z sąsiedniego obozu. Przyjazd żołnierzy alianckich, a następnie radzieckich. Wyzwolenie obozu męskiego w Wöbbelin przez Amerykanów. Poszukiwanie i szabrowanie ubrań i żywności w pobliskim miasteczku. Strach Niemców przed Rosjanami, opuszczanie domów.
[02:27:07] Paczki UNRRA od Amerykanów (mleko w proszku, sery topione, czekolada, papierosy). Przeniesienie do obozu przejściowego, wyjazdy na rekonwalescencję do Anglii lub Szwecji organizowane przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż. [+]
[02:29:10] Pod koniec maja [1945] droga powrotna do Polski wozem konnym zabranym niemieckiemu chłopu, dojazd do Warszawy w końcu sierpnia. Zdobywanie żywności, podkradanie warzyw z pól, napaści Rosjan na niemieckie kobiety, gwałty, wzajemne chronienie się dziewcząt. Fortel: oddanie się pod opiekę radzieckich żołnierzy.
[02:32:35] Trudności z przekroczeniem granicy na Odrze, przekupienie radzieckich żołnierzy amerykańskimi papierosami. [+] Początkowe poczucie obcości wobec Ziem Odzyskanych. Noclegi w poniemieckich domach, odpoczynek.
[02:35:37] Odpoczynek w Częstochowie, zdobyczny obraz Matki Boskiej jako wotum dziękczynne, spowiedź generalna w klasztorze, rozgrzeszenie z „grzechu kradzieży”. Sprzedaż wozu i konia. Rejestracja w punkcie PCK, bilet do Warszawy. Zrujnowane miasto, „ścieżka wśród gruzów”, pożegnanie z towarzyszkami drogi, „nigdy się nie spotkałyśmy”. Listy do rodziców z Częstochowy, zburzony dom przy ul. Żytniej, „nie było już adresu”. [+]
[02:39:48] Poszukiwanie rodziców i brata – wiadomość od mamy w bramie, „mieszkamy na Pańskiej u ciotki Małgorzaty”, spotkanie u ciotki. Znalezienie lokum w kuchni po sąsiedzku, kolejne lokale. Otrzymanie mieszkania przez boh. w 1963 r., zachwyt „wielkim” metrażem.
[02:43:44] Mieszkanie dla rodziców na Służewcu z fabryki domów. Spotkanie z rodzicami po wojnie, rozpoczęcie normalnego życia, II klasa w gimnazjum od września 1945, reakcja rodziców na opowieść boh. o obozie, wewnętrzny enigmatyczny „smutek”, przezwisko „matka boska bolesna”, trauma obozowa. Związek byłych więźniów obozów koncentracyjnych (Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych), dodatkowe kartki żywnościowe, większy metraż mieszkania, zamieszkanie z babcią. Pomocna ciotka Małgorzata. Śmierć babci w styczniu 1964.
[02:50:35] W czasie okupacji podkradanie przez dzieci z Woli ziemniaków i węgla przywożonych dla Niemców, „przyzwoity Niemiec”. Wątpliwe silne zaangażowanie ojca w działalność konspiracyjną. [++]
more...
less

Grygiel Małgorzata
Wieczorek Lucas

Miziołek Michał

Instytut Pileckiego

Film