Elżbieta Sobczyńska z d. Gremblicka (ur. 1934, Warszawa) wspomina szczęśliwe dzieciństwo przed wojną, okupację w Warszawie, wybuch powstania i rzeź Woli, wypędzenie z ludnością cywilną i wywózkę przez Pruszków do Oświęcimia z matką i starszym o dwa lata bratem. Wraz ze zbliżaniem się frontu wschodniego zostali wywiezieni w głąb Niemiec, skąd po wyzwoleniu powrócili do Polski.
[00:00:30] Dom rodzinny: starszy brat Leszek, ojciec był architektem, miał własne przedsiębiorstwo budowlane, zamożne życie. Rodzice dbali o rozwój i rozrywki, film „Królewna Śnieżka” w kinie, cyrk Staniewskich przy Ordynackiej („Cyrk pod wodą”, kolorowa woda lała się ze ściany, małpa ukradła mamie kapelusz), lunapark na Pradze za mostem Kierbedzia. Zabawki: rower, zabawki na choince.
[00:05:43] Wyjazdy letniskowe dla dzieci do Urli, wakacje nad morzem pod koniec lipca 1939 r. W pociągu ludzie śpiewali „Morze, nasze morze”, płacząc… [+]
[00:07:28] Początek wojny, mieszkanie na Woli naprzeciwko cerkwi. Zalepione papierem okna, zaciemnienia, schrony wykopywane na podwórku, maski przeciwgazowe w domu. Rodzice w skupieniu wysłuchiwali komunikatów radiowych „Uwaga, uwaga, nadchodzi…”
[00:10:00] Przeprowadzka do folwarku w Natolinie, kolejka do Wilanowa, kuźnia. Ostrzał samolotowy przeczekany w rowie. 16 września do folwarku wkroczyli Niemcy – było tam 19 osób, same kobiety i dzieci. Podpalenie stodoły (spłonął pies), ostrzelanie budynku. Zrozumienie słowa „wojna”. [+]
[00:13:38] Podczas 69. rocznicy wyzwolenia Auschwitz Birkenau delegacja żydowska w otoczeniu uzbrojonych ochroniarzy. Obrazy przedstawiające Żydów. Reakcja boh. i Róży Krzywobłockiej na widok ochroniarza. [++].
[00:16:40] Łuna znad Warszawy, różowe niebo. [+] Zajęcie części folwarku przez Niemców, powrót rodziny do Warszawy 28 września, spalony dom przyjaciółki mamy. Niedostatki finansowe w domu, zablokowanie konta ojca w banku. Rodzice zaczęli produkować mydło. Oddanie radioodbiornika, ograniczenia w dostawach prądu, kartki żywnościowe, trudności w odrabianiu pracy domowej. Lampy karbidowe.
[00:19:55] Zmiana zasad życia – konieczność zatajania prawdy. Trudna zima 1939/40, mrozy, brak węgla, marazm. Jesień 1941 r. – pędzenie spirytusu, najście policji niemieckiej, żeby aresztować ojca. Żelazko elektryczne. Ucieczka ojca przez ogród. Wspomnienie ojca. [+].
[00:22:58] Patriotyczne wychowanie – radość z bycia Polką, „wszystko, co cenne i dobre, jest polskie”. Ojciec chory na gruźlicę, przebywał poza domem. Wychowanie przez ojca, kindersztuba.
[00:27:08] Zabawa z ojcem przed gmachem Instytutu Głuchoniemych [+]. Strach boh. o matkę, łapanki, informacje o Katyniu. Przechowywana w domu Żydówka, dawna pracownica ojca. Leczenie ojca w szpitalu przy Płockiej. Przerażenie mamy. Żydówka została na 7 miesięcy. Decyzja Niemców o rozbiórce domu/dworu rodzinnego, wyprowadzka. Żydówka umieszczona u innej rodziny. Przeniesienie, a potem wyrzucenie rodziny na ul. Wolską 117.
[00:32:12] Letnie wakacje w Otwocku w prewentorium przeciwgruźliczym. Zamieszkanie przy ul. Dzielnej w części getta, vis-à-vis Monopolu Tytoniowego. Mama odmówiła Żydówce przechowania. Bunkier na podwórku, ciągłe rewizje w domu. Ojciec poszukiwany przez Niemców.
[00:36:56] Mama usiłowała ukryć produkcję spirytusu na tyłach domu., adres Dzielna 72/77. Powrót z prewentorium „Olin” w Otwocku przed wybuchem powstania warszawskiego. Wybuch powstania, zejście do piwnic, „wyzwolenie” monopolu przez powstańców. Odgradzanie budynków przez Niemców, bunkier na podwórku.
[00:42:26] Przy ul Dzielnej 72 mieściła się fabryka Kamlera – siedziba Kedywu, Bór Komorowski, atak Niemców. Pomoc oddziału Parasol i Miotła w obronie sztabu Bora Komorowskiego. Zdobycie budynku Monopolu przez powstańców. Niemiec, ochroniarz z monopolu, schowany w domu boh. Ochroniarz zawiązujący kokardę na warkoczu. Jeniec niemiecki. [+]
[00:49:25] Pierwsza noc powstania w piwnicy, nieudana wyprawa na Odolany 1 sierpnia. Ciemność w piwnicy, świeca, obraz Matki Boskiej karmiącej. Ołtarzyki na warszawskich podwórkach. Kazimiera Szczur z ul. Hetmańskiej – pomoc domowa, przenosiny do piwnicy.
[00:53:07] Trupy Niemców pod murem getta oraz w basenie przeciwpożarowym na podwórku. Ostrzał niemiecki z wieżyczki kościoła Św. Augustyna. Powstańcy w mieszkaniu boh.
[00:55:20] Czołg od ul. Okopowej ‒ zburzenie muru getta [+]. Żydzi w obozie na Gęsiówce. Zamieszkanie w piwnicy przy ul. Dzielnej 79, ubikacja na podwórku. Pochówek na podwórku, obrazy z powstania.
[00:59:20] Zdobycie fabryki Kamlera o godz. 16, przed godziną „W”. Jerzy Kamler, właściciel stolarni, miał chronić ze swoimi pracownikami sztabu Bora Komorowskiego. Przebieg początku powstania na Woli, walki Kedywu od godz. 16.
[01:03:53] Pierwsze dni powstania w piwnicy, ciągi komunikacyjne w piwnicach. Przedostanie się Polaków z ul. Okopowej. 10 sierpnia decyzja o powrocie do domu po „tobół ewakuacyjny”. Ciężka puchowa pościel, niewielki dobytek matki. Ucieczka z miasta. Ukraińcy wypędzali ludzi z ul. Dzielnej, boh. z mamą uratowane przez brata. Ubranie w futra i pelisy, brak dokumentów, marsz ulicą Okopową z rękami w górze. Barykada na podwórku ulicy Żytniej, Niemiec z karabinem maszynowym. Kanarek w oknie.
[01:12:02] Wyprowadzenie kobiet i dzieci ulicą Żytnią, Gibalskiego, Karolkową. Przemarsz do Leszna, Młynarskiej, Górczewskiej. Pokrycie puchowej kołdry. Marsz w ciszy, okrzyk mamy „Dzieci nie patrzcie” – zwęglone ciała 2 tys. powstańców.
[01:15:26] Stolik z patefonem na podwórzu, Niemiec słuchał muzyki. Opuchnięty trup kobiety. Przemarsz ul. Działdowską – palące się papiery w kolonii Wawelberga, upał. Ul. Bema – płomienie z mieszkania kolegi brata. Bunt brata.
[01:18:47] Dojście do Dworca Zachodniego przez zmrokiem, przejazd kolejką elektryczną do Pruszkowa Żbikowa – w nocy. Dulag 121 – warsztaty mechaniczne. Mama planowała ucieczkę do rodziny ojca. Strach boh.
[01:21:01] Pusty pociąg towarowy na terenie obozu, zakwaterowanie w obozie, zaryglowanie w wagonie. Postój w Skierniewicach, otwarcie wagonów, nieudana próba ucieczki. Droga do Oświęcimia, rozpacz matki. Obawa boh. o przetrwanie.
[01:27:00] Stacja Oświęcim, żuraw wodny. Wtoczenie pociągu na rampę [Auschwitz], ujadające psy, krzyki esesmanów. Brzęczące druty pod napięciem. Baraki lagru. Łuna pożaru, mdławy odór. [++]
[01:30:21] Dojście do „Kanady”, oddanie rzeczy. Legowisko z futer. Pierwszy transport z Warszawy przyjechał 12 sierpnia [1944]. W sumie przywieziono 13 tys. warszawiaków, cywilów. Nadawanie numerów, zabieranie rzeczy „w depozyt”: kosztowności, pieniądze, dokumenty. Zegarek ojca Longines przechowany przez brata. Złoto schowane w słoninie i chlebie. [+]
[01:33:35] Banknot „góral” ocalony z obozu – wymieniony potem w Berlinie na m.in. sałatkę ze ślimakami. Długotrwała procedura przyjmowania więźniów. Walizki w baraku, walizka pełna nożyczek. Sterty ubrań. Znalezienie łożysk. Darcie pieniędzy. Budynek „sauny” – tam przyjmowano ludzi. Rozebranie do naga, oddanie ubrań. Wstydliwa nagość, dotykanie dziewczyn przez esesmanów. Budowa baraku sauny: prysznice, depozyt, strefa czysta, fryzjernia, komory dezynfekcyjne. [++]
[01:40:12] Komando fryzjerskie: Żydówki golące maszynką do gołej skóry – obcięcie warkoczy. „Wiedziałam już, że moja mama nic nie może”, histeria boh. Drugi dobry Niemiec uratował włosy boh. przed ogoleniem. [+] Msza dziękczynna za dusze 3 dobrych Niemców.
[01:45:03] Dezynfekcja głowy i stóp, natryski. Przejście na czystą stronę. Czerwony znak na ubraniu. Przejście do rampy, wejście do obozu kobiecego FKL „B”, zimna noc spędzona w kucki.
[01:48:03] Nadawanie numeru obozowego, czerwony trójkąt (Winkel) z literą „P” – Polak, nr boh. 85536, mama 85535, brat miał numer męski. Nie było tatuowania, numer przyczepiony do ubrania na piersi. Po 3 dniach noclegi w saunie, szczury, boh. nocowała na pryczy z inną więźniarką, agresywna obsługa. Usytuowanie poszczególnych baraków lagru. Układ baraku umywalni, niedostatki wody, niemożność umycia się przez cały pobyt w obozie. [++]
[01:52:52] Kanał latrynowy. W lagrze cygańskim były dekle. Krwawa dezynteria wśród dzieci. „Kible” dla dzieci – wiadra cynowe w szczycie budynku. Wynoszenie kubłów do latryny – starsze dziewczyny dostawały za to dodatkowy kawałek chleba (Zulage).
[01:56:17] Pierwsze chwile w baraku – „zatrzęsienie pluskiew” – nie pozwalały spać. Trzywarstwowe murowane koje: pierwsza warstwa na cegłach. Dzieci na środkowej i górnej koi. Akcja odpluskwiania – wygazowanie pluskiew cyklonem B. [++]
[01:59:25] Olbrzymie szczury w lagrze cygańskim, w drewnianym baraku, biegały na najniższych kojach po dzieciach. [+] Po tygodniu chłopców zabrano od matek i przeniesiono na męski lager. Jedzenie w Auschwitz, okradanie dzieci z chleba przez blokową. Chleb i masło.
[02:03:00] Po skończeniu 10 lat boh. poprosiła o „dorosłą” porcję. Napar z ziół do picia, zupa „maź”. Rozmowy na temat jedzenia. Rozdawanie kiełbasy. Pyza od sztubowej.
[02:05:31] Koja-loch od zewnętrznej ściany bez okna. Zbieranie kamyków do gry w ciupy. Pod koniec października [1944] więzień w pasiaku namalował na ścianie obrazek. [+]
[02:09:30] Oglądanie malowidła po 30 latach. Nagranie do kamery o malowidłach. Spędzanie czasu przez dzieci. W ciepłe dni chodzenie w kółko po placu apelowym – spękana glina bez roślin. Guziki znajdowanie każdego dnia. „Ptaki nad obozem nie fruwały” ze względu na smród. Podczas deszczu błoto, „w którym się gubiło buty”.
[02:14:00] Apele 2 razy dziennie – ustawienie piątkami, drobiazgowe sprawdzanie stanu liczebnego, stanie bez ruchu na deszczu. Czekanie po wojnie na autobus – napady histerii. Apel na silnym mrozie w obozie cygańskim. Zamarznięty mocz na spodniach.
[02:16:50] Stopniowa zmiana zasad zachowania wyuczonych w domu, reakcja na uderzenie matki w twarz. Mama chora na tyfus. Zburzenie dotychczasowego porządku świata i poglądów. Apatia po zabraniu mamy „na rewir” – strach przed utraceniem mamy. Gryps od mamy na papierze toaletowym ołówkiem atramentowym: „Kochana Elżuniu” przywrócił wiarę w sens trwania przy życiu. [++]
[02:22:11] Odwiedziny mamy na placu apelowym – przytulenie na kolanach. Transporty Żydów węgierskich. Rozmowa z mamą, wskazówki nt. poszukiwania rodziny, nauka dat urodzenia. Świadomość matki możliwej zagłady własnych dzieci. Ewakuacja FKL Lager do lagru cygańskiego. Wszystkie rodziny cygańskie wcześniej wymordowano. Układ baraku cygańskiego. Kobieta szyjąca i płacząca – p. Nowik. Babcia Krysi Politowskiej dd. Zawadzkiej. Straszenie matek i dzieci. [+].
[02:27:52] Dzieci białoruskie. Stasia Gliniecka dd. Ostrowska opiekowała się chłopcem Kolą. Spór dziewcząt o gotowanie kartofla.
[02:29:57] Lager kobiecy FKL, blok 13 (dawniej 16 A) – kobiety w ciąży. Kobieta z niemowlęciem na sąsiedniej koi – spotkanie w Berlinie. [+] Kąpiel w saunie.
[02:32:30] Spotkanie z bratem z męskiego rewiru, nie miał ubrania. Praca chłopców pchających wóz. Pod koniec grudnia – wyprawa na spotkanie z mamą. Ulica Lagrowa. Widok piętrzących się trupów z trupiarni, szczury. U mamy na kolanach. Strach przed powrotem do baraku – zagrożenie, samotność. [++]
[02:37:06] 16 stycznia wywiezienie z Auschwitz, kolejne transporty. Wejście do sauny, strach. Spodnie z koca uszyte przez mamę, zabranie ubrań przez funkcyjne, odmowa wyjścia – pierwsze samodzielne działanie we własnej sprawie. „Wiedziałam, że moja mama już nic nie może”. [+]
[02:40:15] Transport z Mysłowic, pierwsze oznaki zamarzania, droga na zachód. Odgruzowywanie Berlina. Ruchome schody na dworcu głównym. Kobiety z dziećmi w fabryce w Hennigsdorfie. Noclegi w kinie, restauracji, barak w dzielnicy Siemens, miasto spalone napalmem, schron, kradzież chleba ze schowanym złotem mamy.
[02:43:25] Grupa Włochów, wyjazd do dzielnicy Wedding na północy miasta, baraki przy fabryce, schrony podziemne, koje w halach dla Żydów. Mężczyzna wyrwał boh. kawałek brukwi.
[02:45:43] Praca przy odgruzowywaniu domów. Odzyskiwanie cegieł i sprzętów domowych. Cegły spławiane „berlinkami” po kanałach. Przemarsze ludności cywilnej. Schronienie w ruinach. Charakterystyczne ubrania z obozu. Dołączenie do grupy berlińczyków w schronie w rotundzie. Alarm przeciwbombowy.
[02:49:12] Alarm w ciągu dnia – schron pod doszczętnie spaloną dzielnicą. Błyszczące drzewa. Przed Wielkanocą przewiezienie do miejscowości Müggelheim obok Köpenick. Obóz pośród lasów i jezior. Praca przy budowie domków dla Niemców. Huki artylerii – wyprowadzenie na drogę wiodącą do Berlina, atak serca mamy. Odjazd esesmanów. Nocleg pod werandą, spotkanie kobiety i [trzeciego] dobrego Niemca: spanie w łóżku i pościeli do 1 lipca, choroba mamy. [+]
[02:54:44] Niemieckie dzieci w Berlinie rzucały kamieniami, ziały nienawiścią. „Uwięzienie” w leju po bombie przez te dzieci. [+]
[02:56:40] Droga powrotna do Polski, punkt zborny w Köpenick. Odmowa kąpieli w mykwie. 10 dni podróży. Oczekiwanie na pociąg, kobieta z dzieckiem została na dworcu. [+]
[03:00:30] Rosjanie w mieszkaniu u Niemca w pięknej okolicy nad jeziorem 9 maja [194]. Wyprawa z Felą Kobus z obozu pod Berlinem do Volkssturmu, wejście do mieszkania komendanta, znalezienie lalki, trup w łóżku. [+]
[03:04:55] Rozbicie Volkssturmu przez Rosjan, zakończenie wojny, wyprawa do Köpenick. Zabranie boh. roweru przez pijanego Rosjanina, zgwałcenie niemieckiej kobiety. Żołnierze radzieccy.
[03:08:13] Dojazd do Kostrzynia na granicy Polski, pociąg do Warszawy. Wiadomość o zburzeniu Warszawy. Landsberg (Gorzów Wielkopolski) – wysiedlenie Niemców. Decyzja boh. o powrocie do Warszawy, wyparcie się mamy. Los kobiet w Auschwitz. [+]
[03:14:24] Rejestracja w PUR, zasiedlenie mieszkania w Gorzowie. Wizyta w mieszkaniu przy Dzielnej w Warszawie. Rodzinny nocnik z urwanym uchem. Powrót boh. do Warszawy po 10 latach.
[03:14:30] Życie na Ziemiach Zachodnich – w Gorzowie Wielkopolskim przy ul. Wybickiego, brat zachorował na tyfus. Rozmowa z lekarzem w szpitalu [++]. Śmierć mamy i brata. Bieda i głód, chleb z ceresem. Zaćma mamy, zatrudnienie w kuchni było dla niej szczęściem. Prowadziła bursę dla dziewcząt.
[03:19:57] Bal maturalny w pożyczonej sukience i pantofelkach. Szkolny fartuszek i tenisówki. Rower, piłka, głód. Świadomość matki utraty wszystkiego podczas wymarszu z Warszawy. W 1950 r. wybuch wojny koreańskiej – przerażenie boh. nawrotem wojny, podpisanie się pod sztokholmskim apelem pokoju.
[03:24:48] Wspomnienie tragicznego dzieciństwa bez ojca, trauma wojenna, utrata szansy na inne, lepsze życie, apel o pokój.
[03:27:45] Stosunek do mamy, własne macierzyństwo. Ojciec Achilles Stanisław Gremblicki, mama Janina Maria Gremblicka dd. Głogowska. Wyszukane imiona w rodzinie ojca (stryj Modest Gabriel, ciotka Aurelia Halina, Tadeusz Prot).
[03:30:18] Śmierć ojca: gruźlica, sanatorium w Świdrze, szpital przy Płockiej, dożywianie przez siostrę, wspomnienie pewnego pacjenta. Wiadomość o śmierci ojca 29 czerwca w prewentorium „Olin”. Pacyfikacja szpitala przy Płockiej, rozstrzeliwanie pacjentów. Ostatnia spowiedź ojca.
[03:35:27] Wyjazd z prewentorium pod koniec lipca [1944], niepokój w Warszawie. Cioteczna siostra mamy, Zofia Grott, zamieszkała przy Dzielnej 114. Pani Wojciechowska (miała 2 synów i córkę Lusię) wyszła spośród zastrzelonych – przez lata nie mogła zapomnieć wołania córki, która zostawiła postrzeloną w stercie ciał [+]. Kuzynki mieszkające przy ul. Dworskiej 119 ukrywały się przez 3 dni w inspekcie z pomidorami, Niemiec wyprowadził je w stronę Bemowa, trafiły do Pruszkowa. One widziały stosy ciał płonące w parku Sowińskiego.
[03:39:55] Znajomość z synem [Wandy] Lurie, pomoc przy uzyskiwaniu przez niego uprawnień kombatanckich. Zamordowanie 3 dzieci Wandy Lurie podczas rzezi Woli. Ofiary ludności cywilnej podczas powstania warszawskiego, wyjazdy do obozów koncentracyjnych i pracy. Utrata majątków i rodzin po wojnie.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.